|
| |
| |
| |
Inleiding
Geschiedenis van de jeugdliteratuur in vogelvlucht
Rita Ghesquière, Vanessa Joosen en Helma van Lierop-Debrauwer
Hoe ga ik open als een boek?
Ik wil mezelf eens lezen,
hoe ik afloop en zachtjes
terugzetten in de kast? (Ted van Lieshout, 1986)
In het gedicht ‘Boekje open’ maakt Ted van Lieshout de vergelijking tussen jezelf leren kennen en boeken lezen. Boeken geven inzicht in wie je bent en hoe de wereld om je heen eruitziet. Kinderboeken leren je met nieuwe ogen kijken en ‘de voor-het-eerst-heid’ van de dingen zien. Althans, dat is wat ze doen als de schrijvers ervan voeling houden met het kind dat ze eens waren. Natuurlijk zijn er ook schoolmeesters, de ‘weters’ met ‘zo min mogelijk persoonlijkheid’, zoals Guus Kuijer ze noemt in Het geminachte kind (1980, 130), maar zij zetten niet langer de toon. Veel jeugdschrijvers zoeken in hun boeken vooral de verwondering op en treden buiten de bekende paadjes. Ze trekken zich niets aan van wat hoort en moet en zijn wars van het idee dat alle kinderen dezelfde smaak hebben. Jeugdliteratuur is een land vol verhalen, een huis met mooie boeken. Het aanbod varieert van kleurrijke prentenboeken tot vuistdikke adolescentenromans. Er zijn verhalen die al eeuwen meegaan, zoals sprookjes, en titels die slechts enkele maanden op de planken staan. Zelfs het e-book dat je alleen op een tablet of e-reader kunt lezen, vindt zijn weg naar kinderhanden. Met een knipoog naar De kleine kapitein van Paul Biegel noemen we de Nederlandse jeugdliteratuur ‘een land van waan en wijs’. Waan omdat fantasieverhalen telkens weer de ver- | |
| |
beelding van de jonge lezers prikkelen en hen meevoeren naar verre en vreemde werelden. Wijs omdat auteurs in hun verhalen levenslessen verwerken, in de hoop dat kinderen tot goede en verstandige mensen uitgroeien. Waan omdat sommige kinderboekenmakers op zoek naar sensatie en succes opgaan in de waan van de dag. Wijs omdat tal van andere verhalen jonge lezers een herkenbare wereld bieden, terwijl ze tegelijkertijd subtiel de horizon verbreden en aan het denken zetten.
Deze geschiedenis wil de rijkdom van de jeugdliteratuur laten zien. Voorop staan grensverleggende boeken die zonder meer kunnen meedingen naar de grote L van Literatuur, en die nationaal en internationaal waardering vinden. Maar er is ook plaats voor boeken die de toets van de volwassenenkritiek niet kunnen doorstaan en alleen van jonge lezers applaus krijgen. Ook die verhalen kleuren het beeld van de jeugdliteratuur. Vijf eeuwen geleden bestond het leesvoer van kinderen (als ze al konden lezen) vooral uit leerboeken en religieuze teksten, met soms een gedurfde vertelling of later een vrolijke centsprent. Een aparte kinderboekenmarkt was er niet. Deze jeugdliteratuurgeschiedenis beschrijft de belangrijkste genres, auteurs en boeken die de ontwikkelingen hebben bepaald, met een nadruk op de twintigste eeuw. Het eerste hoofdstuk schetst de grote lijnen en zoomt in op spraakmakende pedagogen, filosofen en maatschappelijke hervormers en op de veranderende kinderboekenmarkt.
| |
Jeugdliteratuur in de schaduw (Voor de achttiende eeuw)
Bij het eerste Nederlandse kinderboek denken velen aan de gedichten van Hiëronymus van Alphen uit 1778. Toch werd er vóór Van Alphen al voor kinderen geschreven. Bovendien zijn er, verrassend vroeg in de geschiedenis, auteurs en filosofen te vinden die óver kinderen en literatuur publiceren. Ze prijzen verhalen en boeken omdat ze nuttig zijn vanuit didactisch of moreel oogpunt, of ze waarschuwen voor de negatieve invloed van literatuur op het kwetsbare kind. Deze vroege filosofen wegen de invloed van lering en vermaak zorgvuldig af, maar hebben nog geen aandacht voor leesplezier zonder meer en voor de literaire kwaliteit van kinderboeken. Dat komt pas later.
Tot de achttiende eeuw waren inzichten over opvoeding en de omgang met verhalen vooral te vinden in algemene beschouwingen van filosofen of theologen; de pedagogie was nog geen goed afgebakende discipline. ‘Kinder- en jeugdliteratuur’ is in deze periode eerder een vaag
| |
| |
begrip: vaak is het onduidelijk of teksten expliciet voor kinderen bedoeld waren, toevallig in kinderhanden terechtkwamen of voor een dubbel publiek van kinderen en volwassenen geschreven waren. Van sommige teksten kan wel met zekerheid gezegd worden dat ze door kinderen en jongeren gelezen of beluisterd werden. Dat is af te leiden uit (auto)biografische getuigenissen of specifieke tekstkenmerken, zoals de civilité, een schoolboekenletter die voor het eerst opdook rond 1550. Deze gesneden drukletter, een soort gotische cursief, was een goed hulpmiddel bij het leren lezen en schrijven, en bleef tot in de negentiende eeuw in gebruik. Hij duikt vooral op in schoolboeken, stichtelijke werken en instructieboekjes om zelfstandig te leren schrijven zoals ABC, oft exemplen om de kinderen bequamlick te leren schryven, dat in 1567 bij Plantijn verscheen (Resoort 1989, 76; Van Bork et al. 2012-2014).
Grote denkers uit de Oudheid hadden al een mening over de invloed van verhalen op de jeugd. In De staat heeft Plato (427-347 v.Chr.) het over de jeugd van zijn tijd en over de rol van de literatuur. Veel waardering voor dichters en kunstenaars had hij niet. Hij vond ze ‘nabootsers’ die hun publiek misleiden. Als hij over lezers schrijft, noemt Plato kinderen en vrouwen vaak in één adem. Ze zijn gevoelig en laten zich gemakkelijk beïnvloeden door hun lectuur. Fabels en sprookjesachtige verhalen zijn volgens hem geen geschikte leesstof: ‘Een jong mens is immers niet in staat uit te maken wat al of niet allegorie is. Integendeel, al wat hij op die leeftijd in zich opneemt, pleegt onuitwisbaar en onveranderlijk in zijn geest te worden opgenomen. Dat is natuurlijk ook de reden waarom we ons uiterste best moeten doen, dat de eerste verhalen die hij hoort zo schoon mogelijk zouden zijn om tot de deugd op te wekken’ (1962 ii, 82). Plato ergert zich aan de ‘leugens in woorden’ en verdedigt censuur uit bezorgdheid voor de religieuze en morele opvoeding. De invloedrijke kerkvader Aurelius Augustinus (354-430) was evenmin positief over literatuur. In zijn Belijdenissen spreekt hij met afkeer over de ‘dichterverzinsels’ van Homerus en Vergilius, die hij in zijn jeugd nog waardeerde. ‘Ik zondigde dus in mijn jongensjaren door in mijn liefde die verzinsels te stellen boven nuttigere dingen of liever: door van deze laatste een afkeer te hebben en van die eerste te houden. [E]en verrukkelijk schouwspel van ijdelheid vond ik het houten paard vol krijgers, de brand van Troje en het schimbeeld van Creusa zelf’ (1997, 42). Hoewel ze sceptisch zijn over de morele waarde van literatuur, erkennen Plato en Augustinus toch de invloed van verhalen op jonge mensen.
Het oordeel van Aristoteles (383/4-322 v.Chr.) over de dichtkunst klinkt gunstiger dan dat van zijn leermeester Plato. In zijn Poëtica schrijft hij
| |
| |
tussen de regels door dat verhalen belangrijk zijn in de opvoeding. Ze bieden imitaties die voor kinderen leerzaam en plezierig zijn (Aristoteles 1995, 48b5). Daarmee liep Aristoteles vooruit op de invloedrijke visie van de Romeinse dichter Horatius (68-8 v.Chr.). Zijn boodschap in de Ars Poetica, dat een auteur lering en vermaak moet verzoenen om bij jong en oud in de smaak te vallen, is een van de pijlers van de latere jeugdliteratuur.
De waarschuwing van Plato en de goede herinneringen van Augustinus bevestigen het succes van de grote epische verhalen bij jeugdige lezers. Henric van Veldeke herschreef ze later voor een middeleeuws publiek, Erasmus prees de Odyssee aan en de Franse filosoof Montaigne las als kind Vergilius. De fabel - een genre dat als geen ander de vroege discussies over de jeugdliteratuur beïnvloedde - heeft met de Griekse dichter Aesopus wortels in de Oudheid. Hij schreef heel wat bekende fabels, zoals ‘De Haas en de Schildpad’ en ‘De Raaf en de Vos’. De ijdele raaf laat zich door de sluwe vos tot zingen verleiden en verliest zo het vlees uit zijn bek. Maarten Luther (1483-1546) vertaalde fabels van Aesopus in het Duits. Hij vond ze - samen met Arthur-verhalen - zeer geschikt voor kinderen, omdat ze hun wijsheid en liefde voor kunst zouden bijbrengen.
In de Middeleeuwen waren lezende kinderen en jongeren in de minderheid. Vorsten als Karel de Grote (747/8-814) stimuleerden daarom het onderwijs, dat vooral in klooster- en kathedraalscholen gegeven werd. Veel leesmateriaal was er nog niet. In de kloosterschool van Egmont vond men tien exemplaren van het abc, eigenhandig door de magister vervaardigd (Van Oostrom 1989, 17). De kinderen lazen Bijbelboeken, teksten van de kerkvaders en van klassieke auteurs als Cato, Cicero, Vergilius en Ovidius (Orme 2001; Van Oostrom 2006). Een veel verspreid werk was De vertroosting van de filosofie uit 524 van Boëthius. Latijn was de taal van de Kerk en het onderwijs. Slechts mondjesmaat werd er daarnaast in de volkstaal geschreven of werden Latijnse teksten ‘verdietst’ (Van Oostrom 2006, 29). Een rijk beladen schip (1023) van Egbert van Luik laat de rijkdom zien van de teksten die in de kathedraalscholen aan bod kwamen. Het vademecum bevat een mix van christelijke en heidense teksten, naast raadsels, fabels en spreuken uit de volkse traditie, en zelfs een heel eigen (christelijke) versie van ‘Roodkapje’. Daarin voert een boze wolf een vijfjarig meisje mee naar zijn hol, maar zijn welpen laten haar ongedeerd: ‘Zo respecteerden zij dat het rode jakje haar doopjurk was.’ Volgens Van Oostrom (2006, 132) is dit de allereerste vermelding van Roodkapje.
| |
| |
Op zoek naar middeleeuwse genres die later moeiteloos de weg naar de jeugdliteratuur zouden vinden, springt onmiddellijk het heiligenverhaal in het oog, met onder meer de populaire Gouden Legende (ca. 1264), samengesteld door Jacobus de Voragine. Het boek volgde de liturgische kalender, zodat predikanten de heiligenverhalen gemakkelijk konden verwerken in hun preken. Zo werden die vaak spannende verhalen over heilige martelaren ook door kinderen gehoord.
In de periode van het Humanisme, de Renaissance en de Reformatie groeit de aandacht voor de mens als zelfstandig individu en verandert de opvoeding. Veel inzichten die John Locke en Jean-Jacques Rousseau twee eeuwen later met verve verdedigen, duiken in deze tijd al op. In De opvoeding van kinderen (1506-1509) benadrukt Erasmus (1469?-1536) dat het opvoedingswerk het best op jonge leeftijd kan beginnen. Net als Locke gebruikt hij het beeld van klei en was om de kneedbaarheid van het jonge kind te typeren (2005, 95). Anders dan veel van zijn tijdgenoten geloofde Erasmus niet dat het kind zich van nature aangetrokken voelt tot wat niet deugt. ‘Het kwaad is in de eerste plaats bij onszelf te zoeken omdat we jonge geesten met ondeugden bederven nog voor we ze in contact brengen met deugdzaamheid’ (2005, 87). De ondeugd komt dus uit de volwassenen, niet uit het kind. Erasmus besteedt aandacht aan literatuur. Kinderen hebben behoefte aan vrolijke onderwerpen; wat verdrietig en wreed is, kan beter weggelaten worden.
Net als Horatius verdedigt Erasmus het utile dulci: het nuttige en het plezierige horen bij elkaar. Spitsvondige aforismen en boeiende anekdotes zijn daarom geschikte lectuur. Daarnaast is hij een voorstander van illustraties, die lezen prettiger maken en de kennis ten goede komen: ‘Dat geldt net zo goed om hun de namen en kenmerken van bomen, planten en dieren aan te leren, zeker als het gaat om dieren die ze zelden zullen zien, zoals een neushoorn, een eland, een pelikaan, een Indische ezel of een olifant’ (Erasmus 2005, 119). Minder enthousiast was Erasmus over schunnige liedjes, dwaze raadsels en verhalen over spoken, heksen en weerwolven, die kinderen hoorden van hun grootouders of van dienstmeiden. Zoals andere humanisten pleitte Erasmus ervoor om kinderen op jonge leeftijd Latijn en Grieks te leren, de cultuurtalen van zijn tijd. Zijn dialogen, soms in de mond van kinderen gelegd, werden vaak gebruikt in het onderwijs. Deze Gesprekken zijn dan weer ongewoon openhartig. Jonge meisjes en vrouwen praten openlijk over partnerkeuze, seks en overspel.
De Spaanse geleerde Juan Luis Vives (1492-1540) en de Franse filosoof Michel de Montaigne (1533-1592) deelden Eramus' zorg voor goed onder- | |
| |
wijs. Beide humanisten vonden het schoolsysteem wereldvreemd en waren voorstander van ervaringsgericht onderwijs. Vives had meer dan de doorsnee humanist aandacht voor de opvoeding van meisjes. In Die institutie ende leeringe van een christelijke vrouwe (1524, 1538) waarschuwde hij opvoeders voor boeken waarin liefde en passie centraal staan, zoals de ridderroman Amadis de Gaula en vooral de Decamerone van Boccaccio. Voor Montaigne vormde nieuwsgierigheid het uitgangspunt van elke opvoeding. In De l'institution des enfants (1579) schrijft hij dat het onderwijs de liefde voor het lezen eerder in de weg staat dan stimuleert. Het is een standpunt dat aan het begin van de eenentwintigste eeuw nog steeds actueel is.
Naast nieuwe inzichten over opvoeding had de technische vooruitgang een grote invloed op de literatuur. Omstreeks 1450 ontdekte Johann Gutenberg een nieuwe manier om teksten te drukken met behulp van losse letters en een pers. Boeken konden nu veel sneller en goedkoper gemaakt worden, en dat vergrootte de markt. Steeds meer particulieren konden boeken kopen, en de producenten speelden in op de behoeften van het publiek. Het boekformaat werd kleiner en het aanbod gevarieerder. In de vijftiende eeuw ontstonden goedkopere schoolboeken zoals het abecedarium, een leerleesboek voor kinderen dat in scholen gebruikt werd. Het gaat om houten plankjes waarop een blad bevestigd werd met de letters van het alfabet erop en meestal ook het Onzevader. Het geheel werd met hoorn, olie of was bestreken (vandaar de Engelse naam hornbook), zodat het duurzaam was en netjes bleef (Huey 1908, 244; Manguel 1999, 162-166).
Abecedaria bleven tot in de negentiende eeuw populaire leermiddelen. Jan Amos Comenius (1592-1670), de belangrijkste Europese pedagoog uit de zeventiende eeuw, maakte er een met dieren in de hoofdrol. Hij pleitte voor aanschouwelijk onderwijs op maat van het kind, in het Latijn en in de moedertaal. Zijn bekendste werk is ongetwijfeld de kinderencyclopedie Orbis sensualium pictus (1658), die uitgebreid aan bod komt in de hoofdstukken over informatieve boeken en illustraties. Het boek telt honderdvijftig korte hoofdstukjes waarin aan de hand van kleine houtsneden de wereld in kaart wordt gebracht. Comenius begint en eindigt met de onzichtbare God als schepper van de wereld, en daarna volgt het werk van mensenhanden: tal van gebouwen, voorwerpen, beroepen en vormen van ontspanning worden verbeeld. Alle prenten krijgen een onderschrift in het Latijn en in de volkstaal. Comenius' aanpak is encyclopedisch, maar tegelijkertijd gericht op de zelfwerkzaamheid van het kind: met het prentenboek kan het op een prettige manier
| |
| |
zijn (talen)kennis vergroten. De kinderprenten of centsprenten - met een kostprijs van een of enkele centen - die vanaf de zeventiende eeuw in het Nederlandse taalgebied op de markt komen, zijn op datzelfde nuttigheidsprincipe gebaseerd. Deze goedkope blaadjes combineren een of meer prenten met een spreuk of een kort stukje tekst. Sommige zijn educatief, andere kinderprenten zijn eerder voorlopers van het beeldverhaal: ze brengen bekende (volks)verhalen zoals die over Reinaert de Vos, Don Quichot of Gulliver in een notendop.
Onder invloed van de jezuïeten, een orde gesticht door Ignatius van Loyola (1491-1556), veranderde vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw de structuur van het onderwijs. De jezuïeten gaven vorm aan de humaniora en toneel speelde daarin een belangrijke rol. Het jezuïetentoneel had een religieus en een praktisch doel: de kennis van het Latijn en de retoriek bevorderen en het morele inzicht van de leerlingen verdiepen. Omdat de leerlingen uitsluitend jongens waren, was er voor vrouwelijke personages weinig plaats in het jezuïetentoneel. Als vrouwenrollen noodzakelijk waren voor het stuk, dan werden ze gespeeld door jongens (Brown 2008, 23-24).
Pas vanaf de zeventiende eeuw kwam er voor meisjes uit de betere kringen een vorm van voortgezet onderwijs. In Frankrijk was er de bekende school van Saint-Cyr. Uit de correspondentie van Jean Racine (1639-1699) blijkt dat de auteur op verzoek van Madame de Maintenon theaterstukken als Phèdre, Esther en Andromaque schreef voor de meisjes van Saint-Cyr. In het voorwoord van Esther (1689) verduidelijkt Racine dat deze teksten bedoeld waren om de geest van de meisjes te polijsten en hun oordeel te vormen (1954, 323). Dat deze toneelstukken ondanks hun vrouwelijk doelpubliek moeiteloos konden doordringen tot de canon, wijst er wellicht op dat meisjes niet als een aparte lezerscategorie gezien werden, maar deel uitmaakten van het bredere publiek.
Fénelon (1651-1715) verwoordde in De l'éducation des filles (1687) de zorg van ouders uit de betere kringen voor de opvoeding van hun dochters. Zijn inzichten klinken modern: begin zo vroeg mogelijk - vanaf de wieg - en praat met het kind over alles, maar wel correct, dus niet in een brabbeltaaltje. Angst en dwang zijn uit den boze. Leren lezen kan het best spelenderwijs gebeuren met een mooi gebonden boek vol leuke verhaaltjes en plaatjes. Fabels zijn geschikte lectuur, maar Bijbelverhalen vindt deze priester nog beter: ze zijn levendig, bevatten wondere elementen en roepen het mysterie op. Boeken die de ijdelheid voeden, de passie aanwakkeren en lezeressen meevoeren naar een niet-realistische we- | |
| |
reld vol luchtkastelen en prinsessen keurde hij af. Zelf schreef Fénelon voor de jeugd Aventures de Télémaque (1699), een bildungsroman avant la lettre waarvoor hij inspiratie vond in de Odyssee.
In dezelfde periode blies de Franse dichter Jean de La Fontaine (1621-1695) de fabel nieuw leven in. Hij gaf de oude dierenverhalen van de Griekse dichter Aesopus literaire allure door zijn sterke verbeeldingskracht en zijn fijnzinnige verwoording (Ghesquière 2008, 234). Op de drempel van de achttiende eeuw verscheen in Frankrijk het eerste bekende sprookjesboek, Histoires ou contes du temps passé (1697) van Charles Perrault (1628-1703), beter bekend als De sprookjes van Moeder de Gans. Onderzoekers hebben zich gebogen over de vraag voor wie deze verhalen nu eigenlijk bedoeld waren: voor kinderen, voor volwassenen of voor allebei? Het genre is veel nagevolgd, maar pas in de negentiende eeuw, onder invloed van de Romantiek, zouden de gebroeders Grimm en Hans Christian Andersen het sprookje een nooit eerder gekende uitstraling geven. Pas toen vielen de bezwaren tegen fantasievolle literatuur voor kinderen, die al bij Plato de kop opstaken, bij de meeste opvoeders weg.
| |
Jeugdliteratuur in de kijker (De achttiende eeuw)
Denken over kinderen
In de achttiende eeuw, of de eeuw van de Verlichting, waren het geloof in de rede, de zintuiglijke ervaring en de vooruitgang doorslaggevend voor het mensbeeld en de visie op kinderen. De mondige burger werd de belangrijkste cultuurconsument. Tijdschriften en kranten kwamen op de markt en het boekenaanbod groeide (Graf 1991, 256). In literatuur en kunst speelde verder het sentimentalisme een grote rol, met het idee dat gevoelens, empathie en intuïtie het handelen sturen. Vooral via de filantropijnen, een groep verlichte Duitse pedagogen, kleurde deze stroming de jeugdliteratuur.
Het nieuwe mens- en kindbeeld stimuleerde het denken over opvoeden. Een van de belangrijkste pedagogische werken uit de geschiedenis is Some Thoughts Concerning Education (1693) van de Britse arts John Locke (1632-1704). Het vertoog dat hij schreef, op verzoek van een vriend die advies wilde over de opvoeding van zijn zoon, heeft de verdere ontwikkeling van de pedagogie gestuurd. Locke geeft praktische tips over gezondheid, eetgewoonten, kleding en hygiëne, en adviezen over straffen en belonen of het kiezen van speelgoed. Als basisregel geldt dat kin- | |
| |
deren moeten leren uit ervaring. Leren lezen moet leuk zijn. Locke stelt voor om dat spelenderwijs te doen, bijvoorbeeld met dobbelstenen waar letters op staan. Een aantal van zijn opvattingen over lezen met kinderen sluit naadloos aan bij hoe in de eenentwintigste eeuw over leesonderwijs wordt gedacht. De fabels van Aesopus en ‘Reynard the Fox’, liefst geïllustreerd, vindt hij geschikte leesstof voor kinderen (sectie 156). Aesopus kan bovendien helpen om Latijn te leren. Over de Bijbel is Locke minder enthousiast, omdat kinderen veel teksten gewoon niet kunnen begrijpen. Daarom is het belangrijk om geschikte Bijbelverhalen te kiezen, zoals het verhaal van Jozef en zijn broers of David en Goliath. Dat advies hebben latere makers van kinderbijbels daadwerkelijk gevolgd.
John Locke en Jean-Jacques Rousseau.
De Franse auteur en filosoof Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) vond bij Locke inspiratie voor zijn baanbrekende werk over kind en opvoeding, Émile, ou de l'éducation (1762), maar verschilde op een aantal punten wel met hem van mening. Het ideaal van Rousseau is de ‘autonome natuurmens’. ‘Leren’ vertrekt bij hem steeds vanuit de ontdekking van de natuur, en bij elke nieuwe stap ontdekt het kind meer over de wereld. Onder de begeleiding van een jonge gouverneur ontwikkelt Émile zich in afzondering. Pas als jongvolwassene keert hij in de samenleving terug. Hij is dan in staat om op basis van ervaring, innerlijk gevoel en verstand zelfstandig te oordelen. De kindertijd is bij Rousseau niet alleen een zorgeloze periode. Het kind dat met vallen en opstaan leert, is verantwoordelijk voor de eigen fouten. De taak van de opvoeder is beperkt. Hij hoeft bijvoorbeeld niet te redeneren met het kind, zoals Locke dat voorschrijft, of hem in te wijden in vreemde talen, aardrijkskunde of geschiedenis. Rousseau is van mening dat boeken voor het kind ‘werktuigen van zijn diepste ellende’ zijn en lezen noemt hij ‘de gesel van de kindertijd’ (1980, 128). Verder vindt hij de fabels van La Fontaine onge- | |
| |
schikt voor kinderen. Ze zijn leugenachtig en moreel verwerpelijk, omdat ze eerder aanzetten tot ondeugd dan tot goed gedrag. Kinderen kiezen spontaan de mooiste rol en sympathiseren met de sluwe vos, de gierige mier of de mug die heimelijk aanvalt. Nuttigheid en eigenbelang zijn volgens Rousseau de belangrijkste drijfveren om te leren en te lezen. Zodra het kind ontdekt dat een brief lezen voordeel oplevert, zal het gemotiveerd zijn om het te leren.
Vanaf twaalf jaar wordt Émile verder ingewijd in aardrijkskunde, landbouw en andere praktische vaardigheden. In die periode krijgt één boek bijzondere aandacht, Robinson Crusoë van Daniel Defoe (1719):
Robinson Crusoë op zijn eiland, alleen, verstoken van alle hulp van zijn soortgenoten en alle vormen van gereedschap, die zich desondanks in leven weet te houden en zich een bestaan weet te scheppen, zelfs een zekere mate van welzijn: dat is een onderwerp dat op iedere leeftijd onze interesse wekt [...]. De zekerste manier om zich boven alle vooroordelen te verheffen en oordelen te baseren op de ware stand van zaken, is zich op de plaats van de eenling te stellen en over alles te oordelen zoals deze zou doen, altijd bij zijn eigen belang te rade gaand. (Rousseau 1980, 174)
De waardering van Rousseau voor het boek van Defoe bracht een stroom van robinsonades op gang en Robinson Crusoë groeide uit tot het ideale jongensboek. Voor meisjes had Rousseau minder aandacht. Hij introduceert Sophie, Émiles toekomstige echtgenote, pas in het laatste hoofdstuk en beklemtoont de sekseverschillen. De vrouw is passief en zwak, geschapen om de man te behagen en aan hem onderworpen te zijn. Meisjes houden van uiterlijke dingen zoals spiegels en sieraden, en spelen graag met poppen, zo schrijft Rousseau (1980, 333 en 339). Meisjes en literatuur zijn geen goede combinatie: ‘Als er alleen maar verstandige mannen op de wereld waren, zou een meisje dat zich met de schone letteren bezighoudt, sterven als een oude vrijster’ (1980, 366).
Rousseau staat bekend als een radicale vernieuwer, hoewel verschillende van zijn ideeën al eerder opdoken bij Erasmus, Fénelon en Locke. In Émile werden ze echter samengebracht en geradicaliseerd. Zijn visie veroorzaakte een copernicaanse ommekeer in de pedagogie, die parallel loopt met de democratische veranderingen die hij in de samenleving wilde zien. De volwassene had niet langer de opvoeding in handen, omdat het kind zichzelf alleen kan opvoeden. De afzondering die Rousseau bepleitte, vormde een basis voor het latere ‘kinderland’, waarin kinde- | |
| |
ren weggehouden werden van de grotemensenwereld (Dasberg 1975), maar dan zonder de autonomie die Rousseau hun wel gunde.
De overtuiging van Rousseau dat kinderen beter af zijn zonder boeken, zette geenszins een rem op de verdere ontwikkeling van de jeugdliteratuur. Andere aspecten van zijn theorie waren wel van invloed op de inhoud van de verhalen, en zijn dat tot op de dag van vandaag. Het beeld van het zelfredzame, competente kind uit veel hedendaagse kinderboeken sluit perfect aan op zijn visie. Maar de inzichten van Rousseau vonden ook in de achttiende eeuw al hun weg naar de jeugdliteratuur. De Engelse auteur Thomas Day paste ze bijvoorbeeld toe in The History of Sandford and Merton (1783-1789). Day was een van de eerste jeugdauteurs die zich bewust waren van hun specifieke opdracht. In het voorwoord schrijft hij dat hij het boek enkel voor kinderen heeft geschreven, om hen te vormen en te boeien. Alleen als zij het waarderen, zal hij succesvol zijn, want de lof van recensenten kan niet tegen de mening van kinderen op (Day 1852, iii). Die visie vinden we tot vandaag bij sommige jeugdauteurs terug. Ze stemmen hun werk volledig af op het jeugdige publiek en vinden succes bij kinderen belangrijker dan de waardering van volwassen deskundigen.
Filantropijnen (filantropus = mensenvriend), zoals Christian G. Salzmann (1744-1811) en Joachim H. Campe (1764-1818), namen veel inzichten van Locke en Rousseau over. Ze deelden de idee dat het kind van nature goed en zelfredzaam is en hadden net als Rousseau ruim aandacht voor handenarbeid, gymnastiek, milieu en aardrijkskunde. Maar ze waren optimistischer. ‘Zoodra het kind het goede wil, voedt het zichzelf op,’ schreef Salzmann in het Ameisenbüchlein of Het mierenboekje (1926, 72). De filantropijnen waren bovendien praktischer ingesteld dan Locke en Rousseau: ze stichtten modelscholen, schreven handboeken en zetten zich in voor de jeugdliteratuur. Verhalen kregen een vaste plaats in hun opvoedingsproject, want ze geloofden rotsvast in Horatius' beginsel om het nuttige met het aangename te combineren. Dat blijkt uit de titel van Campes bekendste boek: Robinson der Jüngere: zur angenehmen und nützlichen Unterhaltung für Kinder (1779-1780), een hertaling van Robinson Crusoë op kindermaat. Kinderen moeten zich aan de verhalen kunnen spiegelen, vindt Salzmann:
Lange samenhangende vertoogen, abstracte grondstellingen die alleen tot het verstand spreken, werken geen van alle iets uit. De kinderen begrijpen daarvan niets. Zij hebben echter een zucht tot nabootsing, waardoor zij geneigd zijn alles, wat hun in anderen
| |
| |
aanstaat, na te volgen. Hiervan moet gebruik worden gemaakt. Men kan hun in ware of verdichte verhalen toonbeelden voorhouden van de handelswijze, waartoe men hen brengen wil.
(Salzmann 1926, 66)
Realistische, herkenbare verhalen zoals de Robinson van Campe krijgen de voorkeur; ‘tooversprookjes’ keurt hij af. De kinderen ‘zijn daarop verzot als op peperkoek, maar deze verhalen zijn voor hun geest even nadeelig als peperkoek voor hun maag’ (Salzmann 1926, 81). Opvoeders krijgen verder de raad om de verhalen levendig en direct te vertellen met oog voor de details en dialogen. Salzmann geeft zelf het goede voorbeeld in verhalen als ‘De wonderlijke kinderen, of: ook kinderen kunnen door hun goed voorbeeld nuttig zijn’. De voorredes bij de verhalen dienden meestal als leeswijzer voor de volwassen begeleider.
| |
Veranderingen en vernieuwing
In de achttiende eeuw ontwikkelden zich tal van genres die de jeugdliteratuur tot op de dag van vandaag kleuren. De sentimentele (brief)roman en de bildungsroman plaatsten de verlichte opvoedingsgedachte op de voorgrond en worden als voorlopers van de adolescentenroman beschouwd. De briefroman had een voorkeur voor vrouwelijke personages. Pamela or Virtue Rewarded (1740) van Samuel Richardson zette de toon. De roman wilde de deugdzaamheid van jonge meisjes bevorderen. Het dienstmeisje Pamela is een voorbeeldfiguur: ze weerstaat de druk om een buitenechtelijke relatie te beginnen met haar baas, Mr. B., en wordt uiteindelijk voor haar deugd beloond wanneer Mr. B. haar ten huwelijk vraagt. Het genre kreeg in Nederland snel navolging met Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart (Betje Wolff en Aagje Deken, 1782). De vrijgevochten Sara loopt bijna in de val van de sluwe rokkenjager R. Ze komt echter op tijd tot inzicht en alles loopt goed af. Het belang van een goede opvoeding en het maken van verstandige keuzes staan in dit brievenboek centraal, net als in de populaire bildungsroman. Goethe (1749-1832) gaf dit genre grote bekendheid met Wilhelm Meisters Lehrjahre (1795-1796). De titelheld vindt een carrière als zakenman te burgerlijk en wil het theater in, maar daar mislukt hij en komt hij tot inzicht. Dergelijke boeken werden niet specifiek voor jonge lezers geschreven, maar wel door hen gelezen.
Hetzelfde geldt voor de kinderpoëzie met literaire aspiraties, die in de loop van de achttiende eeuw voor het eerst verscheen. Voor het einde van de achttiende eeuw had kinderpoëzie meestal een didactische of religi- | |
| |
euze bedoeling. Bakerrijmpjes en wiegeliedjes - met hun vaak nonsensicale karakter - vormden hierop een uitzondering. Ze hebben vaak wortels in de volkse cultuur en gaan terug tot in de Oudheid. In Songs of Innocence (1789) laat William Blake de lezer meekijken door de ogen van onschuldige kinderen, die zich verwonderen over de wereld en het liefst in de natuur vertoeven. Die kinderblik maakte de gedichten toegankelijk voor jonge lezers en wekte in veel volwassenen gevoelens van nostalgie op naar de kindertijd. De toon van Blake verschilt sterk van de moralistische kindergedichtjes van Hiëronymus van Alphen (1746-1803), die met zijn ‘nut en vermaak’ de filantropijnen volgde. Zij inspireerden met hun ideeën ook de eerste kindertijdschriften, zoals Der Kinderfreund (1775-1784) van de Duitser Christian Felix Weisse.
| |
Kinderboeken op de markt
In de tweede helft van de achttiende eeuw ontstonden verschillende genootschappen die zich bezighielden met kunst, wetenschap en maatschappelijke vraagstukken. De bekendste - maar niet de oudste - is de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, in 1784 opgericht door Jan Nieuwenhuyzen. Het Nut wilde de ‘onkunde en de daar uit veel tijds voortvloeiende zedenloosheid onder den gemeenen man’ bestrijden en ‘kennis en deugd’ aankweken (Thijssen 2009, 13-15). De Maatschappij tot Nut van 't Algemeen richtte bewaarscholen en lagere scholen op, opleidingsscholen voor onderwijzers, uitleenbibliotheken en voorleeskringen (17). Een ander actiepunt vormde de strijd tegen ‘heilloze’ en schadelijke volkse lectuur. Het Nut ijverde voor moreel hoogstaande boeken, gaf zelf kwaliteitsvolle prenten uit en startte met een tijdschrift voor kinderen, Vriend der Jeugd tot Nut van 't Algemeen (Rietveld-van Wingerden 1995). In 1810 verscheen de Algemeene Boekenlijst ten dienste der Lagere Scholen in Holland, met hoogstaande boeken en prenten, samengesteld door Adriaan van den Ende. Deze lijst was bedoeld om bemiddelaars - uitgevers, scholen en ouders - door de bomen het bos te laten zien in het aanbod van school- en kinderboeken (Buijnsters en Buijnsters-Smets 2001, 17). Goede boeken werden in het overzicht als een aantrekkelijke beloning voor ijverige leerlingen aangeprezen (Thijssen 2009, 23).
De behoefte aan leesmateriaal dat aansluit bij de nieuwe ideeën over kind, opvoeding en onderwijs zorgt voor een toename in de productie van kinderboeken. Daarmee tekenen zich de contouren af van een eigen jeugdboekenmarkt. Bibliografieën, advertenties en boekhandelslijsten laten zien dat vanaf de jaren 1760 het aantal kinderboeken in Nederland
| |
| |
sterk groeit. De bekendste boekhandelslijst is de maandelijkse Lijst van nieuw uitgekomen boeken, die de Amsterdamse boekverkoper Saakes vanaf 1790 uitbrengt. De advertenties van de boekhandels en de lijsten zijn een belangrijke aanvulling op bibliografieën, omdat ze leesmateriaal in beeld brengen dat niet bewaard is gebleven. Daar horen vaak kinderboeken bij.
| |
Onderwijs en opvoeding als speerpunt (De negentiende eeuw)
Denken over kinderen
Het ‘spelend leren’ van de filantropijnen drukt in een notendop uit hoe men aan het einde van de achttiende eeuw naar kinderen én jeugdliteratuur keek. Hoewel de eigen aard van het kind wordt erkend, zijn ernst en volwassenheid het ideaal dat van jongs af aan moet worden nagestreefd. Wanneer schrijvers rekening houden met het kind, passen ze alleen het taalgebruik en het onderwerp aan. Het verlichte kindbeeld steunt op vooruitgangsgeloof (Vloeberghs 2006). Het kind staat voor de hoop op een betere toekomst. Omdat de volwassene door vastgeroeste gewoonten niet meer te veranderen is, moet men bij het kind beginnen om de maatschappij te verbeteren. Het kind is kneedbaar en daarom is de rol van de opvoeder cruciaal: hij moet het voorbereiden op een bestaan als nuttig lid van de maatschappij.
Aan het begin van de negentiende eeuw zorgen de romantische Duitse pedagogen Johann Pestalozzi (1746-1827) en Friedrich Fröbel (1782-1852) voor een omslag in het denken over kinderen. De gelukkige kindertijd, het spel en de rol van de moeder zijn hun belangrijkste aandachtspunten. Pestalozzi pleit voor een opvoeding die hoofd, hart en hand harmonieus tot ontplooiing zou brengen. Innerlijk geluk betekent voor hem de eigen, natuurlijke, en door God gewilde plaats aanvaarden (Depaepe 1999, 63). Fröbel gelooft net als Pestalozzi dat elk individu Gods aanwezigheid zichtbaar maakt. Een symbiose van beweging, taal en spel staat bij hem garant voor een goede opvoeding. In het Fröbelonderwijs, de populaire benaming voor het kleuteronderwijs dat hij vormgaf, spelen liedjes, versjes en verhalen een centrale rol; ze begeleiden balspelen, kringspelen en lichaamsoefeningen. Niet de literaire kwaliteit, maar de begrijpelijkheid bepaalt de keuze: de versjes en verhalen moeten aansluiten bij het kinderleven en de kindertaal (Van Calcar 1900, 215). Fröbels Mutter- und Koselieder (1844) was populair in heel
| |
| |
Europa. De ideeën van Fröbel over opvoeden zijn in Nederland vanaf 1860 vooral verspreid door Elise van Calcar, die in 1879 ook een biografie over hem schreef. Van Calcars belangrijkste eigen werk is het zesdelige Onze ontwikkeling of de magt der eerste indrukken (1861-1862). Vooral de plaats van de moeder in de opvoeding ligt haar na aan het hart, zoals eveneens blijkt uit haar eigen literaire oeuvre. Haar roman Evangeline, het vrouwelijke leven (1854) is een pleidooi voor beter onderwijs voor vrouwen, omdat zij alleen met een degelijke vorming hun rol als moeder en vrouw in het gezin goed kunnen vervullen.
Vanaf het midden van de negentiende eeuw vindt het romantische kindbeeld zijn weg naar de jeugdliteratuur, al blijft een groot deel van de Nederlandstalige jeugdliteratuur tot aan het eind van die eeuw sterk moralistisch. De nieuwe opvatting over het kind is in veel opzichten de tegenhanger van het verlichte kindbeeld (Vloeberghs 2006). De kindertijd moet niet op de toekomst gericht zijn, maar gekoesterd worden. Het is immers een paradijselijke periode waar volwassenen met weemoed naar terugverlangen. De Engelse dichter William Wordsworth formuleert het poëtisch in 1807:
De hemel ligt in onze kindertijd!
Dan sluit de schaduw van de cel zich rond
De opgroeiende knaap. (Wordsworth 2004, 139)
Het kind wordt gezien als van nature onschuldig en goed: ‘Alles is goed zoals het uit handen van de Schepper komt, alles raakt verdorven in handen van de mens,’ schreef Rousseau als voorloper van het romantisch kindbeeld (1980, 61). Vanaf het allereerste begin worden de eigenwaarde, behoeften en emoties van het kind erkend en is er ruimte voor fantasie en creativiteit. In de romantische opvatting is de ideale volwassene hij die er het best in is geslaagd zijn kinderlijkheid te behouden.
Een tijdgenoot van Fröbel en Pestalozzi is de Duitse pedagoog en filosoof Johann Friedrich Herbart (1776-1841). Ondanks zijn bewondering voor Pestalozzi is Herbart eerder een verlicht dan een romantisch pedagoog. Hij benadrukt het belang van aanschouwelijk onderwijs met een stijgende moeilijkheidsgraad. Klassiekers als de Odyssee moeten in de lessen een belangrijke plaats innemen. Herbarts visie krijgt in de tweede helft van de negentiende eeuw veel invloed op het onderwijs, wanneer neoherbartianen zijn opvattingen vertalen naar de praktijk (Bakker et al. 2006). Op basis van Herbarts gedachten over het lezen van literatuur ontwikkelt Tuiskon Ziller (1817-1882) de Kulturstufen-theorie,
| |
| |
die stelt dat het kind zich parallel aan de geschiedenis van de mensheid ontwikkelt. Dankzij een doordachte keuze van de leerstof herbeleven kinderen als het ware de cultuurstadia van de menselijke beschaving. De literatuur die kinderen krijgen aangeboden, sluit daarbij aan: van de sprookjes van Grimm en Robinson Crusoë in het begin tot aan geschiedenisverhalen in de hoogste klas (Dieterich 2007, 168).
De reformpedagogie, een verzamelnaam voor verschillende vernieuwingsbewegingen aan het eind van de negentiende eeuw, is een reactie op de strenge regels van de neoherbartianen. Das Elend unserer Jugendlitteratur (1896) van Heinrich Wolgast is een vurig pleidooi voor het literaire kinderboek omdat kunst bijdraagt aan de sociale en ethische vorming van de jonge lezer. In Nederland was Nienke van Hichtum voorstander van een combinatie van een vormende inhoud en een vloeiende, literaire stijl. De bekendste internationale vertegenwoordigers van de nieuwe bewegingen, de Italiaanse Maria Montessori (1870-1952) en de Zweedse Ellen Key (1849-1926), publiceren hun belangrijkste werk in het begin van de twintigste eeuw. Zij komen later in dit hoofdstuk aan bod.
Aan het eind van de negentiende eeuw ontwikkelt zich een derde kindbeeld. Dit burgerlijk kindbeeld brengt elementen van het verlichte en het romantische kindbeeld samen (Vloeberghs 2006). De paradijselijke kindertijd wordt niet langer alleen met weemoed, maar ook met frustratie bekeken. Kind-zijn staat dan voor onrealiseerbare idealen, die enkel in de kinderkamer beleefd worden. Veilig afgeschermd van het volwassen leven bootsen de burgerkinderen er de volwassen wereld na - de meisjes met een poppenhuis, de jongens met een miniatuurtrein. Onder het mom van bescherming houden volwassenen het kind zo lang mogelijk naïef en machteloos. Opvoeden in burgerlijke kringen wordt zo ‘Grootbrengen door kleinhouden’ (Dasberg 1975).
| |
Kinderboeken op de markt
Volksverheffing, beschaving en het verkleinen van de kloof tussen arm en rijk zijn sleutelwoorden aan het eind van de achttiende en het begin van de negentiende eeuw. Via prijsvragen en eigen schooluitgaven en volksboeken wordt de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen de motor voor de onderwijsvernieuwingen in Nederland. Voortrekker op het gebied van volksonderwijs is Piet Prinsen (1777-1854), directeur van de eerste opleiding voor onderwijzers in Haarlem. In 1817 publiceert hij zijn vernieuwende en invloedrijke Leerwijze om kinderen te leeren lezen. De ‘methode-Prinsen’ wordt tot ver in de negentiende eeuw op scholen gebruikt. Pas in de jaren 1870 moet die plaatsmaken voor de
| |
| |
klankmethode van H. Bouman (Hagen 1984).
De Nederlandse en Europese kinderboekenmarkt breidt zich in de negentiende eeuw gaandeweg uit. Auteurs en uitgevers specialiseren zich in jeugdboeken, er komen nieuwe genres op de markt en het leesplezier van kinderen wordt steeds belangrijker (Brüggemann en Ewers 1982). Hoewel jeugdliteratuur en volwassenenliteratuur steeds meer van elkaar gescheiden raken, duurt het nog tot ongeveer 1880 voordat er een scherpe grens getrokken wordt tussen de jeugdliteratuur en de ‘grote’ literatuur. Er wordt stilaan meer rekening gehouden met de leeftijd en het geslacht van het doelpubliek, maar die scheiding in lezersgroepen zet zich nog niet in alle genres door. Er verschijnen nog lange tijd teksten die in de smaak vallen bij kinderen en volwassenen. Volksboeken, bijvoorbeeld, waren niet voor kinderen bedoeld, maar ze werden wel degelijk door hen gelezen (Buijnsters en Buijnsters-Smets 2001).
Tot op zekere hoogte geldt dit evengoed voor de negentiende-eeuwse avonturenromans van auteurs als James Fenimore Cooper, Captain (Frederick) Marryat en Jules Verne (De Vries 1989). In het grootste deel van de negentiende eeuw deelden de volwassenenliteratuur en de jeugdliteratuur eenzelfde bildungsideaal dat gericht was op de emancipatie van de burger. Pas in de tweede helft van de negentiende eeuw wordt met auteurs als Gustave Flaubert (Madame Bovary, 1857) en Charles Baudelaire (Les fleurs du mal, 1857) het streven naar autonomie duidelijk zichtbaar in de volwassenenliteratuur. Kunstenaars maken zich dan los van het grote publiek: ze zijn antiburgerlijk en voelen zich autonoom. In de radicaalste vorm wordt het burgerlijke bildungsideaal rond 1880 ingeruild voor de idee van l'art pour l'art: kunst gaat over kunst en staat los van politiek of vorming. Zelfs auteurs die wel over politieke en sociale kwesties blijven schrijven, zoals de Franse Émile Zola, doen dat vanaf het einde van de negentiende eeuw vanuit een autonome, antiburgerlijke positie. Dat geldt niet voor de jeugdliteratuur, waar het burgerlijk verbond tussen literatuur en opvoeding in de canon standhoudt. Precies die pedagogische bekommernis bepaalt de inhoud en oefent de controle uit over distributie en receptie. Op een eigenzinnige en autonome kinderliteratuur is het wachten tot de jaren 1980.
Van grote invloed op de boekenmarkt en de kinderboekenmarkt in het bijzonder waren de technische innovaties vanaf het eind van de achttiende eeuw. Nieuwe druktechnieken en beter materiaal zorgden voor snellere en goedkopere drukprocessen. Papiermachines, snelpersen en op houtslijp en/of cellulose gebaseerd papier (goedkoper, maar ook kwalitatief minder dan lompenpapier) zorgden vanaf circa 1830
| |
| |
voor een toename van drukwerk en drukkerijen. De uitvinding van de lithografie (1796) en de chromolithografie (1836) verhoogde in de meeste gevallen de kwaliteit van de illustraties in kinderboeken. Aan het einde van de negentiende eeuw konden illustratoren bovendien profiteren van nieuwe fotografische technieken. Johan Braakensiek bijvoorbeeld maakte daarvan gebruik in de tweede druk van Uit het leven van Dik Trom, uit 1899 (Van Wijk-Sluyterman 2000).
Uit het leven van Dik Trom (Ill. Johan Braakensiek).
Ging die technische vooruitgang gepaard met inhoudelijke vernieuwing? In Nederland en Vlaanderen is de jeugdliteratuur bijna de hele negentiende eeuw sterk bepaald door de Kerk. Na de afscheiding van Nederland in 1830 werd de Vlaamse jeugdliteratuur decennialang gecontroleerd door de katholieke Kerk, en die remde de vernieuwing flink af. Pas aan het einde van de eeuw wist de jeugdliteratuur zich langzaam hiervan los te maken. In Nederland werd de rol van de Kerk onder invloed van het protestantisme gaandeweg de negentiende eeuw juist groter. Het Réveil, een internationale protestants-christelijke beweging (Kuiper 2002, 9), startte halfweg de negentiende eeuw met de oprichting van zondagsscholen. Deze beweging verwierp het rationalistische godsbeeld uit de achttiende eeuw en wilde terug naar de Bijbel als Gods
| |
| |
Woord (Rietveld-van Wingerden 2003, 19). De zondagsscholen gaven een sterke impuls aan de productie van kinderboeken. De zogenoemde verzuiling van het Nederlandse taalgebied - de indeling van de samenleving op grond van religieuze en politieke overtuiging - zorgde voor een eigen protestants-christelijke en later katholieke jeugdliteratuur, al heeft het katholieke kinderboek in Nederland relatief weinig betekenis gehad. Er werd onder katholieken minder gelezen en katholieke intellectuelen vonden aansluiting bij de ideeën over opvoeding en onderwijs van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen.
Vertalingen spelen in de hele geschiedenis van de jeugdliteratuur een belangrijke rol. De boekhandelsadvertenties uit de tweede helft van de achttiende eeuw laten dat direct zien. Vanaf 1780 - niet verwonderlijk gezien de invloed van de filantropijnen - was het aandeel van Duitse vertalingen relatief het grootst. Duitse auteurs als Weisse en Salzmann werden met naam en toenaam genoemd in de advertenties, wat hoogst ongebruikelijk was in die tijd (Salman 2009). De buitenlandse invloed op de Nederlandse kinderboekenmarkt blijft in de negentiende eeuw groot: positief omdat vertalingen en illustraties als inspiratiebron dienen (denk aan de invloed van de Arts and Crafts-beweging), negatief als concurrentie voor Nederlandse uitgevers. Vanaf het midden van de negentiende eeuw kwamen er immers Nederlandstalige kinderboeken op de markt van Duitse en Belgische uitgevers, een verschijnsel waartegen de boekhandels- en uitgeverswereld zich tevergeefs verzette (Buijnsters en Buijnsters-Smets 2001, 388).
Het schrijven van kinderboeken leverde in de achttiende eeuw financieel te weinig op om ervan te kunnen leven. Bovendien had jeugdliteratuur nauwelijks status, waardoor vooral mannelijke auteurs zich er liever niet mee wilden verbinden. Een aantal kinderboekenschrijvers publiceerde daarom tot in de negentiende eeuw anoniem (Shavit 1986). Negentiende-eeuwse kinderboekenauteurs van wie de naam gekend is, werkten vaak in het onderwijs, zoals de Nederlanders Pieter Jacob Andriessen, Pieter Louwerse en C. Joh. Kieviet. Jan de Liefde en Eduard Gerdes, twee andere populaire Nederlandse jeugdauteurs, waren predikant. In Vlaanderen waren schrijvers als Jan Van Droogenbroeck en Alfons De Cock werkzaam in het onderwijs. Het aandeel van schrijvende onderwijzers en predikanten loopt gaandeweg de negentiende eeuw wel terug, terwijl de rol van vrouwelijke auteurs dan juist toeneemt. Voor hen bood het schrijven en vertalen voor kinderen een kans om eigen inkomsten te verwerven en in de maatschappij mee te tellen. Bovendien sloot het beeld van de schrijfster van kinderboeken aan bij de opvatting
| |
| |
dat vrouwen en kinderen een natuurlijke band met elkaar hadden, zoals Fröbel en Pestalozzi dat stelden (Shavit 1986).
In de loop van de negentiende eeuw is er sprake van een toenemende professionalisering bij illustratoren. Naast academies voor beeldende kunst, tekenscholen voor de opleiding van tekenleraar en vakscholen waar tekenonderwijs gegeven werd, bieden ook kunstnijverheidsscholen vanaf ongeveer 1880 een professionele opleiding aan (Martis 1990). Aan het eind van de negentiende eeuw zijn illustratoren immers vaak kunstnijveraars, reclame- en modetekenaars. Voor wie niet de kans had om zich via een van deze opleidingen in het vak te bekwamen, bestonden er losse cursussen (Van Wijk-Sluyterman 2000). Het was overigens tot in de twintigste eeuw niet mogelijk om aan de Nederlandse en Vlaamse kunstopleidingen onderwijs te volgen dat zich specifiek op illustratie richtte (Oostra 2003).
Met het toenemende aanbod van wisselende kwaliteit groeide de behoefte aan een gedegen kinderboekenkritiek. Die kwam in de tweede helft van de achttiende eeuw voorzichtig van de grond (Salman 2009), maar het duurde nog tot 1880 voor er met enige regelmaat meer algemene beschouwingen over jeugdliteratuur verschenen (De Vries 1989). Een van de eerste was Over kinderpoëzy van Petrus A. de Génestet, uit 1858. Zijn publicatie is tekenend voor de opkomst van het romantisch kindbeeld in Nederland. De kritiek van De Génestet op de gedichten van Van Alphen en zijn pleidooi voor een nieuwe kinderpoëzie laten zien hoe in de loop van de negentiende eeuw literaire criteria een rol gaan spelen in de beoordeling van literatuur voor kinderen. Daarnaast kreeg men langzaamaan oog voor wat kinderen zelf graag lazen.
Na 1880 verschenen er in Nederland, en iets later in Vlaanderen, beschouwingen over de praktijk van het werken met kinderen en boeken, en over geschikte jeugdliteratuur. Het beroemde Gids-artikel van Nellie van Kol is hiervan een goed voorbeeld. In ‘Wat zullen de kinderen lezen?’ bekritiseert zij de povere kwaliteit van de eigentijdse jeugdliteratuur en pleit ze voor kinderboeken die ‘naar het beginsel - religieus, naar de strekking - evolutionnair, naar den inhoud - universeel, naar den vorm - helder’ zijn (1899, 313). Ze maakte zich zorgen over het gigantische aantal kinderboeken dat niet aan deze criteria voldoet. Van Kol heeft liever dat de kinderen niets lezen dan slecht geschreven boeken, die zij schadelijk vindt (288). Vooral jonge kinderen zijn beïnvloedbaar. Haar geloof in de kracht van literatuur is enorm: één goed boek kan een lezer de kern en de hele rijkdom van de mensheid bieden (289).
In antwoord op de vraag naar geschikte boeken voor kinderen werd
| |
| |
vanuit het onderwijs gewezen op het belang van een goede schoolbibliotheek. De betekenis van Jacob Stamperius is hier niet te onderschatten. De boeken in een schoolbibliotheek moeten volgens Stamperius onderhoudend zijn en bijdragen aan ‘de vorming van 't gemoed en de ontwikkeling van 't verstand’ (geciteerd in De Vries 1989, 38). Vorming was voor hem vooral zedelijke vorming. Vanaf 1887 verschijnt onder redactie van Stamperius de Nieuwe Bibliotheek voor de Jeugd, die later de Stamperiusbibliotheek ging heten. Voor leerkrachten en ouders was dat een betrouwbare gids (De Vries 1989, 40). Schoolbibliotheken waren voor kinderen lange tijd de enige bibliotheekvoorziening. Pas in 1899 werd in Dordrecht de eerste openbare bibliotheek opgericht (Schneiders 1990). Diezelfde stad liep in 1904 eveneens voorop met een kinderbibliotheek. Antwerpen had sinds het midden van de negentiende eeuw een volksbibliotheek, die met een nieuwe wet van 1921 een openbare bibliotheek werd. Door deze ontwikkelingen werden kinderboeken voor een steeds grotere groep lezers toegankelijk.
| |
Veranderingen en vernieuwing
Dankzij het bibliografische werk van P.J. Buijnsters en Leontine Buijnsters-Smets (1989, 1997) weten we dat Nederlandse ouders en kinderen al in de zeventiende en vroege achttiende eeuw konden beschikken over gevarieerd leesmateriaal dat uiteenliep van volks- en kinderprenten, kinderencyclopedieën, kindertoneel, beweegbare kinderboeken tot spelletjesboeken. Hoewel er meer ruimte was voor ontspanning dan lange tijd is aangenomen, blijft de didactische functie van het materiaal toch het belangrijkst. De literaire waarde en ontspanningsfunctie van kinderboeken krijgen pas vanaf de tweede helft van de achttiende eeuw meer aandacht. Daarbij moet niet uit het oog verloren worden dat nieuwe genres niet per definitie oude genres verdreven. Het is belangrijk oog te hebben voor ‘de gelijktijdigheid van het ongelijktijdige’ (Buijnsters 1989, De Vries 1989). Dat de ideeën van de Verlichting tot diep in de negentiende eeuw doorwerkten, blijkt onder meer uit het aanhoudende succes van de Proeve van kleine gedigten voor kinderen van Van Alphen. Op een enkele uitzondering na werden zijn gedichten louter positief besproken en hij werd door andere dichters nagevolgd. Pas na de aanval van De Génestet op Van Alphen en zijn ‘zoete wijsgeertjens’ in 1849 en 1858, raakte de dichtbundel uit de gratie.
Naast belerende poëzie in de traditie van Van Alphen blijft de moralistische vertelling of het zedenkundig verhaal in alle westerse landen populair in de negentiende eeuw. Deze literatuur past trouwens bij het bur- | |
| |
gerlijk kindbeeld. In Engeland werd de moralistische toon aan het eind van de achttiende eeuw gezet door vrouwelijke auteurs als Maria Edgeworth, Sarah Trimmer en Mary Sherwood. Die laatste publiceerde in 1818 haar History of the Fairchild Family, een negentiende-eeuwse bestseller waarin kinderen hoofdstuk na hoofdstuk de gevolgen van slecht gedrag worden voorgehouden. In Nederland kan men niet om Nicolaas Anslijn heen, met De brave Hendrik (1810) en De brave Maria (1811). Zeker De brave Hendrik is tot ongeveer 1880 een succesverhaal, met vermoedelijk meer dan zestig herdrukken. Het realistische jongensboek Uit het leven van Dik Trom (1891, 1899) van C. Joh. Kieviet wordt vaak gezien als het afscheid van de brave Hendrik en het moralistische verhaal, onder meer vanwege de humor, die de jonge lezer eindelijk weer eens iets om te lachen gaf. Toch zou het verkeerd zijn om deze evolutie voor te stellen als een plotse ommekeer. Moralistische vertellingen verschenen evengoed nog in de twintigste eeuw, al waren ze minder zichtbaar dan daarvoor. En humor was er zeker al eerder in de negentiende eeuw. De uit het Engels vertaalde prentenboeken van Moeder Hubbard en Vrouw Trot, bijvoorbeeld, waren vooral vermakelijk. Ze waren in eerste instantie niet voor kinderen bedoeld, maar zijn wel door hen opgepikt (Buijnsters en Buijnsters-Smets 2001). Humoristisch vanwege zijn absurditeit, maar mede daardoor omstreden, was de Duitse klassieker Der Struwwelpeter van Heinrich Hoffmann (1845). Tekst en illustraties vertellen over kinderen die voor hun ondeugd gruwelijk worden gestraft. Een meisje dat met lucifers speelt, vliegt van kop tot teen
in brand, en een jongen die zijn soep niet wil opeten, sterft al na een paar dagen de hongerdood. Hoewel er tot op de dag van vandaag discussie bestaat over de vraag of het prentenboek van Hoffmann het idee van het brave kind bevestigt dan wel omverwerpt, is het qua toon en stijl verschillend van wat gebruikelijk was in die tijd.
Nieuw waren de brede belangstelling en waardering voor volks- en fantasieverhalen. Vóór de negentiende eeuw waren die genres al populair bij kinderen. Veel opvoeders keurden ze echter af op basis van verlichte waarden als redelijkheid en nuttigheid. De Romantiek droeg sprookjes juist een warm hart toe vanwege de aandacht voor het verleden, de volksidentiteit en de ruimte die ze boden aan de verbeelding. In het spoor van Perrault, Grimm en Andersen kwam het sprookje in Nederland en Vlaanderen tot grote bloei. Fantasieverhalen werden populair nadat in Engeland The Water Babies (1864) van Charles Kingsley en Alice's Adventures in Wonderland (1865) van Lewis Carroll gepubliceerd waren. Toch zou het nog een eeuw duren voordat er in Nederland en Vlaanderen fantasieverhalen waren die zich in literair
| |
| |
opzicht met deze klassiekers konden meten.
Het sprookje betekende eveneens het begin van de Friese jeugdliteratuur, met vertalingen van sprookjes van Grimm, al bleef het aantal Friese jeugdboeken - zowel in vertaling als oorspronkelijk werk - over de hele negentiende eeuw beperkt. Pas na 1920 kon de Friese jeugdliteratuur zich ontwikkelen dankzij het onderwijs, dat oog kreeg voor onderricht in de eigen moedertaal. De beroemdste Friese schrijfster uit die periode is ongetwijfeld Nienke van Hichtum, die in 1887 in het Fries debuteerde met sprookjesbewerkingen. Haar invloed strekt zich tot ver buiten Friesland uit, onder meer doordat ze veel publiceerde over opvoeding, onderwijs en jeugdliteratuur. Vanuit haar socialistische achtergrond spande Van Hichtum zich speciaal in voor boeken gericht op arbeiderskinderen (Holtrop 2005).
Het jeugdtijdschrift, ontstaan in de achttiende eeuw, onderging in de negentiende eeuw een gedaanteverandering door een toenemende differentiatie naar leeftijd en sekse. Dat onderscheid werd ook bij boeken belangrijker. Het meisjesboek ontwikkelde zich als apart genre. Vooral Onder moeders vleugels, de vertaling van Louisa May Alcotts Little Women (1868-69) over de vier zusjes March, inspireerde veel Nederlandstalige auteurs, onder wie Tine van Berken. Het type van de tomboy, het rebelse meisje dat zich jongensachtig gedraagt en dat Alcott met Jo March introduceerde, kreeg veel navolging. Vrouwelijke auteurs konden zo de maatschappelijk geaccepteerde visie op vrouwen uitdagen. Uiteindelijk past de tomboy zich echter aan. Dat gold voor Jo March, maar ook voor Ilse Macket uit Der Trotzkopf (1885), een Duitse klassieker van Emmy von Rhoden.
Als er één genre is dat zijn wortels heeft in de negentiende eeuw, dan is het wel de historische roman. Onder invloed van de Romantiek, met haar belangstelling voor het verleden, ontwikkelde het genre zich eerst in de volwassenenliteratuur. Sir Walter Scott gaf er met Waverley (1814), een roman over de Jacobijnse opstand van 1745, de eerste aanzet toe. In de Nederlandse jeugdliteratuur kwam de historische roman rond het midden van de negentiende eeuw tot bloei, vooral dankzij het werk van Pieter Jacob Andriessen en Pieter Louwerse. Waar de eerste zich onderscheidde door een nauwgezette omgang met de historische feiten, was de tweede vooral een verteller. In Vlaanderen zijn het Johan Michiel Dautzenberg en Prudens van Duyse die met hun Verhalen uit de geschiedenis van België (1856) een aanzet geven tot historische verhalen voor kinderen. Hun succes is mede te danken aan het feit dat de verhalen op Vlaamse scholen werden gebruikt. Natuurlijk speelt ook Hendrik Con- | |
| |
science een niet te onderschatten rol. Hoewel hij zelf maar heel weinig voor kinderen schreef, heeft hij zich met hart en ziel ingezet voor de vorming van een Vlaamse identiteit. De leeuw van Vlaenderen (1838) kwam trouwens via allerlei bewerkingen eveneens bij jonge lezers terecht.
De periode 1865-1914 staat bekend als ‘het gouden tijdperk’ van de westerse jeugdliteratuur, in het bijzonder van het Engelstalige kinderboek. Het is een tijd waarin grote auteurs als Mark Twain, Robert Louis Stevenson en Rudyard Kipling voor jonge lezers schrijven en waarin jeugdliteratuur voor uitgeverijen een kernactiviteit wordt (Griswold 1992, viii). Veel internationale jeugdboekenklassiekers die tot op de dag van vandaag gelezen, vertaald en bewerkt worden, zien in deze periode het levenslicht. Naast de eerder genoemde titels van Carroll en Alcott verschijnen onder meer Heidi (Johanna Spyri, 1881), Le avventure di Pinocchio (Carlo Collodi, 1883), The Adventures of Tom Sawyer en The Adventures of Huckleberry Finn (Mark Twain, respectievelijk in 1876 en 1884) en Little Lord Fauntleroy (Frances Hodgson Burnett, 1886). Deze klassiekers laten enerzijds zien dat de literaire kwaliteit van kinderboeken steeds belangrijker gevonden werd. Anderzijds danken veel van deze klassiekers ook hun blijvende succes aan de westerse culturele hegemonie die zich wereldwijd verspreidde.
| |
De eeuw van het kind begint (1900-1950)
In 1901 kondigde de Zweedse Ellen Key ‘de eeuw van het kind’ aan. Zij voorspelde in de nieuwe eeuw een groeiende betrokkenheid bij en zorg voor het kind. Is de twintigste eeuw ook te beschouwen als de eeuw van de kinderliteratuur? In elk geval maakte de jeugdliteratuur tussen 1900 en 2000 een enorme evolutie door, qua vorm, inhoud en status.
| |
Denken over kinderen
Op maatschappelijk vlak nam het onderscheid tussen kinderen en volwassenen aan het begin van de twintigste eeuw in alle lagen van de bevolking verder toe. Dankzij de invoering van de leerplicht in de lagere school werd de kinderarbeid in Nederland effectief afgeschaft in 1901 en kwam er meer aandacht voor de bescherming en de behoeften van arbeiderskinderen. In België werd de leerplicht ingevoerd in 1914. Net als in de vorige twee eeuwen werd volop nagedacht over wat kinderen zijn, wat ze nodig hebben en hoe ze opgevoed moeten worden. Daarbij werd de verantwoordelijkheid voor de opvoeding vooral bij het gezin ge- | |
| |
legd, en in het bijzonder bij de moeder (Vanobbergen et al. 2006, 428). Rond de eeuwwisseling groeide eveneens de interesse voor adolescenten als een aparte leeftijdsgroep met eigen fysieke en psychologische kenmerken, tussen de kindertijd en de volwassenheid in (Neubauer 1992).
Het kindbeeld veranderde in de eerste helft van de twintigste eeuw onder meer door nieuwe inzichten van pedagogen en psychologen, maar in de jeugdliteratuur was daar niet altijd veel van te merken. Zo introduceerde Sigmund Freud rond de eeuwwisseling een beeld van het kind als seksueel wezen, met oedipale driften en een orale en een anale fase - begrippen die veel volwassenen liever niet met hun eigen kinderen in verband brachten. Terwijl veel modernistische schrijvers het romantische verlangen uitdrukten om terug te keren naar de kindertijd (Vloeberghs 2005), werden de jonge lezers zelf betuttelend benaderd. Het discours over het kind aan het begin van de twintigste eeuw toont het beeld van ‘het fragiele kind’ (Vanobbergen et al. 2006, 428), een kwetsbaar wezen dat beschermd en begeleid moest worden. Het verschil tussen jeugdliteratuur en volwassenenliteratuur valt het meest op wanneer ze dezelfde thema's aansnijden. De adolescentenromans uit de jeugdliteratuur en in de volwassenenliteratuur van begin twintigste eeuw zijn nauwelijks met elkaar te vergelijken. Complexe literaire vormen en thema's als seksualiteit en zelfdoding bleven voorbehouden aan volwassen lezers.
Van grote invloed op de jeugdliteratuur aan het begin van de twintigste eeuw was de eerder genoemde reformpedagogie, een internationale beweging waartoe naast Key en Montessori ook de Oostenrijker Rudolf Steiner en de Amerikaan John Dewey behoorden. Hun ideeën vormen de voedingsbodem voor de latere emancipatie van de jeugd(literatuur). Jan Ligthart, bekend om zijn open en onbevooroordeelde houding naar kinderen en hun boeken, vertegenwoordigde de beweging in Nederland (De Vries 1989). De reformpedagogen pleitten ervoor om het individuele kind opnieuw centraal te stellen in de opvoeding en niet al te sterk in te grijpen in de natuurlijke ontplooiing. Bovendien vonden ze niet alleen kennis belangrijk, maar ook creatieve vorming en schoonheid (Bakker et al. 2006, 62).
De psychologie kwam met aanvullende inzichten. Net als de neoherbertianen deelt Charlotte Bühler (1922) de jeugd in volgens verschillende fasen van psychologische ontwikkeling, waarbij telkens aangepaste literatuur hoort. Het begint met de Struwwelpeter-leeftijd (twee tot vier jaar), naar het eerder genoemde boek van Hoffmann dat zich afspeelt in
| |
| |
de huiselijke omgeving waarin het jonge kind opgroeit. Daarop volgen de sprookjesleeftijd, de Robinson-leeftijd (naar Robinson Crusoë), de heldenleeftijd en de romanleeftijd (Ghesquière 2009, 67). In de jaren zestig werd Bühler verweten dat ze te weinig rekening hield met de behoeften en voorkeuren van individuele kinderen, maar wie haar werk goed leest, ziet dat ze wel degelijk oog had voor de invloed van het milieu waarin kinderen opgroeien en voor individuele verschillen (De Vries 1989, 298). Haar theorie vormde de aanzet van tientallen jaren discussies over wat kinderen het best kunnen lezen op welke leeftijd, met onder meer inspirerende inzichten en belangrijke publicaties van Jean Piaget (1945) en J.A. Appleyard (1990). In Nederland sprak Louise M. Boerlage zich vanuit haar ervaring als bibliothecaresse als een van de eersten uit over de leeftijdgebonden leesvoorkeuren van kinderen en over de begeleiding van die leesontwikkeling (Het kind, 1941; De Vries 1989, 181). Later zouden Annie M.G. Schmidt (1954) en Jannie Daane (1977) hetzelfde doen.
| |
Kinderboeken op de markt
Net als aan het eind van de negentiende eeuw werd er in de eerste decennia van de twintigste eeuw veel gedebatteerd over ‘het goede kinderboek’ (De Vries 1989, 37). Jeugdliteratuur werd breed ingezet in de volksopvoeding. Tegelijkertijd was er bij pedagogen als G.W. Elberts en Van Kol angst voor ‘veellezerij’ van zogenoemde sensatie- of prikkelliteratuur, die de ontwikkeling van het ‘verslaafde’ kind in gevaar zou brengen. Hier duikt het beeld van het kwetsbare kind weer op. Goede kinderboeken, bijvoorbeeld bewerkingen van klassiekers uit de volwassenenliteratuur, konden voor tegengewicht zorgen en werden daarom in grote aantallen verspreid (Parlevliet 2009, 67-68). Sommige standpunten over de rol van boeken in de opvoeding en vrije tijd van kinderen klinken nog verrassend actueel. Cornelis Veth (1912) benadrukte het belang van leesplezier en het heerlijk wegdromen bij een goed geschreven, spannend boek en relativeerde daarmee de visie van Van Kol. In plaats van al te avontuurlijke verhalen verkoos zij boeken die kinderen vermaken, en tegelijkertijd iets leren.
Maar wat moesten de boeken dan leren? Elke zuil had daar een eigen visie op (De Vries 1989, 46). Verschillende socialisten hadden een invloedrijke stem: naast Van Kol en Van Hichtum was dat bijvoorbeeld de onderwijzer J.W. Gerhard. Hij benadrukte het esthetische belang van het goede kinderboek, met ‘kunstrijke’ illustraties om ‘smaakbederving’ tegen te gaan en zowel kinderen als volwassenen aan te spreken.
| |
| |
Omdat echte kunst geen onderscheid naar geslacht kent, zette hij zich fel af tegen meisjes- en jongensboeken (1905, 150). Theo Thijssen (1879-1943) hekelde dan weer het opvoedkundige en gemakzuchtige karakter van veel kinderliteratuur en pleitte voor boeken die met hun taal de kinderen aanspreken en raken. Thijssen benadrukte dat een auteur van een goed kinderboek in de eerste plaats schrijver moet zijn, en geen opvoeder. Zijn rubriek ‘Kinderlectuur’ in het tijdschrift De Nieuwe School (1905) begon met het credo: ‘Het beste is voor onze kinderen niet goed genoeg’, en met de vaststelling dat de meeste kinderboekenschrijvers een soort ‘geestes-plebejers’ zijn.
Sommige pedagogen probeerden de kwaliteit van de jeugdliteratuur in Nederland en Vlaanderen te verbeteren door over de grenzen te kijken - zowel over de lands- en taalgrenzen als over de grenzen van de jeugdliteratuur. In de jaren 1920 plaatste de Vlaming Hendrik Van Tichelen de jeugdliteratuur in de bredere context van de volksopvoeding, en hij probeerde de contacten met de volwassenenliteratuur en de internationale jeugdliteratuur te versterken. Zo trok hij voor zijn tijdschrift De Kleine Vlaming auteurs als Felix Timmermans en Stijn Streuvels aan (Ghesquière 1997, 125-126). Lodewijk Opdebeek versterkte de impulsen die Van Tichelen aan de Vlaamse jeugdliteratuur gaf. Voordat Opdebeek in 1900 als uitgever startte, werden de Vlaamse kinderboeken meestal door uitgeverijen van schoolboeken geproduceerd (Ghesquière en Quagebeur 2002, 230). Opdebeek vroeg meer aandacht voor literaire en artistieke kwaliteit. Hij richtte de blik daarvoor op het buitenland en publiceerde een groot aantal Nederlandse en vertaalde kinderboeken. De relatief late ontwikkeling die de productie van kinderboeken in Vlaanderen doormaakt in vergelijking met Nederland, kan verklaard worden door de dominantie van het Frans en van de Kerk in de vorige eeuw. De invloed van de Eerste Wereldoorlog, die het maatschappelijke en literaire leven verschillende jaren lamlegde, mag evenmin onderschat worden. Naar het effect van ‘de Grote Oorlog’ op de jeugdliteratuur is nog maar weinig onderzoek gedaan. Nederland bleef neutraal in deze oorlog, maar ontving veel Vlaamse vluchtelingen en schreef erover voor de jeugd. Een Vlaamsch gezin in oorlogstijd (1915) van Abraham Hans en Alfons, de kleine Belgische vluchteling van Jacob Stamperius, bijvoorbeeld, verschenen nog tijdens de oorlog (Zuurveen 1996, 450).
Tijdens het Interbellum gaf de Vlaamse Beweging belangrijke impulsen aan de literatuur, de jeugdliteratuur en de publicatie van volksverhalen. De Kerk stelde zich inmiddels ruimhartiger op dan in de vorige eeuw. Averbode, een katholieke uitgeverij, nam vanaf de jaren 1920 veel
| |
| |
initiatief, onder andere met haar kindertijdschriften en de reeks Vlaamsche Filmkens (vanaf 1930), de katholieke tegenhanger van de populaire Kinderbibliotheek van Abraham Hans, een liberale protestant (Ghesquière 2002; Rijpens 2010, 9). In Nederland namen verschillende uitgeverijen in de eerste decennia van de twintigste eeuw kinderboeken als een nieuw segment op in hun fonds: Wereldbibliotheek (1905), Ploegsma (1905, met kinderboeken vanaf 1925), Leopold (1923) en Holland (1921).
Ondanks de groeiende aandacht voor literaire kinderboeken waren er in Vlaanderen en Nederland in de eerste helft van de twintigste eeuw nog geen belangrijke bekroningen voor jeugdliteratuur. Op een grote prijs vergelijkbaar met de Amerikaanse Newbery Medal (vanaf 1922), de Caldecott Medal (vanaf 1938) en de Britse Carnegie Medal (vanaf 1937) zou het nog enkele tientallen jaren wachten zijn. In 1928 gaf Antwerpen als eerste Vlaamse provincie een premie voor het beste jeugdboek (aan Anton Van de Velde); in 1933 kwam er een interprovinciale prijs voor jeugdliteratuur (Heymans 2001, 81, 92). Door de toename aan boeken vonden ouders, bibliothecarissen en leerkrachten het steeds lastiger om een verantwoorde keuze te maken. Veel uitgeverijen hadden een duidelijke religieuze signatuur, en ook lectuurgidsen en -lijsten konden hen helpen. Zo ontstond in Nederland De kleine vuurtoren (vanaf 1927), de voorloper van de adviesgids Boek en jeugd. In Vlaanderen had de katholieke Boekengids (vanaf 1923) een katern met advies over jeugdliteratuur, die vanaf 1959 apart verscheen als de bibliografische Jeugdboekengids (De Groeve 2006). Het initiatief voor dit soort gidsen kwam vaak vanuit de bibliotheekwereld. Promotie van het goede kinderboek was daar heel belangrijk en moest voorkomen dat lezers slechte of verkeerde boeken in handen zouden krijgen. Gedurende de hele twintigste eeuw verschenen er verder tijdschriften die goede jeugdboeken selecteerden en recenseerden.
| |
Veranderingen en vernieuwing
Opvallende nieuwe genres waren er in het begin van de twintigste eeuw niet, maar de beschouwingen over het goede kinderboek zorgden wel voor meer kwaliteit en een gevarieerder aanbod. Dure kunstboeken en goedkope uitgaven, literatuur voor jongens en meisjes en titels voor verschillende leeftijdsgroepen bestonden naast elkaar. Mede onder invloed van de reformpedagogie, de Duitse Kunsterziehungsbewegung en de Britse Arts and Crafts-beweging bloeiden de illustratiekunst en vormgeving op (De Bodt 2003, 31). Het kinderboek werd meer dan ooit als Gesamtkunstwerk gezien, geïnspireerd door de art nouveau en het
| |
| |
expressionisme. Achterdocht tegenover het beeld was er vooral bij pedagogen. Verenigingen als ‘Kunst voor het Volk’ stelden vragen bij het elitaire karakter van de artistieke kinderboeken (De Bodt 2003, 27). Maatschappelijk geëngageerde pedagogen probeerden jeugdliteratuur toegankelijker te maken voor kinderen uit de lagere sociale klassen, bijvoorbeeld via Nellie's Volkskinderbibliotheek (1901-14), de Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur (opgericht in 1905), en later de Kinderbibliotheek van Abraham Hans (1922-55) en Het boek voor de jeugd (1937). Het verschijnen van realistische kinderboeken over armoede en arbeidersgezinnen sluit hierop aan met Afke's tiental van Nienke van Hichtum (1903) en Kruimeltje van Chris van Abkoude (1922) als bekendste vroege vertegenwoordigers.
Vernieuwende en literair verdienstelijke jongens- en meisjesboeken verschenen in deze periode zowel in Vlaanderen als in Nederland, met auteurs als Top Naeff (Schoolidyllen, 1900), Dina Demers (Eenig dochtertje, 1905), Theo Thijssen (Jongensdagen, 1909), Johan Fabricius (De scheepsjongens van Bontekoe, 1924), Constant de Kinder (Jan zonder Vrees, 1910) en Cissy van Marxveldt (de reeks rond Joop ter Heul vanaf 1919). Al deze titels zijn veelvuldig herdrukt, en verschillende zijn nog steeds in de handel beschikbaar.
Afke's tiental (Ill. Cornelis Jetses).
Jongensdagen (Ill. Jan Sluijters).
Ondertussen brak er een nieuw hoogtepunt in de ‘gouden tijd’ aan voor de westerse jeugdliteratuur. De klassiekers uit de fantasieliteratuur
| |
| |
die in de eerste helft van de twintigste eeuw verschenen, werden vrij snel naar het Nederlands vertaald: The Wizard of Oz (L. Frank Baum, 1900), Nils Holgerssons wonderbare reis (Selma Lagerlöf, 1906), de dierenverhalen van Beatrix Potter (vanaf 1902), Peter Pan (J.M. Barrie, 1904) en Histoire de Babar, le petit éléphant (Jean de Brunhoff, 1934). Zijdelings speelden ook de Disneyproducten een rol. In 1928 verschenen de eerste Mickey Mouse-filmpjes en in 1937 de eerste langspeelfilm Snow White and the Seven Dwarfs. Fantasie, humor en de optimistische boodschap bleven ook in de decennia na de Tweede Wereldoorlog nazinderen.
Los daarvan verschenen in Nederland en Vlaanderen veel eenvoudige sprookjesboeken en onschuldige kabouterverhalen die de tand des tijds niet hebben doorstaan. Dat geldt evenzeer voor De ongeloofelijke avonturen van Bram Vingerling, een fantasieverhaal van Leonard Roggeveen (1927). Harry Mulisch beschrijft in Voer voor psychologen (1961) weliswaar hoe dit boek van beslissende invloed is geweest op zijn leven, maar bij het grote publiek is het niet meer bekend. Als gevolg van de economische crisis in de late jaren twintig en de politieke instabiliteit in Europa werd de Nederlandstalige jeugdliteratuur opnieuw een stuk braver. Dit waren hoogtijdagen voor het reclameboek, dat gratis werd aangeboden als je grote hoeveelheden van bepaalde producten kocht. Zo werden kinderboeken gebruikt om de economie wat te stimuleren (Zuurveen 1996, 499). Opvallend in deze periode is verder de belangstelling voor het exotische: er werden bijvoorbeeld veel wereldsprookjes verzameld en auteurs van andere genres kozen graag voor een avontuurlijke buitenlandse locatie zoals Japan, India of Afrika. Met het koloniale discours en de westerse blik hadden maar weinig lezers een probleem, al pleitten opvoeders als Van Hichtum, Van Kol en Van Tichelen wel voor een menselijke en open houding tegenover andere culturen (Van Lierop-Debrauwer 2011).
| |
De Tweede Wereldoorlog als breuklijn
Het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog bracht aanvankelijk geen echte cesuur in de jeugdliteratuur teweeg. Tijdens de Duitse bezetting lag het literaire bedrijf niet stil, al had de productie wel te lijden onder de papierschaarste en de controle van de Kulturkammer (Hofman 2000). Boeken met een anti-Duitse strekking en Joodse literatuur moesten verdwijnen. In Vlaanderen waren de regels minder streng. De getroffen maatregelen moesten daar vooral de invloed van het Frans beperken ten voordele van de Germaanse literatuur. Uitgesproken nationaalsocialistische jeugdliteratuur verscheen er in het Nederlands relatief weinig.
| |
| |
Wel was er een grote productie van onschuldige en conformistische titels die door de Duitse beugel konden, zoals sprookjesvertalingen, speelse kinderboeken en heldhaftige avonturenboeken. Jeugdboeken moesten de kinderen afleiden van het oorlogsleed, op een moment dat er weinig andere ontspanningsmogelijkheden waren. Verder hielp de clandestiene productie van kinderboeken sommige verzetslieden en onderduikers aan een inkomen. Dat gebeurde bijvoorbeeld bij de kunstzinnige prentenboeken die verschenen onder de schuilnaam El Pintor (Kapelle 2003, 193-194). Tegen het eind van de oorlog werd het door de papierschaarste steeds moeilijker om nog boeken uit te geven en daalde het aantal titels drastisch. Onmiddellijk na 1945 verschijnen er heel wat boeken over de Duitse bezetting, waarin oorlogsleed en avontuur samen een plaats krijgen. Vooral de verzetslieden spreken dan tot de verbeelding, bijvoorbeeld in de vierdelige reeks Reis door de nacht van Anne de Vries (1951-1958). Voor Holocaustliteratuur was het nog te vroeg.
| |
De tweede helft van de twintigste eeuw
Denken over kinderen
Na de Tweede Wereldoorlog was er een zekere dubbelheid in de benadering van kinderen, die onder meer tot uiting komt in de jeugdliteratuur. Kinderen symboliseerden hoop en een nieuw begin. De babyboom in deze periode resulteerde in een generatie die is uitgegroeid tot een uiterst welvarende groep. Enerzijds wilde men de kinderen beschermen en het oorlogsleed doen vergeten via onschuldige kabouterverhalen, speelse poëzie en Disneyprenten; anderzijds drong het besef door dat een zorgeloze wereld een illusie is en dat onmondige kinderen slecht gewapend zijn tegen de complexe en soms harde realiteit. Niet toevallig verscheen in 1945 Astrid Lindgrens Pippi Langkous, een rebels personage dat de jeugdliteratuur tot ver buiten Zweden met een nieuw kindbeeld verrijkte. Pippi's speelse anarchie houdt lezers een spiegel voor en stelt allerlei volwassen normen en conventies ter discussie.
Terwijl Pippi vrolijk tegen de heilige huisjes van de volwassenen schopt, hielden veel gezinnen aanvankelijk vast aan strenge regels om de kinderen structuur te geven. Er wordt zelfs gesproken van een ‘stadium van morele paniek’ (Bakker et al. 2006, 237). De Nieuw-Zeelandse arts Truby King gebruikte sleutelwoorden als ‘discipline’, ‘regelmaat’, ‘erkenning van autoriteit’ en ‘respect voor ouderen’ om kinderen hun plaats te leren. De principes van reinheid, rust en regelmaat beheersten
| |
| |
in Vlaanderen en Nederland de opvoeding thuis en op school (Van Lierop-Debrauwer 2011). Niet alle ouders werden daarbij in staat geacht om hun kinderen goed op te voeden, en er kwam meer controle en steun van buitenaf. De grotere overheidsbemoeienis bij het welzijn van kinderen uit probleemgezinnen blijkt uit de toenemende wetgeving in de twintigste eeuw in verband met kinderbescherming en kinderrechten (Vanobbergen et al. 2006, 432).
In 1946, een jaar na Pippi Langkous, verscheen in de Verenigde Staten het invloedrijke Baby and Child Care van Dr. Benjamin Spock, waarin hij pleitte voor een liefdevolle, minder autoritaire opvoeding. Deze opvoedgids, die ouders maande om op hun gevoel te vertrouwen, werd ook in de Lage Landen al snel een begrip. De mentaliteitsverandering leidde in het schoolsysteem tot nieuwe schooltypen en methoden, zoals het Leren in vrijheid van de Amerikaanse psycholoog Carl Rogers (1973). Net als de vroegere reformpedagogen vroeg hij aandacht voor de individuele behoeften van het kind binnen het onderwijs (Bakker et al. 2006, 523).
Spock maakte de weg vrij voor het zogenoemde ‘democratische gezin’ of ‘onderhandelingshuishouden’, dat vooral vanaf de jaren 1970 opkwam en waarin ouders en kinderen open met elkaar communiceren en onderhandelen (Vanobbergen et al. 2006, 423). De emancipatie van de vrouw zorgde er in gezinnen uit de middenklasse voor dat de moeder niet langer dag en nacht beschikbaar was voor de kinderen en dat de vader een grotere rol kreeg in de opvoeding. Kinderen werden aangemoedigd om mondiger te worden en zelfstandig te denken en te handelen. Dat was althans het ideaal. Het onderhandelingsgezin was niet in alle lagen van de bevolking een realiteit, en ouders blijken soms een al te rooskleurig beeld te hebben van de onderhandelingsruimte die ze aan hun kinderen toestaan (Vanobbergen 2006).
Na de Tweede Wereldoorlog, en zeker vanaf de jaren zestig, werd de middenklasse welvarender en werd het kind als consument steeds belangrijker. Het media- en productaanbod voor kinderen groeide sterk. Maatschappijkritische stemmen zagen hierin een nieuwe dreiging om het geëmancipeerde kind afhankelijk te maken van allerlei consumptiegoederen. Het is een debat dat tot op de dag van vandaag gevoerd wordt, bijvoorbeeld wanneer het gaat over reclame tijdens kinderprogramma's. De emancipatie van het kind leidde er volgens critici toe dat kinderen al te snel volwassen moesten worden en dat er geen plaats meer was om ‘echt’ kind te zijn. Vooral de televisie wordt verantwoordelijk gehouden voor ‘het verdwijnende kind’ (Postman 1982). Via dit medium hebben kinderen toegang tot kennis die vroeger alleen voor volwassenen
| |
| |
bestemd was. Ze veranderen daardoor opnieuw in miniatuurvolwassenen, en volgens Postman zijn we daarmee terug in de Middeleeuwen beland. De critici van Postman hekelen het ideaalbeeld van het naïeve kind dat uit zijn theorie spreekt: door het kind onwetend te houden hebben de volwassenen meer macht en kunnen ze hun eigen verlangens op kinderen projecteren. Bovendien is een onschuldige, beschermde kindertijd een luxe die slechts voorbehouden is aan de hogere sociale klasse (Vanobbergen 2003, 71-72).
Aan het eind van de twintigste eeuw blijkt de voorspelling van Key uitgekomen: de eeuw van het kind is een realiteit geworden. In het postmoderne gezin - vaak een nieuw samengesteld of ‘patchworkgezin’ - krijgt het kind meer vrijheid, maar wordt van het kind eveneens een grote flexibiliteit en zin voor verantwoordelijkheid verwacht. Het ‘autonome kind’ en het ‘competente kind’ verschijnen als nieuwe ideaalbeelden: het kind dat zelfstandig beslissingen kan nemen en problemen weet aan te pakken. Dikwijls vindt men het kind zelfs superieur aan volwassenen, die zelf de weg kwijt zijn. Aan het kind worden een groter ethisch bewustzijn en een heldere kijk op het leven toegeschreven. Dit kindbeeld is geïnspireerd door Rousseau, maar er zijn ook verschillen. Zo voelt het autonome kind zich even goed thuis in de stad als in de natuur, en is het vaak een leergierige en competente lezer. In de omgang met nieuwe media blijken kinderen trouwens handiger dan volwassenen. Ze lijken beter aangepast aan een flitsende wereld vol onzekerheden, die ze met een speelse, open houding tegemoet treden. Toch is het beeld van het kwetsbare kind dat het begin van de eeuw kleurde niet helemaal verdwenen. Sommige opvoeders maken zich zorgen om het gebruik van het internet en games door kinderen. Ontvoeringszaken, geweld, verwaarlozing en kindermisbruik (bijvoorbeeld in de Kerk en de hulpverlening) komen ruim aan bod in de media en geven de kwetsbaarheid van kinderen en jongeren aan. De beweegruimte voor kinderen is mede daardoor de laatste decennia opnieuw sterk ingeperkt, wat het beeld van het competente kind relativeert. Het debat over de invloed van reclame, televisiegeweld en games op de jeugd doet denken aan de zorg van een eeuw geleden, toen opvoeders waarschuwden voor prikkelliteratuur en leesverslavingen.
| |
Kinderboeken op de markt
Na de oorlog spelen de media een steeds belangrijkere rol in de jeugdliteratuur. De invloed van Disney reikte verder dan de bioscoop en bepaalde ook het uitzicht van veel sprookjesboeken die in Vlaanderen en
| |
| |
Nederland gemaakt werden. Tijdens de naoorlogse periode beleefde de strip hoogtijdagen, zeker in Vlaanderen. Meer in het algemeen werd het beeld belangrijker in de jeugdliteratuur, en net als aan het begin van de twintigste eeuw dook weer de vrees voor de vervlakking van het lezen op. Annie M.G. Schmidt relativeerde die bezorgdheid in Van Schuitje varen tot Van Schendel: ‘Een kind is nu eenmaal niet een leeg potje waarin men van alles kan gooien. En de werking van een boek op een kind is niet zoiets als een chemische reactie’ (1954, 14). Wel vreest ze het ‘cultureel luchtledige’, want daarin ‘heeft al het ongezonde, het lelijke, het smakeloze een enorme kans’ (17). Zo moest Schmidt naar eigen zeggen bijna huilen toen ze de vrienden van haar zoontje zag opgaan in een slecht gemaakt striptijdschrift. Goede kinderboeken als Afke's tiental, Niels Holgersson en de sprookjes van Andersen zijn culturele vitamines voor het kind. Het toedienen van die vitamines ziet Schmidt vooral als een taak van de moeder (20-22).
Om het lezen van goede boeken te stimuleren, werden na de oorlog verschillende prijzen in het leven geroepen: de prijs voor het ‘Kinderboek van het Jaar’ (de latere Gouden Griffel) werd in 1954 voor het eerst toegekend, aan An Rutgers van der Loeff voor Lawines razen. In 1955 organiseerde de cpnb (Stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek) voor het eerst de Nederlandse Kinderboekenweek, met bijbehorend geschenk. In de jaren zestig kwamen daar de Nederlandse Staatsprijs voor kinderliteratuur (de latere Theo Thijssen-prijs) en de Nienke van Hichtum-prijs bij. In 1973, toen illustraties in het kinderboek sterk aan belang hadden gewonnen, werd voor het eerst een Gouden Penseel uitgereikt. Pas in 2007 kwam er een oeuvreprijs voor illustratoren, de Max Velthuijs-prijs.
In Vlaanderen bestonden er in de jaren 1950 al verschillende provinciale prijzen. Vanaf 1962 reikte de Vereniging ter Bevordering van het Vlaamse Boekwezen (tegenwoordig Boek.be) naar aanleiding van de jaarlijkse boekenbeurs een Referendumprijs uit voor het beste jeugdboek, de voorloper van de Boekenleeuw. De Vlaamse Staatsprijs voor Jeugdliteratuur (later omgedoopt tot Vlaamse Cultuurprijs) kwam er vanaf 1971 (Heymans 2001). De Griffels, de Woutertje Pieterse Prijs (genoemd naar de gelijknamige roman van Multatuli), de (ondertussen opgeheven) Gouden Uil Jeugdliteratuur en de Dioraphte Jongerenliteratuur Prijs zijn grensoverschrijdende prijzen die de hele Nederlandstalige jeugdliteratuur beslaan.
Sommige van de literaire prijzen in het Nederlands taalgebied maakten al vroeg het onderscheid tussen kinder- en jeugdboeken. Tieners en
| |
| |
adolescenten profileren zich vanaf de jaren vijftig steeds duidelijker met eigen kledingstijlen en muziek, en dus groeit eveneens de behoefte aan een specifieke literatuur voor deze groep. Hoewel het tot de jaren zeventig en tachtig zou duren voor de adolescentenroman een volwaardig literair genre werd, zijn er belangwekkende voorlopers in de jaren vijftig en zestig. Vooral Miep Diekmann was een belangrijk pleitbezorgster voor de jongerenliteratuur (Bekkering 1985). Op haar initiatief werd in 1964 de zojuist genoemde Nienke van Hichtum-prijs ingesteld, oorspronkelijk bedoeld voor jeugdboeken vanaf dertien jaar (vanaf 1989 komen ook boeken voor jongere doelgroepen in aanmerking). Tussen 1997 en 2009 kende de cpnb Gouden en Zilveren Zoenen toe aan jongerenboeken, die nadien vervangen zijn door de Dioraphte Jongerenliteratuur Prijs en de Gouden Lijst. Voor de Friese kinder- en jeugdliteratuur werd in 1983 de driejaarlijkse Simke Kloosterman-prijs ingesteld. De naam verwijst naar de vrouw die een belangrijke rol speelde in de vernieuwing van de Friese literatuur in de eerste helft van de twintigste eeuw (Van der Weg 2012).
In 1953 richtte Jella Lepman de International Board on Books for Young People (ibby) op, vanuit de overtuiging dat kinderboeken een brug kunnen slaan tussen verschillende landen en zo kunnen bijdragen aan de wereldvrede. ibby is een organisatie die vandaag de dag ook in het Nederlandse taalgebied nog erg actief is voor de promotie van goede kinderboeken en het leggen van internationale contacten. Sinds 1955 reikt ibby de Hans Christian Andersen Award uit voor de beste jeugdauteur, en sinds 1966 is er daarnaast een bekroning voor de beste illustrator wereldwijd - al blijkt het Westen wel dominant onder de winnaars. Annie M.G. Schmidt (1988) en Max Velthuijs (2004) mochten de Hans Christian Andersen Award, ook wel ‘de Nobelprijs van de jeugdliteratuur’ genoemd, in ontvangst nemen. Vlamingen als Bart Moeyaert, Carll Cneut en Klaas Verplancke waren finalisten. De ‘echte’ Nobelprijs bleef en blijft echter voorbehouden aan auteurs die vooral in de volwassenenliteratuur hun sporen verdiend hebben. Dubbelpublieksauteurs als Selma Lagerlöf en Isaac Bashevis Singer kregen de prijs voor hun werk voor volwassenen. In 2002 is de Astrid Lindgren Memorial Award als belangrijke internationale prijs opgericht. De winnaar ontvangt maar liefst vijf miljoen Zweedse kronen, ongeveer een half miljoen euro. Guus Kuijer won de alma in 2012, de Belgische Kitty Crowther (zie prent op p. 78) mocht hem twee jaar eerder in ontvangst nemen.
Tot de jaren zeventig was jeugdliteratuur zelden onderwerp van wetenschappelijke studie. Bekende uitzonderingen zijn de dissertaties van
| |
| |
Hendrikus Pomes over Van Alphen in 1908 en die van Louise Wirth over kinderpoëzie in 1926. De toenemende academische aandacht voor het genre was een belangrijk teken van emancipatie. Voorlopers in de jaren zeventig in Nederland waren onder anderen Lea Dasberg, Saskia Tellegen en Ria Bauer- van Wechem, die in 1980 de eerste bijzondere hoogleraar kinder- en jeugdliteratuur van Nederland werd. Pionier in Vlaanderen was Rita Ghesquière, die eind jaren zeventig aan de Katholieke Universiteit Leuven de eerste cursus jeugdliteratuur ontwikkelde.
Er werd in de jaren zeventig ingezet op een betere kennis en promotie van de jeugdliteratuur. In 1972 werd voor het eerst de Vlaamse jeugdboekenweek georganiseerd, en vier jaar later werd het Vlaamse documentatiecentrum van het Nationaal Centrum voor Jeugdliteratuur opgericht (dat later opging in Stichting Lezen). De bezielende motor in Vlaanderen achter deze initiatieven was Clara Haesaert. Daarnaast werd er druk over jeugdliteratuur gedebatteerd in vakbladen. En nu over jeugdliteratuur verscheen voor het eerst in 1973 en werd later omgedoopt tot Leesgoed (opgeheven in 2012). Het blad gaf zowel kennis over jeugdboeken en trends als interviews, recensies en later ook praktische tips voor werken met kinderboeken in de klas. Het meer wetenschappelijke Documentatieblad kinder- en jeugdliteratuur zag het licht in 1986 en kreeg later de programmatische naam Literatuur zonder leeftijd mee.
De jeugdliteratuur heeft in de jaren zeventig weliswaar de weg naar de literatuurwetenschap gevonden, omgekeerd bleek dat minder het geval. De vrijwel systematische uitsluiting van jeugdboeken uit overzichten van de literatuurgeschiedenis is daar een duidelijk symptoom van (Thacker en Webb 2004). Behalve door een gebrek aan prestige is de afwezigheid te verklaren doordat jeugdliteratuur een eigen historische ontwikkeling kent, die niet altijd gemakkelijk in te passen is in de evoluties van de volwassenenliteratuur. In 1989 verschenen twee belangrijke publicaties over de eigen evolutie: De hele Bibelebontse berg als eerste omvangrijke jeugdliteratuurgeschiedenis, en Wat heten goede kinderboeken?, het proefschrift van Anne de Vries over de evoluties van opvattingen over jeugdliteratuur sinds 1880. Vanaf 1990 nam de wetenschappelijke studie van de jeugdliteratuur in Vlaanderen en Nederland, net zoals in de meeste westerse landen, een vlucht. Vanaf die tijd verschijnen regelmatig gespecialiseerde studies en proefschriften over jeugdliteraire thema's en het vak wordt gedoceerd aan verschillende universiteiten en hogescholen. Pedagogische en literatuurwetenschappelijke invalshoeken vullen elkaar daarbij aan.
| |
| |
| |
Veranderingen en vernieuwing na 1950
Samenhangend met de evolutie van het kindbeeld en de positie van kinderboeken op de markt ondergingen ook de inhoud en vorm van de jeugdliteratuur ingrijpende veranderingen na de Tweede Wereldoorlog. In de jaren vijftig en zestig werd de bredere emancipatie van de jeugdliteratuur voorbereid. In Vlaanderen was er een sterke generatie jeugdschrijvers in het genre van de meisjes- en jongensboeken, met onder anderen Leen Van Marcke en Gerda Van Cleemput. In Nederland begonnen auteurs als Annie M.G. Schmidt en andere medewerkers van Het Parool in de jaren vijftig aan een vrolijke taboedoorbreking - zij het naar huidige normen zonder al te grote verontrusting - en tien jaar later publiceerden Tonke Dragt en Paul Biegel ambitieuze fantasieverhalen die filosofische thema's aansnijden. Er verschenen steeds meer prentenboeken waarbij de illustraties meer zijn dan ‘een plaatje bij een praatje’. De illustratiestijlen varieerden van nu eens speels en naïef, tot dan weer artistiek en uitdagend. In 1963 kwam het baanbrekende Where the Wild Things Are (Max en de Maximonsters) van Maurice Sendak uit: het verhaal over Max, die zonder eten naar zijn kamer gestuurd wordt en van daar op avontuur vertrekt naar het land van de Maximonsters. Max is helemaal niet bang van die vreselijke monsters en zij kronen hem tot koning. Na een aantal woeste spelletjes stuurt hij hen op zijn beurt zonder eten naar bed. Zelf zeilt hij terug naar zijn kamer, waar het avondeten op hem wacht. Sendak toont door het fascinerende samenspel van tekst - de eerste zin loopt over drie pagina's - en illustraties hoe eenvoudig en tegelijkertijd complex een prentenboek wel kan zijn.
Vanaf de jaren zeventig zette de emancipatie van het kinderboek door. Er was meer waardering voor jeugdliteratuur, vooral door vernieuwingen in vorm en inhoud. Die verschuiving had te maken met het geëmancipeerde kindbeeld, dat vooral vanuit Scandinavië en Duitsland kwam overgewaaid. Kinderen werden als lezers serieuzer genomen: er werden nieuwe eisen gesteld aan de inhoud en, iets later, aan de literaire kwaliteit van jeugdboeken. Invloedrijke critici als Miep Diekmann in Nederland en Eric Hulsens in Vlaanderen benadrukten het belang van goed geschreven boeken die jonge lezers niet betuttelen, maar respecteren. Ze maken immers net als volwassenen deel uit van een wereld waarin niet alles mooi en goed is.
Onder invloed van diverse werkgroepen (onder andere de Werkgroep Kinderboeken Man Vrouw Maatschappij) zijn de jaren zeventig en tachtig hoogtijdagen voor het realisme en het zogenoemde probleemboek,
| |
| |
waarin kinderen en jongeren kennismaken met sociale thema's zoals drugsmisbruik, de milieuproblematiek, racisme en uitbuiting. Maatschappelijke en lichamelijke taboes werden doorbroken. Lemniscaat en Lannoo namen bij de ontwikkeling van het probleemboek het voortouw (Van Coillie 1999, 284). Lemniscaat bracht vertalingen uit van Sticks and Stones (Lynn Hall, Maak me niet kapot, 1975) over homoseksualiteit, Die vier Freiheiten der Hanna B. (Ingeborg Bayer, 1976) over drugs, en De glazen tunnel (Maria Gripe, 1969) over drop-outs in Stockholm. Lannoo lanceerde in 1977 de zogenoemde Gele Reeks, waarin ruim aandacht was voor maatschappelijke problemen. Dergelijke thema's werden eerst voor oudere kinderen bespreekbaar, maar niet veel later eveneens voor jongere kinderen. De Madelief-reeks (1975-79) van Guus Kuijer en het latere werk van Annie M.G. Schmidt, zoals Otje (1980), zijn daarvan sprekende voorbeelden. Madelief groeit op zonder vader, en Otje zonder moeder. Samen met haar vader is Otje voortdurend op de vlucht omdat hij geen papieren heeft. Dat probleem is de aanleiding voor een fantasievol avontuur.
Madelief en Roos kijken naar een moord op tv. Met de poppen gooien (Ill. Mance Post). © Guus Kuijer en Uitgeverij Querido.
| |
| |
Gaandeweg richtte het jeugdboek de blik op internationale kwesties uit heden en verleden. Een gevoelig thema als de Holocaust werd daarmee bespreekbaar. De tijd van een onproblematische eurocentrische kijk op de wereld was in de jeugdliteratuur voorbij: auteurs schreven over koloniale misstanden en internationale uitbuiting, en zij stelden het westerse superioriteitsgevoel daarbij aan de kaak. Naast realistische thema's bracht de nieuwe openheid een soort groteske humor voort die voordien moeilijk denkbaar was. De invloed van Roald Dahl is hier onmiskenbaar. Jonge lezers smulden van zijn karikaturale figuren en gedurfde humor, terwijl sommige opvoeders zich druk maakten over het racisme, seksisme en de platvloerse grappen in zijn boeken. Op televisie riep ome Willem om een broodje poep (1974-89) en bracht de vpro baanbrekende jeugdprogramma's als Theo en Thea. In de poëzie gebruikten de auteurs van het zogenoemde Schrijverscollectief (Willem Wilmink, Hans Dorrestijn en Karel Eykman) vrolijk uitdrukkingen die voordien taboe waren. Eind jaren tachtig wordt de discussie over de toelaatbaarheid hiervan in Vlaanderen op scherp gesteld met de boeken van Marc De Bel, die meer in de smaak vielen bij de kinderjury's dan bij de volwassenen.
Terwijl realistische jeugdboeken in de jaren zeventig en tachtig geprezen werden, kregen traditionele genres zoals sprookjes veel kritiek, omdat ze gedateerd zouden zijn en oude rollenpatronen in stand houden. Toch was dit een bloeiperiode voor fantasievolle kinderboeken, die een alternatief bieden voor de kommer en kwel van het realistische probleemboek. Klassiekers als Koning van Katoren (Jan Terlouw, 1971) of Kleine Adam (Mariette Vanhalewijn, 1983) spuien nochtans een flinke dosis maatschappijkritiek. In het eerste boek moet Stach vechten tegen problemen die in de jaren zeventig op de politieke agenda kwamen, zoals de luchtvervuiling (de draak van Smook) en de wapenwedloop (de granaatappelboom van Wapenfelt). Ook Kleine Adam probeert de wereld schoner en vreedzamer te maken. De fantasieverhalen van Paul Biegel, Wim Hofman, Els Pelgrom en Imme Dros uit de jaren tachtig hebben vaak een donker randje en snijden belangrijke levensvragen aan.
Het geëmancipeerde kindbeeld en de thematische verbreding hadden hun weerslag niet alleen op de eigentijdse kinderboeken en de fantasieverhalen. In de jaren zeventig en tachtig behoorde de historische roman tot de populairste genres in verschillende Europese landen. Bij auteurs als Thea Beckman en Johan Ballegeer komen opvallend vaak vrijgevochten meisjesfiguren voor, en jonge hoofdpersonages die pleiten voor idealen als verdraagzaamheid en gelijke rechten. Modern aan- | |
| |
doende kinderen gaan zo de strijd aan met ouderwetse normen en waarden. Daardoor wordt de historische realiteit soms geweld aangedaan ten voordele van een spannend verhaal of een herkenbare, zelfredzame jonge hoofdfiguur.
De inhoudelijke vernieuwing van de jaren zeventig ging niet als vanouds gepaard met literaire vernieuwing. Het didactische potentieel van de jeugdliteratuur werd belangrijker gevonden dan het literaire: veel jeugdboeken hadden een rechtlijnige, soms wat belerende stijl. In de jaren daarna groeide de aandacht voor de literaire en artistieke kwaliteit. Jeugdliteratuur moest het kind als lezer vormen zodat het ook verhalen leert waarderen die niet rechttoe-rechtaan verteld worden. In de jaren tachtig kwam er een opvallende stijlverschuiving naar de experimentele en psychologische roman. Inspiratie daarvoor werd gevonden in buitenlandse voorbeelden als Aidan Chambers, die metafictionele elementen in zijn boeken verwerkt en experimentele literaire technieken ontleent aan het modernisme.
De Vlaamse jeugdliteratuur had in literair opzicht een langere weg af te leggen dan de Nederlandse. In de jaren tachtig werd nog veel vanuit Nederland naar Vlaanderen geïmporteerd, terwijl de Vlaamse auteurs relatief gezien minder bekend waren bij de noorderburen. In de late jaren tachtig was het literaire en artistieke Vlaamse talent echter niet meer te stuiten, eerst in de kinderpoëzie, de historische roman en het prentenboek, en vanaf de jaren negentig in de adolescentenroman. Sindsdien worden Vlaamse boeken ook vaker in Nederland gelezen en bekroond, met in 1995 de Woutertje Pieterse Prijs voor Vallen van Anne Provoost, in 1996 een Zilveren Griffel voor Blote handen van Bart Moeyaert en in 2013 de Woutertje Pieterse Prijs voor Kelderkind van Kristien Dieltiens. Zodra het Fries in de jaren 1980 een verplicht schoolvak werd, leefde ook de Friese jeugdliteratuur op. In eerste instantie ging het vooral om vertaald werk, maar gaandeweg ontwikkelde zich een nieuwe generatie Friese kinderschrijvers, die naar het Nederlands vertaald werden.
In de jaren 1990 deden de opvallendste ontwikkelingen zich voor op het gebied van de illustratie en adolescentenromans. De adolescentenliteratuur bloeit vanaf de jaren 1980, dankzij inspanningen van uitgeverijen als Averbode, Querido en Lemniscaat. Ed Franck, Anne Provoost en Bart Moeyaert in Vlaanderen en Edward van de Vendel, Karlijn Stoffels en Peter van Gestel in Nederland zijn dan toonaangevende auteurs. Ze worden geroemd om hun literaire, suggestieve taal, de krachtige opbouw van hun boeken en de psychologische diepgang die ze aan hun
| |
| |
personages meegeven. Het doorbreken van taboes verschuift naar de achtergrond, al confronteren deze auteurs hun lezerspubliek wel met onderwerpen die ooit gevoelig lagen, zoals nazisympathieën (Vallen van Anne Provoost) of antisemitisme en de Holocaust (Winterijs van Peter van Gestel). Filosofische thema's vinden hun weg naar jeugd- en kinderboeken ongeacht de leeftijd. Mooie voorbeelden zijn de prentenboeken van Max Velthuijs en de dierenverhalen van Toon Tellegen, die belangrijke levensvragen stellen. Joke van Leeuwen speelt in haar werk met taalfilosofische kwesties en Sylvia Vanden Heede laat Vos en Haas filosofische gesprekken voeren met tweelettergrepige woorden in korte zinnen. Illustratoren maken zich in de jaren 1990 steeds opvallender los van het jonge publiek: naast schattige en toegankelijke illustraties voor jonge kinderen verschijnen er prentenboeken met een sterke artistieke uitstraling.
Winterijs (Ill. Annemie Heymans).
| |
| |
| |
Jeugdliteratuur in de eenentwintigste eeuw: de balans
Aan het begin van de eenentwintigste eeuw blijft de vraag naar de verschillen en overeenkomsten tussen jeugdliteratuur en literatuur voor volwassenen de gemoederen bezighouden. Grensvervaging is troef en ‘crossoverliteratuur’ het sleutelwoord. Aan de ene kant gaat het dan om populaire jeugdboeken, zoals het werk van J.K. Rowling, Jostein Gaarder of Philip Pullman, die bij volwassenen in de smaak vallen en door hen gelezen worden, en aan de andere kant om jeugdboeken die stilistisch en thematisch nauw aansluiten bij tendensen in de volwassenenliteratuur. In het Nederlandse taalgebied spreken de dierenverhalen van Toon Tellegen en het werk van onder meer Moeyaert, Provoost, Ted van Lieshout en Floortje Zwigtman een dubbel publiek aan. Het zogenoemde Young Adult-genre verkent de grenzen van de jeugdliteratuur. Maar andere genres vertonen eveneens crossover-trekjes. Toonaangevende Vlaamse illustratoren als Carll Cneut, Gerda Dendooven en Klaas Verplancke kiezen steeds duidelijker voor een artistieke koers en zoeken daarvoor eerder inspiratie in de kunstgeschiedenis dan in de geschiedenis van de jeugdliteratuur. Zo doorbreken zij de traditionele kenmerken en leeftijdsgrenzen van dit genre. Zelfs het populaire meisjesboek kreeg met de trendy chicklit een nieuwe impuls vanuit de volwassenenliteratuur.
De literaire en artistieke ontwikkelingen van de jeugdliteratuur rond de eeuwwisseling worden niet alleen toegejuicht. Er is ook kritiek. De jeugdliteratuur krijgt het verwijt dat ze zich afzijdig houdt van de maatschappelijke realiteit, en dat er behoefte is aan een ‘ethische wende’ en aan auteurs die goed kunnen schrijven én een breed publiek aanspreken (Van de Vendel 2006 en 2012). Een antwoord komt er onder meer in de Slash-reeks, een initiatief waarmee Edward van de Vendel naar Querido stapt. De auteurs snijden in de waargebeurde verhalen uit deze reeks actuele onderwerpen aan en werken samen met de jonge adolescent die de hoofdrol speelt. In De gelukvinder (2008) vormt Van de Vendel een schrijversduo met de asielzoeker Anoush Elman. Andere thema's die in de Slash-reeks aan bod komen zijn misbruik, anorexia, transseksualiteit en problemen in de pleegzorg voor jongeren.
Jeugdboeken moeten voor de vrijetijdsbesteding van kinderen de strijd aanbinden met televisie, internet en videogames. ‘Ontlezing’ is een groot probleem, vooral bij jongens. Onder meer de Stichting Lezen in Nederland en Vlaanderen probeert het tij te keren en kinderen tot lezen te verleiden. Terwijl de groeiende aandacht voor jeugdliteratuur in
| |
| |
de media en aan de universiteit in de tweede helft van de twintigste eeuw een teken was van een opwaardering, vrezen jeugdliteratuurspecialisten aan het begin van de eenentwintigste eeuw voor een stagnatie of zelfs een terugval (Van den Hoven 2011). De media zijn niet meer zo geïnteresseerd in jeugdliteratuur. Kranten berichten minder regelmatig en korter over jeugdboeken dan voorheen. Belangrijke prijzen als de Gouden Zoen en de Gouden Uil Jeugdliteratuur kennen slechts een kort bestaan, al worden er wel nieuwe initiatieven in het leven geroepen om dat verlies te compenseren. Verschillende universiteiten hebben de cursussen jeugdliteratuur alweer afgeschaft, maar op andere plaatsen wordt het aanbod uitgebreid. In 2011 richt de Universiteit Tilburg voor het eerst een Nederlandstalige master jeugdliteratuur in. Tegelijkertijd is er ongerustheid over de positie van jeugdliteratuur in de lerarenopleiding, waar het aanbod sterk afhangt van de docent. Zo dreigt het gevaar dat leerkrachten niet langer vertrouwd zijn met het recente aanbod en teruggrijpen naar gedateerde titels. Bestsellerlijsten worden ondertussen aangevoerd door reeksen uit binnen- en buitenland. Tot voor kort waren dat onder meer de boeken rond Blinker en De zusjes Kriegel van Marc De Bel, de reeks Dolfje Weerwolfje (Paul van Loon) en Harry Potter (J.K. Rowling); recenter zetten de producten van Studio 100, Geronimo Stilton, Twilight (Stephenie Meyer), The Hunger Games (Susan Collins), en Francine Oomens reeks Hoe overleef ik... de toon. Terwijl bekroningen, leesbevorderingsprojecten en subsidies literaire en artistieke jeugdboeken onvermoeibaar op de voorgrond plaatsen, blijft het nog steeds een uitdaging om ze bij een breed publiek van jonge lezers te brengen.
| |
Jeugdliteratuur - een genre in beweging
In de lange ontwikkelingsgeschiedenis valt op dat de jeugdliteratuur steeds balanceert tussen drie functies. Ooit is ze ontstaan vanuit een pedagogische zorg om een zedelijke of religieuze les in aantrekkelijke vorm aan kinderen aan te bieden, maar gaandeweg kregen opvoeders oog voor het belang van leesplezier en ontspanning. Erasmus, Fénelon en Locke pleitten al voor leuke verhalen, prenten en humor. Aan het begin van de twintigste eeuw plaatste de Kunsterziehungsbewegung de literaire en artistieke kwaliteit op de voorgrond. Wat precies beschouwd wordt als didactisch wenselijk, ontspannend of esthetisch verantwoord is in de loop van de tijd aan verandering onderhevig geweest. In dit hoofdstuk is vooral geprobeerd de ontwikkelingen van de jeugdlitera- | |
| |
tuur te plaatsen binnen veranderende visies op kinderen en op literatuur. Hoe de categorie ‘kind’ ingevuld wordt, is van periode tot periode anders. De meeste auteurs die vóór de achttiende eeuw aandacht besteedden aan opvoeding, schreven voor en over kinderen uit de adel en de hogere burgerij. Meisjes hadden in het hele opvoedingsverhaal slechts een bescheiden plaats en pas vanaf de twintigste eeuw komen arbeiderskinderen en later allochtone kinderen echt in beeld.
Hoe men de kindertijd en de jeugdliteratuur volgens leeftijd afbakent, is in de loop van de laatste vijf eeuwen eveneens veranderd. Philippe Ariès (1962) kreeg veel kritiek op zijn stelling dat de kindertijd pas na de Middeleeuwen is uitgevonden, maar zijn visie was van grote invloed op latere cultuurfilosofen, zoals Neil Postman. De grenzen van jeugd en jeugdliteratuur zijn niet vastomlijnd. Boeken voor een dubbel publiek van kinderen en volwassenen zijn in de hele geschiedenis te vinden, en al eeuwenlang is er grensverkeer tussen jeugdliteratuur en volwassenen. In de loop van de twintigste eeuw is de jeugdliteratuur zelf uitgedijd: ze omvat nu een diverse groep boeken voor lezers van 0 tot 21 jaar.
De elkaar opvolgende generaties jeugdboeken bieden een fascinerend beeld van de veranderende samenleving en van de waarden die men aan jonge lezers wil doorgeven. Dit alles maakt de jeugdliteratuur tot een belangrijke bron van historische informatie en een boeiend studieobject. Het zou echter een vergissing zijn om kinderboeken te beschouwen als een directe weergave van de veranderende historische werkelijkheid. Jeugdboeken worden immers steeds gemaakt door volwassenen voor kinderen, en het kindbeeld van een auteur of illustrator zal in grote mate bepalen welk wereldbeeld aan de jonge lezers voorgeschoteld wordt, en in welke vorm. Sommige kindbeelden zijn in de loop van de eeuwen aan de kant geschoven. Vandaag de dag zijn er bijvoorbeeld nog maar weinig sporen van het zondige kind dat met harde hand op het rechte pad gebracht moet worden, of van de jonge martelaar die met graagte zijn leven geeft voor een hoger ideaal. Andere kindbeelden, vooral het verlichte en romantische kindbeeld, wisten zich beter te handhaven, zij het niet altijd in de vorm waarin ze aanvankelijk werden bedacht (Vloeberghs 2008). Van het verlichte kindbeeld blijft tegenwoordig vooral de idee overeind dat kinderen in grote mate onbepaald zijn, dat ze door volwassenen gevormd worden en dat ze symbool staan voor toekomst en vooruitgang. De suggestie dat kinderen moreel superieur zijn aan volwassenen bevat sporen van het romantische kindbeeld. De kindertijd wordt dan een periode die zo lang mogelijk gekoesterd moet worden, terwijl opgroeien wordt ervaren als een verlies van onschuld
| |
| |
en speelsheid. Niet zelden plaatsen jeugdschrijvers zich in die traditie - denk maar aan Annie M.G. Schmidt, Guus Kuijer of Marc De Bel, die zich erop beroepen dat ze het kind in zichzelf blijven koesteren en daarom verhalen schrijven die jonge lezers aanspreken.
Ook het beeld van het fragiele kind dat beschermd moet worden, werkt door tot in de eenentwintigste eeuw en heeft een invloed op de thema's en de stijlen die in kinderboeken aan bod komen. De cirkel is rond met het competente kind, dat bedacht werd door Rousseau, maar later nieuwe invullingen kreeg. Vandaag is dat het kind dat zich prima weet te redden in onze chaotische, complexe wereld, dat vlot zijn weg vindt in de nieuwe media en intelligent genoeg is om moeilijke boeken te begrijpen en te waarderen.
Ondanks of misschien wel dankzij het groeiende aanbod staat jeugdliteratuur nog steeds regelmatig ter discussie. Terwijl de debatten vroeger vaak gingen over de grote kracht van kinderboeken - ze konden de jeugd verleiden tot foute denkbeelden of zelfs verslaafd maken aan sensatie - ligt recent eerder de vraag voor hoe relevant het jeugdboek nog is in het leven van kinderen. Kan een boek in de eenentwintigste eeuw nog wel concurreren met de andere media die kinderen ter beschikking hebben, en is er in hun drukke agenda's nog wel plaats om te lezen? De discussie zet de spanning tussen de drie functies van het kinderboek andermaal op scherp. Het samenspel van ontspanning en didactiek wordt nog steeds als een positief argument gebruikt dat pleit voor het kinderboek. Jeugdliteratuur maakt kinderen op een leuke manier taalvaardiger, slimmer en brengt hun vaak ongemerkt veel kennis en sociale en emotionele intelligentie bij. Anderen benadrukken dan weer de esthetische waarde van het lezen, die kinderen via boeken kunnen ontdekken. Goede literatuur zet taal en verhalen in op een manier die je in andere media niet bereikt. Maar juist het literaire karakter van sommige jeugdboeken wordt bekritiseerd, omdat men vreest dat de complexe verhalen elitair zijn, over de hoofden van kinderen heen gaan en niet tegemoetkomen aan hun behoefte aan ontspanning en leesplezier. ‘Grootbrengen door kleinhouden’ concurreert nog steeds met het geloof dat ook kinderen kunnen leren én genieten van een creatief literair boek.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd