Poëzie en proza

Liederen, eerdichten et reliqua

		in foco amor mi mise
		Nederlandse vertaling van het mystieke gedicht ‘In foco amor mi mise’ van de Italiaanse dichter Jacopone da Todi (ca 1236-1306). Gezelle had de Italiaanse tekst opgenomen in zijn bloemlezing Alcune Poesi de' Poeti Celesti. (cf. ‘o Mocht ik’).
		Basistekst: Liederen, Eerdichten et Reliqua 1893, 31-34. Jub. ler, 22-24; vd 294-296.
		Datering: 1860. Eerst gepubliceerd in V. Huys, De legenden van Sinte Franciscus van Assizie. Brussel, Roeselare 1861, 283-286.
		Ingrepen
100	38	rechtte < rechte
101	72	wrake < vrake
99	2	nieuwling: novice.
	15	klaar: louter.
	22	vâmen: vademen.
	25	De lancien (...) uit: het was afgelopen met het gebruik van de lansen.
	29	beschut: beschutting.
100	36	mocht: kon.
	36	en weet ik: weet ik niet.

[p. 368]

100	38	rechtte: richtte.
	42	bonken: massa's.
	46	van mij: naast mij.
	47	ge (...) geteld: je had ze nooit kunnen tellen.
	50	niet eens: niet één keer.
	53	hulp doen: hulp bieden.
	54	gebrijzeld: vermorzeld.
	56	of (...) niet meer: of ik nog leefde of niet meer (leefde).
	58	buiten mij: in onmacht.
	59	genoechten: genot.
101	66	te mij kwam: tot mezelf kwam.
	69	te zijnen landwaard: naar zijn land toe.
	70	gemoette: ontmoette.
	71	randde hem aan: viel hem aan.
		bruiloft
		Gelegenheidsgedicht. Titel op de afzonderlijke druk: Trouwdicht opgedragen aan Petrus Dewachter en Prudence Dubliquy op den dag van hun Huwelijk den 16 September 1874. Het onderschrift luidt: ‘Maria Dubliquy met hare broeders en zusters’.
		Het huwelijk had plaats te Kortrijk. P. Dewachter was een kantoorbediende, P. Dubliquy een naaister. Er is een handschrift bewaard gebleven.
		Basistekst: Liederen, Eerdichten et Reliqua 1893, 56-57. Jub. ler, 42-43; vd 2, 314-315.
		Ingrepen
102	29	vrouwelijke < vrouwelijken
	3	toogen: tonen.
	9	laat: laat achter.
	12	van: door.
	25	gij: (de bruidegom).
	25	eender: dezelfde.
	30	krankt: ziek of zwak is.
	31	leed als lieflijkheden: lief als leed.
	32	ontlaat: loslaat, losmaakt.
		heete pootjes
		Een eerste versie van dit gedicht verscheen op 6 januari 1861 in het satirische weekblad Reinaert De Vos, onder pseudomien Spoker en met als titel ‘Hy heeft zulk’ heete pootjes!’
		Het blad (1860-1868) verscheen onder redactie van de katholieke

[p. 369]

		journalist en vrijmetselaar Lodewijk J. Vleeschouwer. De strekking was Vlaamsgezind en democratisch. Gezelles gedicht, dat er vier (slot)verzen meer telt dan in de latere bundel, past in de oppositie die in het blad werd gevoerd tegen de anti-Belgische houding en de annexatiepolitiek van de Franse keizer Napoleon iii (1808-1873), alias Slokop:
		Zoo zwicht u, kind van Vlaendren, zwicht:		zwicht (u): pas op
			Al keek hy nog zoo blootjes:	blootjes: eerlijk
		Betrouwt betrouwt Slokop nie' ligt:		ligt: vlug
			Hy heeft zulk' heete pootjes!	heete: begerige
		Gezelle liet in 1876 een tweede, met de initialen G.G. ondertekende versie verschijnen in de Almanak voor de leerende jeugd van Vlaanderen, herdrukt in De Vlaamsche Vlagge 2, 1 (Pasen 1876), 22. De versie is op één plaats gewijzigd: in vers 22 is ‘Slokop’ vervangen door ‘den fransch’. De algemene anti-Franse strekking is aangepast aan de politiek van het strijdvaardige tijdschrift van de West-Vlaamse studentenbeweging die in de bisschoppelijke colleges het Vlaamse zelfbewustzijn wilde stimuleren.
		Basistekst: Liederen, Eerdichten et Reliqua 1893, 121. Gebundeld in de eerste uitgave van ler 1880. Jub. ler, 100; vd 2, 372. Datering: 1861/1876/1880.
		Ingrepen
104	11	‘Nie' < Nie’
	12	lieflijk < lijflijk
	1	schalkaard: grappenmaker.
	1	een Me gevaân: een bij gevangen.
	5	fatsoen: specimen, exemplaar.
		die varende vroue
		Eerst gepubliceerd op 14 juli 1861 in Reinaert de Vos (cf. ‘Heete pootjes’). Gezelle werkte onder het pseudoniem ‘Spoker’, geregeld mee aan dit tijdschrift van 1 juli 1860 tot en met 26 maart 1865. Tot de overwegend satirische verzen die hij erin publiceerde, behoren een vijftal gedichten in pseudo-middelnederlands, waarvan er drie naderhand verschenen in Liederen, Eerdichten et Reliqua: ‘Die Varende Vroue’ [de windhoos], ‘Die viervlaghe’ [het noorderlicht] (17.3.1861) en ‘Torrebrand’ [blikseminslag in de toren van de St.-Pieterskerk van Torhout op 20.3. 1863] (29.3.1863).
		‘Die Varende Vroue’ verscheen in Reinaert de Vos met een opdracht aan Gezelles oud-leerling (poësisklas 1858-1859) en vriend Karel de Gheldere (1839-1913), die toen geneeskunde studeerde te Leuven. De Gheldere schreef ook zelf poëzie: hij publiceerde in 1861 - met een

[p. 370]

		opdracht aan Gezelle - zijn Jongelingsgedichten, die hij voor het grootse deel te Roeselare had geschreven. Later verschenen van zijn hand ook nog de bundels Landliederen (1883) en Rozeliederen (1893).
		In Reinaert de Vos voegde Gezelle bij de titel ook nog een voetnoot: ‘In andere talen: waterspout, waterhose, trombe; in West-Vlaenderen zegt men van over oude tyden nog altyd op zyn heidensch: varende vrouwe. Deskundigen zullen bemerken dat beide namen Varende Vrouwe en Vier Vlage dichterlyk gemaekte namen zyn en op stafrym staen; wederom een teeken van hoogen ouderdom’.
		Het gedicht volgt vrijwel op de voet een krantenverslag (De Standaerd van Vlaenderen, 6 juli 1861) over de windhoos die op 21 juni Mesen en omgeving teisterde.
		Basistekst: Liederen, Eerdichten et Reliqua 1893, 122-126. Jub. ler, 101-105; vd 2, 373-376.
		Datering: 14 juli 1861.
		Titel: die varende vroue: windhoos, wervelwind (letterlijk: de reizende vrouw). Cf. ‘De varende vrouwe’
105	1	viervlaghen: noorderlicht.
	1	voordesen: eerder.
	3	in het gedicht ‘Die viervlaghe’ (Reinaert de Vos, 17 maart 1861) verwees Gezelle naar het noorderlicht dat in maart 1861 in Vlaanderen te zien was geweest.
	4	eist u lief: als het u lief is.
	5	vander (...) doene: van het doen van.
	6	al (...) Moscheroene: in de streek van Moeskroen, een stad in het Noorden van Henegouwen (behoorde vóór 1962 tot West-Vlaanderen).
	7	doe: toen.
	7-9	dus: 1861.
	10	ward: werd.
	10	dat walenlant: Wallonië.
	10	ter stede: op de plaats.
	11	Comene: Komen, een stad in het Noorden van Henegouwen (behoorde vóór 1962 tot West-Vlaanderen).
	12-13	ghevat van: getroffen door.
	13	onsochte: onzacht.
	15	derne: deerne, vrouw.
	15	wildut: wilt u het.
	16	van euvelen gewetene: van een slecht geweten.
	17	diet: die het.
	17	metter macht: in overvloed.
	18	tote: tot.
	18	mesacht: minacht.
	20	se: haar.
	21	vloecte: vervloekte.
	21	vaert: gaat.
	22	ten wolckenwaert: naar de wolken toe.
	23	ewelicken: voor eeuwig.
	24	so: zodra.

[p. 371]

105	24	ghoort: gehoord.
	26	emmermeer: voor altijd.
	28	wale: wel.
	29	terwilen: aangezien.
	30	sere: snel.
	31	Dicken: dikwijls.
	31	oec: ook.
	31	laci: helaas.
	32	altracie: alteratie, ontzetting.
	33	toe: te.
	36	'tspetemi: het zou me spijten.
	37	seidenmi, 't waren: zeiden me, inderwaarheid.
106	38	uppe: op.
	39	tenemale: helemaal.
	39	graue: grijs.
	41	ghinat (...) ghetelt: je had niet tot twee geteld.
	43	Mesine: Mesen, een stadje in Zuid-West-Vlaanderen, ten Zuiden van Ieper.
	43-44	meiskine: meisjes. In de voormalige Benedictinessenabdij van Mesen was het ‘Koninklijk Instituut voor opvoeding van dochters van behoeftige en verminkte militairen’ ondergebracht. De Standaerd van Vlaenderen vermeldt dat de windhoos in de tuin van dit instituut schade aanrichtte.
	45	en scaet si: schaadtzij.
	47	ende (...) ghedoken: en in haar grijs kleed geborgen.
	49	medeen: onmiddellijk, ook: tegelijkertijd.
	51	vlaken: strooien schutsels.
	52	daerme (...) veerden: waarmee ze haars weegs liep.
	53	Wittécat: Wijtschate, een dorp in Zuid-West-Vlaanderen, ten Zuiden van Ieper.
	53	in 't walsc: in het Frans.
	53-54	allusie op de (vermeende) lijfspreuk van Jacob Van Maerlant, nl. ‘wat walsch is, valsch is’. Maerlant heeft echter deze frase nooit geschreven. Wel komt het rijmpaar ‘walsch’ en ‘valsch’ een paar keet in zijn werk voor, maar dan niet met de lading die de Vlaamse Beweging er later aan zou geven. De tegenstelling waarbinnen Maerlant dit rijm hanteert is immers de oppositie tussen Frans en Latijn, niet tussen Frans en Diets (Van Oostrom 1998, 404).
	54	tes valsc: het is fout.
	55	tes (...) comen: het is in Widisghaete dat ze gekomen is. ‘Widisghaete, de oude benaming voor ‘Wijtschaete’, komt al in 961 voor (Tanghe 1863).
	56	CCC: driehonderd.
	57	aveghedraeit: afgedraaid, door een draaiende beweging uitgerukt.
	58	wech gherot: gerooid.
	59	dattes: dat het is.
	60	den dume legghen: de duimen leggen, onderdoen.
	63	tellen: vertellen.
	64	niemene (...) scellen: niemand zal nu moeten schillen.
	65	sine: zijn.
	66	solke (...) fine: zo'n voortreffelijke.
	67	trockene: trok hem.
	68	slouchene: sloeg hem helemaal in stukken.

[p. 372]

106	70	soe smeten daertoe: ze gooide hem bovendien.
	72	like: lijk.
	74	horen: haar.
106-	74-80	ende (...) gront: en, om hem te paaien, was ze er erg lief voor, maar hij wou helemaal niet luisteren naar haar strelen en plagen, en toen wou ze hem niet meer dragen en gooide hem - dit is de waarheid - als een hond op de grond.
107	81	met bant en stake: met touw en paal (waar de koe aan vastgebonden is).
	82	greepsi (...) lettenbrake: greep ze zonder ledenbreuk.
	83	bantse: bond ze.
	85	vamen: vademen. Een ‘vadem’ is een lengemaat (±1,80 m.).
	85	wetic wale: weet ik wel.
	86	ochte: of.
	87	iij hofstedekin: drie hoevetjes.
	88	waeist: was het.
	90	ene wile: een wijle, even.
	91	voor heurder veisteren: voor haar venster.
	91	daer si: waar ze.
	92	leenstoele: leunstoel.
	94	wedukin: weeuwtje.
	94	dei: deed.
	96	flau: zwak.
	98	loopt si jeghen: loopt ze tegen.
	99	ende (...) nereghesleghen: onmiddellijk is het neergeslagen.
	100	duust: duizend.
	103	spaert (...) crachte: spaart zij van haar grote kracht.
	104	nochte (...) niet: en deert hun ook niet.
	105	soet: zoals het.
	111	up (...) dach: vandaag en alle dagen.
		(Lit.: Scharpé 1904).
		te meirelbeke
		Basistekst: Liederen, Eerdichten et Reliqua 1893, 135. Jub. ler, 113; vd 2, 383.
		Datering: ongedateerd. Door Baur gedateerd 1881(?)(Dundrukeditie, 3de druk 1950, 627), wat niet kan aangezien het gedicht opgenomen werd in de eerste druk van Liederen, Eerdichten et Reliqua, die eind 1880 verscheen. K. De Busschere (De Busschere 1971, 618) en vd 2 dateren: 1880?
		Ingrepen
108	1	insprong op dezelfde hoogte als v. 3 en v. 5 geplaatst (vermoedelijk gaat het om een zetfout).
		Titel: Meirelbeke: Merelbeke, een dorp in Oost-Vlaanderen, bij Gent.

[p. 373]

108	9	om 't even: evenzeer.
	11	sursum corda: verhef uw hart. Woorden van de priester in de mis aan het begin van de prefatie, het plechtig smeek-en lofgebed aan het begin van het hooggebed.
	12	krank: zwak.
		de puid
		Basistekst: Liederen, Eerdichten et Reliqua 1893, 165-166. Jub. ler, 139-140; vd 2, 410-411.
		Datering: Voor het eerst gebundeld in de tweede uitgave van ler 1893. Ongedateerd. Door Baur, op basis van handschriftmateriaal en de overeenkomst met de gedichten ‘De Kobbe’ (d.d. 21 september 1881) en ‘De Slekke’, waarmee het een soort trilogie zou vormen, gedateerd: najaar 1881 (Baur 1943, 23-25). Overgenomen in Dundrukeditie, derde druk, 1950, 651 en vd 2, 410.
		Titel: de puid: de kikker.
109	3	al meteens: plots.
	5	Lafontaine: de Franse dichter Jean de La Fontaine (1621-1695) publiceerde tussen 1668 en 1694 de buitengewoon populaire Fables choisies et mises en vers.
	4	In de Indische versie van de fabel van de os en de kikker is de kikker een olifant.
	5	franscht: verfranst.
	5	Phoedrus: de Latijnse fabeldichter Phaedrus (eerste eeuw n. C.) introduceerde het fabelgenre in Rome. Hij volgde de Aesopische fabels in latijnse verzen na, waarbij ook nieuwe elementen werden geïntegreerd.
	6	bulte AEsopus: de Griekse fabelschrijver Aesopus zou een Frygische slaaf uit de zesde eeuw zijn geweest. Tot de courante beeldvorming omtrent deze figuur hoort een aantal fysieke handicaps, o.a. een bult.
	6	griekt: vergriekst.
	8	in Indiën: Gezelle had kennelijk weet van recent onderzoek naar Oosterse fabels. Belangrijke fabelverzamelingen die toen geëditeerd werden, zijn o.a. de Arabische Calila und Dimna oder die Fabeln Bidpais (door Philipp Wolff, Stuttgart 1837), de Indische Hitopadesa (door Max Müller, Leipzig 1844) en de Sanskritische Pantschatantra (door Theodor Benfey, Leipzig 1859).
		Gezelle gaat er van uit dat de Indische fabels de oudste zijn. Het huidige onderzoek acht de vraag of de Griekse dan wel de Indische fabel de meest oorspronkelijke is echter onbeslisbaar. (Dithmar 1988, 19-23, 155-161).
	11	dampend: stomend.
	12	gezwanst: gestaart.

[p. 374]

109	13	vijf vâmen lang geneusd: met een neus van vijf vademen lang (vadem: lengtemaat, ongeveer 1, 80 m).
	14	klaar: zuiver.
	15	pilaarbeende: met benen als zuilen.
	15	afgetorden: aangestapt.
	17	hem: zich.
	18	sperelt: sluit zich af (sperel: houten spies om een deur of venster te sluiten).
	19	het schoort hem: hij gaat heel stevig staan (door één been achteruit te zetten).
	20	zijn asems in te dwingen: zijn adem binnen te houden.
	24	doodgespleten: open gebarsten (en daaraan gestorven).
	32	het: er.
	25-32	toepassing op de houding van de staat die haar invloedssfeer vergroot op het gebied van het onderwijs, de justitie (v. 28), de openbare orde en het algemeen belang (v. 29), en dit ten nadele van de kerk en het godsbeeld. Gezelle verdedigt het ultramontaanse standpunt: de traditie legitimeert de natuurrechterlijke onafhankelijkheid van de kerk ten opzichte van de nationale staten; ook in het 19e-eeuwse België wordt de moderne staat als vijandig beschouwd tegenover de rechten en vrijheden van de katholieke kerk. Vandaar Gezelles afkeer van het staatsmonopolie en het politiek liberalisme.
	32	afgedonderd: met donderend geweld naar beneden geworpen.
		ad multos annos
		Basistekst: Liederen, Eerdichten et Reliqua 1893, 167-168. Jub. ler, 141; vd 2, 412.
		Datering: 9 maart 1882. Het gedicht werd op diezelfde dag door Gezelle aan tafel voorgelezen tijdens een feestmaal voor de onderpastoors van de dekenij Kortrijk. Aanleiding hiervoor was de inhuldiging op 7 maart 1882 van de nieuwe Kortrijkse deken, Karel Roets (1829-1886), opvolger van Ferdinand Van de Putte. Het gedicht verscheen op een aparte plano-druk (met datering) en met verslag in het weekblad Gazette van Kortrijk (11 maart 1882). Publicaties volgden in de tijdschriften De Vlaamsche Vlagge (Pasen 1882) en Rond den Heerd (18 juni 1882). Vanaf de tweede druk van 1893 gebundeld in ler.
		Titel: Ad multos annos: nog vele jaren, hij leve lang.
110	1	hij: Ferdinand Van de Putte (^oRumbeke 1807), pastoor van de o-l-Vrouwekerk en deken van Kortrijk. Gestorven op 8 februari 1882. Hij was leraar en regent aan het bisschoppelijk college te Brugge (toen Gezelle er leerling werd in 1841) en is vooral bekend als historicus: medestichter van het Brugse Genootschap voor Geschiedenis en auteur van diverse studies, o.a. in 1875 over de zgn. Gravenkapel, ca. 1370 gebouwd in op-

[p. 375]

110		dracht van Graaf Lodewijk van Male in de o.-l.-Vrouwkerk te Kortrijk. Cf. ‘De ramen’.
	1	Ten Madeleenenvelde: Op het Magdalenaveld. Gelegen buiten Kortrijk, aan de Rijselpoort, Markesteenweg, en genaamd naar de Magdalenakapel, waarvan de geschiedenis teruggaat tot in de 13e eeuw. Bij de kapel, herbouwd in 1607, werd in 1636 een kerkhof aangelegd (De archaïserende localisering bevat een allusie op het middeleeuwse Kortrijk, eventueel op het Groeningeveld, het legendarische slagveld van de Guldensporenslag in 1302).
	2	De bekende geschilderde portretten van de Vlaamse graven werden in de Gravenkapel ontdekt in 1858. Van de Putte, pastoor geworden in 1866, begeleidde de restauratiewerken van de kapel en de kerk tussen 1868 en 1883.
	3	hij kwam, hij zag (...) hij won: allusie op de Latijnse frase ‘veni, vidi, vici’ (ik kwam, zag en overwon). Dit was het bericht van Julius Caesar aan de Senaat om zijn snelle overwinning op de koning van Pontus (47 v. C.) te karakteriseren.
	4	gejond: gegund.
	6	als: dan.
	8	geheugen: aandenken.
	12	worstelbaar: in staat om te worstelen.
	13	Graven: de Graven van Vlaanderen.
	14	gegraven: begraven. Graaf Lodewijk van Male had de Gravenkapel ver kozen om begraven te worden. Hij werd uiteindelijk in Lille (Rijsel) begraven (1384).
	15	Karel: Keizer Karel de Grote († Aken, 814).
	17	luiken: sluiten.
	19	een: iemand.
	21	des vaders eersten zegen: (hij die) de eerste zegen van de vader (ontving), d.i. de eerstgeborene en opvolger.
	25	Karel: Karel Roets
	25	Ferdinand: Ferdinand Van de Putte.
	26	straal: angel, in bijbelse taal in toepassing op de prikkel van de dood.
	26	bedorven: te niet gegaan.
		Lit.: De Leyn 1884, Slosse 1903-1904, 987, Boets 1970, Devliegher 1973).