Van Aiol tot de Zwaanridder. Personages uit de middeleeuwse verhaalkunst en hun voortleven in literatuur, theater en beeldende kunst

Valentijn & Nameloos

heten de twee hoofdpersonen in een versepos uit de late Middeleeuwen. Het zijn twee broers, de zonen van koning Crisostimos van Hongarije en zijn gemalin Phila, een zuster van koning Pepijn van Frankrijk. De beide kinderen worden kort na hun geboorte op aanstichten van de boosaardige moeder van Crisostimos te vondeling gelegd. Valentijn wordt gevon-

[p. 339]

den door Pepijns dochter Clarina en krijgt een ridderlijke opvoeding. Het andere kind, dat later Nameloos wordt genoemd, wordt gevonden door een wolvin en groeit op in het bos als een soort wildeman.

Tijdens een jachtpartij komt Valentijn zijn onbekende broer in het bos tegen. Hij denkt dat hij een wild beest voor zich heeft en het komt tot een gevecht. Uiteindelijk zegeviert Valentijn, maar een innerlijke stem waarschuwt hem zijn tegenstander niet te doden. Hij ziet menselijke trekjes in het ‘wilde dier’ en neemt Nameloos mee naar Clarina aan het hof van Pepijn. Langzamerhand went Nameloos eraan als een mens te leven. Valentijn besluit dan zijn ouders te gaan zoeken. Bij deze zoektocht wordt hij door de trouwe Nameloos geholpen. Nameloos verwerft een ring die hem onzichtbaar maakt en met behulp daarvan doorstaan ze vele avonturen. Tenslotte ontdekken ze welke relatie er tussen hen beiden bestaat. Uiteindelijk vinden ze hun ouders en verdere familie terug. Valentijn volgt Pepijn op als koning van Frankrijk en Nameloos wordt de opvolger van Crisostimos in Hongarije.

De oudste bewaard gebleven versie van het verhaal over Valentijn en Nameloos wordt gevormd door een drietal Middelnederlandse fragmenten uit de 14e eeuw. Verder zijn bekend: 1. een fragment van een Middelduits versepos, waarnaar ook een prozabewerking werd gemaakt (beide 15e eeuw); 2. een Middelnederduitse versie in twee handschriften uit de 15e eeuw; en 3. een Oudzweedse versie in drie handschriften uit de 16e eeuw. Het lijkt erop dat alle versies direct of indirect teruggaan op een niet overgeleverd Middelnederlands origineel. Het oorspronkelijke werk stamt vermoedelijk uit Frankrijk, er is echter niets bewaard gebleven. Wel bestaat er een laat-middeleeuws volksboek Valentin et Ourson (Lyon 1489). Dit bevat in grote lijnen hetzelfde verhaal, maar is veel uitgebreider dan Valentijn en Nameloos en ook de namen wijken af. De vader van de twee broers is hier

Valentijn, frontispice van Valentin et Ourson, in 1489 gedrukt door Jacques Maillet te Lyon.

[p. 340]

keizer Alexander van Constantinopel. Het is deze jongere Franse versie die internationaal bekend werd. Er bestaan Middelnederlandse, Duitse (Basel 1521), Engelse (Londen ca. 1565), Italiaanse (Venetië 1557) en IJslandse (ca. 1550, volgens het handschrift uit het Nederlands vertaald!) versies van. De Spaanse dichter Lope de Vega gebruikte de stof voor een toneelstuk, opgenomen in zijn Comedias (1604), evenals de Duitse dichter Jacob Ayrer (opgenomen in Opus theatricum, 1618).

Hoofdthema van het verhaal is het idee dat bloedverwantschap zich nimmer verloochent. Een moderne bewerking voor jeugdige lezers gaf Nancy Ekholm Burkert in Valentine and Orson, recreated as a folk play in verse and paintings (1989).

a. quak

edities: Seelmann 1884; Kalff 1886; De Vreese 1892; Wolf 1943; Geeraedts 1984.
studies: Dieperink 1933; Beckers 1977.