Van Aiol tot de Zwaanridder. Personages uit de middeleeuwse verhaalkunst en hun voortleven in literatuur, theater en beeldende kunst

[p. 295]

Ruodlieb

is de titelheld van een vroeghoofse ridderroman die vermoedelijk rond het midden van de 11e eeuw in Zuidduits gebied is ontstaan en waarvan slechts fragmenten zijn overgeleverd. De jonge ridder Ruodlieb verlaat, zeer tot verdriet van zijn moeder, de vertrouwde omgeving van zijn vaderland en neemt dienst bij de koning van ‘Africa’. Hij weet het vertrouwen van deze vorst te winnen door zijn grote bekwaamheden, o.a. op het gebied van de visvangst. Ruodlieb gebruikt een bijzonder aas, het geheimzinnige ‘buglossa’-kruid. Als men dit kruid, in pillen verwerkt, op het water strooit en de vissen ervan eten, kunnen ze niet meer onder water duiken en zijn, spartelend aan de oppervlakte, een gemakkelijke prooi van de vissers. De ‘grote koning’ neemt de bekwame Ruodlieb graag in dienst en benoemt hem zelfs tot aanvoerder van zijn troepen. In een grensconflict weet Ruodlieb de tegenstander van zijn beschermheer te overwinnen. Op hoofse wijze brengt hij een duurzame vrede met de overwonnen tegenstander, de ‘kleine koning’, tot stand. Geen wraakoefening maar vergeving van de vijand kenmerkt het voorbeeldige handelen van de hoofse vorst.

Dan ontvangt Ruodlieb een brief van zijn moeder die hem noodzaakt zijn dienstverband op te zeggen en naar zijn vaderland terug te keren. De ‘grote koning’ van Africa, zeer tevreden over de heldendaden van de jonge ridder, geeft de jongeman bij zijn afscheid materiële en ideële geschenken. Allereerst krijgt Ruodlieb twee ‘broden’, waarvan hij het eerste pas na zijn terugkeer bij zijn moeder en het tweede na zijn huwelijksdag mag aansnijden. De broden blijken in werkelijkheid kostbare zilveren schalen te bevatten, volgepakt met goud en edelstenen. Daarnaast geeft de vorst aan zijn beschermeling ook nog een twaalftal ‘gouden’ raadgevingen mee, bestemd voor zijn verdere levensweg. De eerste drie raadgevingen hebben de vol gende inhoud: 1. Ruodlieb wordt afgeraden een roodharige te vertrouwen, omdat deze, door toorn meegesleept, elke vorm van vriendschap vergeet; 2. hij moet nooit, ook al is de weg nog zo onbegaanbaar, door de op het veld staande gewassen van de boeren rijden; 3. hij dient te vermijden dat hij tijdens de reis zijn intrek neemt bij een oude man die een jonge vrouw heeft getrouwd, daar de oude weleens jaloers zou kunnen worden.

Deze drie raadgevingen blijken voor de reis van de jonge ridder van cruciaal belang te zijn. Steeds belandt hij onderweg in situaties die hem dusdanig op de proef stellen, dat hij de raadgevingen van zijn beschermheer in de praktijk kan brengen. Ruodlieb ontmoet onderweg bijvoorbeeld een roodharige kerel die prompt door het op het veld staande gewas rijdt, waarop grote moeilijkheden met de boeren ontstaan. Verder vindt de roodharige onderdak bij een oude man die een jonge vrouw heeft getrouwd. Ook hier kunnen de problemen niet uitblijven. De jonge vrouw legt het, onder de ogen van haar bejaarde echtgenoot, met de roodharige aan. Als dan de oude 's nachts zijn vrouw met de rode man in bed betrapt, komt het tot een fataal handgemeen, waarbij de indringer de oude man doodt.

Ruodlieb onttrekt zich wijselijk aan dit soort problemen, mijdt het veld van de boeren en neemt zijn intrek bij een jonge boer die een gelukkige huwelijksverbintenis met een oudere vrouw is aangegaan. Hoofs is de ontvangst die Ruodlieb bij het ongelijke paar ten deel valt, het gezamenlijk genoten avondmaal vertoont zelfs sacrale trekken. Tegen de roodharige moordenaar echter wordt een rechtszaak aangespannen. Deze tracht de gehele schuld in de schoenen van de jonge vrouw te schuiven, ook probeert hij zijn metgezel Ruodlieb in het proces te betrekken. Hoewel de fragmentarische overlevering een duidelijke beschrijving van het verdere verloop van de handeling uitsluit, is wel duidelijk dat de roodharige zijn gerechte straf niet ontloopt.

[p. 296]

Groot is de vreugde bij de thuiskomst van Ruodlieb. Men ontdekt de kostbare inhoud van het brood dat hij als beloning van de ‘grote koning’ ontving. De moeder van Ruodlieb dringt erop aan dat hij een geschikte bruid zoekt, zodat er ter vervolmaking van het geluk erfgenamen geboren zullen worden. Een van de raadgevers beveelt een jonge vrouw aan, over wie Ruodlieb echter langs geheime weg te weten komt dat zij de geliefde van een geestelijke is geweest. Als bewijsstukken van de illegale verbintenis weet Ruodlieb haar hoofdtooi en haar kousebanden te bemachtigen die zij bij haar minnaar achterliet. Aan de nietsvermoedende bode, die er op verzoek van de familieraad op uit trekt om het huwelijksaanzoek over te brengen, geeft Ruodlieb als geschenk een pakje met de belastende voorwerpen mee. De oneerbare vrouw herkent het materiaal en weigert uiteraard - tot verbazing van de bode - op het toch vererende aanzoek in te gaan. Bij het horen van de afwijzing barst Ruodlieb in een schaterlach uit.

Ruodlieb besluit op zoek te gaan naar een waardige bruid. In haar dromen ziet de moeder van Ruodlieb een witte duif met een kroon op haar kop. Zij legt deze droom uit als een aanwijzing voor het geluk dat voor Ruodlieb in de toekomst is weggelegd.

De anonieme auteur, wellicht een geestelijke uit het benedictijner klooster Tegernsee, schreef zijn verhaal in het Latijn. De roman over Ruodlieb is slechts in fragmenten overgeleverd. Bijna de helft is verloren gegaan. Ondanks de fragmentarische overlevering blijkt het werk inhoudelijk van grote betekenis. Het markeert met zijn problematisering en idealisering van het hoofse ridderschap het begin van de ridderroman in Duitsland.

Zoals reeds aangegeven vervullen de eerste drie raadgevingen van de ‘grote koning’ een concrete verteltechnische functie. Ruodlieb houdt zich aan de raadgevingen, hetgeen tot positieve resultaten leidt; de negatieve resultaten worden gedemonstreerd aan de roodharige contrastfiguur die door het negeren van de raadgevingen steeds in moeilijkheden geraakt. Dit gedeelte van de Ruodlieb is geconcipieerd naar het structuurschema van een oeroud sprookje, het zogeheten ‘Ratschlagmärchen’, dat eveneens gekenmerkt wordt door drie raadgevingen die voor de sprookjesheld in een latere levensfase van belang worden. De resterende negen raadgevingen van de ‘grote koning’ oefenen op het verdere verloop van de handeling nauwelijks meer invloed uit. Het zijn algemene levenswijsheden die ook zonder nadere beproeving hun geldigheid blijven bezitten. In dit tweede deel verliest Ruodlieb het karakter van de romanheld, wie het geluk toelacht. Hij wordt nu veeleer de christelijke ridder die door zijn strijd voor recht en orde, zijn ontmaskering van bedrog, zijn bescherming van armen, weduwen en wezen, een God welgevallig werk verricht. De roman neemt aldus trekken van de legende aan. In dit opzicht is het kenmerkend dat niet de liefde voor een uitverkoren vrouw aan Ruodlieb de impuls tot zijn handelen geeft. Integendeel, het vrouwelijke element vormt veeleer een bedreiging voor de verwezenlijking van het mannelijke levensideaal.

Bij latere generaties kon de Ruodlieb geen belangstelling meer opwekken. Zo blijft het werk een eenling binnen de ontwikkeling van de hoofse roman. Er bestaan diverse vertalingen van de Ruodlieb zowel in het Duits (Langosch, 1956 en Knapp, 1977) als in het Engels (Zeydel, 1959 en Ford, 1965).

j.h. winkelman

edities: Langosch 1956; Zeydel 1959; Ford 1965; Knapp 1977.
studies: Ruh 1967; Haug 1974; Klopsch 1990.