Van Aiol tot de Zwaanridder. Personages uit de middeleeuwse verhaalkunst en hun voortleven in literatuur, theater en beeldende kunst

Raoul de Cambrai

komt ter wereld als zoon van Taillefer van Cambrai, die kort voor de geboorte is overleden, en diens jonge weduwe Aalais, de zuster van koning Lodewijk. Korte tijd later besluit koning Lodewijk het leen Cambrai, mèt de weduwe, te schenken aan Gibouin uit Le Mans. Guerri de Rode (le Sor), heer van Arras en broer van de overledene, kondigt aan te zullen strijden voor het recht van zijn neefje: aan deze komt immers het leen van zijn vader toe! Jaren gaan voorbij. Raoul is een jaar of zestien en wordt door de koning tot ridder geslagen. Als Raoul vraagt om het leen dat eens zijn vader bezat, weigert de koning; als compensatie wordt Raoul het eerst vrijkomende leen beloofd. Ruim een jaar later sterft Herbert van Vermandois; hoewel deze vier zonen nalaat, moet de koning toch het leen aan Raoul overdragen. Raouls moeder vraagt haar zoon echter ervan af te zien, omdat zij geen strijd wenst met een bevriend geslacht. Als Raoul zijn moeder bot terugwijst, verwenst zij hem. Een eerste gewelddadig treffen tussen Raoul en de zonen van Herbert van Vermandois leidt tot de verwoesting van de abdij van Origny; daarbij komen in de vlammen alle nonnen om, onder wie de moeder van Bernier, de trouwe vazal en metgezel van Raoul. Bernier, uitgescholden en geslagen door zijn heer, zegt hem openlijk zijn trouw op en sluit zich aan bij de tegenpartij, die onder leiding staat van zijn vader, Ybert de Ribemont. In een daaropvolgend gevecht wordt Raoul door Bernier dodelijk verwond. De vijandelijkheden worden gestaakt.

Enkele jaren later wordt de strijd hervat. Nu is Raouls neef, Gautier, de tegenstander van Bernier en de zijnen. Uiteindelijk gebiedt de koning beide partijen zich te verzoenen. Ze stemmen toe. Als enkele dagen later de koning tegen Ybert de Ribemont zegt dat hij, na diens dood, zijn land aan een ander zal geven, wordt Ybert boos: hij heeft het al aan

[p. 258]

zijn zoon Bernier gegeven. Alle baronnen uit het Noorden komen nu in opstand tegen de koning. Deze wordt verweten dat door zijn stommiteit al die oorlogen zijn ontstaan; heel Parijs wordt platgebrand. Daarna trekken de troepen uit het Noorden zich terug.

Ter bezegeling van de verzoening tussen de vroegere vijanden zal Bernier de dochter van Guerri de Rode tot vrouw krijgen. Voordat het zover is, strijden Bernier en de zijnen nog tegen de troepen van de koning; daarbij wordt onder meer Gibouin gedood; zo is Raoul gewroken. Bernier staakt dan de strijd. Direct na de bruiloft worden Bernier en zijn vrouw Beatrix echter overvallen door de troepen van de koning. Beatrix wordt meegenomen en door de koning beloofd aan Herchambaut de Pontieu. Bernier herovert zijn bruid. Uiteindelijk verzoenen alle partijen zich. Tijdens een pelgrimage naar Saint-Gilles bevalt Beatrix van een zoon, Julien. Bij een aanval van de Saracenen op de stad wordt Bernier gevangengenomen; zijn zoon wordt geroofd; zijn vrouw keert terug naar huis. Aangezien men meent dat Bernier dood is, wordt Beatrix (opnieuw) aan Herchambaut de Pontieu gegeven. Door een wonderkruid slaagt zij er echter in zijn amoureuze aanvallen te weerstaan. Ondertussen heeft Bernier zijn Saraceense heer een grote dienst bewezen; beladen met geschenken keert hij huiswaarts en vermomd als pelgrim slaagt hij erin zijn vrouw te bevrijden. Jaren later vindt hij zijn zoon Julien terug. Een tweede zoon, Henri, wordt geboren. Weer later gaat Bernier op pelgrimage naar Santiago de Compostela, samen met zijn schoonvader, Guerri de Rode. Als ze op de terugtocht langs Origny komen, waar indertijd Raoul werd gedood, komen oude ressentimenten naar boven. Guerri slaat Bernier dood met een stijgbeugel. Opnieuw ontbrandt de strijd: de twee zonen van Bernier belegeren Arras; 's nachts verdwijnt Guerri echter uit de belegerde stad. Dat betekent het einde van het verhaal. Julien wordt heer van Saint-Gilles, Henri erft Ribemont van zijn vader.

Raoul de Cambrai heeft een belangrijke plaats gehad in de discussies over het ontstaan van het chanson de geste. Immers, in het oudste gedeelte van de tekst wordt gesproken over een Bertolai die de strijd zou bezingen. Volgens oudere onderzoekers zouden we dus te maken hebben met een ooggetuigeverslag van een zekere Bertolai, een ‘soldat-trouvère’ uit de 10e eeuw, een verslag dat naderhand bewerkt zou zijn. Deze opvatting strookte met de ideeën van de traditionalisten, die beweerden dat de chansons de geste uiteindelijk teruggingen op een soort ‘chants lyrico-épiques’ die direct na de bezongen gebeurtenissen waren ontstaan. De moderne onderzoekers gaan ervan uit dat verschillende gebeurtenissen uit de 9e en 10e eeuw zijn samengeklonterd rond een legendarische Raoul: geen van de vier bekende Raouls uit die tijd beantwoordt aan de beschrijvingen van de tekst. Taalkundige en literaire analyses tonen aan dat de tekst die wij nu kennen in verschillende etappes tussen ca. 1180 en 1225 is ontstaan. Het oudste en meest dramatische deel (1a) was oorspronkelijk (waarschijnlijk) in assonerende laisses (strofen van wisselende lengte) geschreven. Een bewerker heeft het berijmd en er een deel (1b) aan toegevoegd, dat direct in rijmende laisses is geschreven. Een volgende bewerker heeft er deel ii aan toegevoegd in assonerende laisses. Elke bewerker heeft teruggegrepen op bestaand materiaal over Raoul de Cambrai, maar daarnaast ook gebruik gemaakt van andere epische stof. Zo bestaan er verbanden tussen Raoul de Cambrai en chansons uit de ‘Cycle des Lorrains’ en de ‘Cycle de Saint-Gilles’.

Het is duidelijk dat Raoul de Cambrai thuishoort in de ‘Cycle des barons révoltés’, de epen over opstandige leenmannen. De problemen die ontstaan doordat de koning zomaar over het leen van een van zijn leenmannen beschikt na diens dood en geen rekening houdt met diens erfgenamen, worden scherp onder woorden gebracht. Deze problematiek was actueel onder de regering van koning Filips ii Augustus (1180-1223).

[p. 259]

De diverse gevechten tussen de baronnen worden in felle kleuren geschilderd; het wrede en wispelturige karakter van Raoul komt heel sterk naar voren onder andere in de scène waarin de abdij van Origny wordt verwoest en waarbij alle nonnen in de vlammen omkomen. Raoul de Cambrai wordt dikwijls beschouwd als een van de meest gewelddadige chansons de geste.

De tegenstelling tussen Raoul en zijn metgezel Bernier lijkt eveneens tot de kernthematiek van het verhaal te behoren: Raoul, neef van de koning, maar onbesuisd, wraakzuchtig en grof in de mond, is door zijn moeder opgevoed, samen met Bernier, de onwettige zoon van Ybert de Ribemont en kleinzoon van Herbert de Vermandois; deze bastaard is echter bezonnen en geneigd tot het sluiten van vrede. Dat uiteindelijk Raoul dodelijk verwond wordt door Bernier is onder andere het gevolg van het feit dat Raoul door zijn moeder vervloekt was.

Verhalen rond Raoul de Cambrai zijn tamelijk verspreid geweest in de 12e en de 13e eeuw; in haar editie vermeldt Sarah Kay een zestiental teksten (in het Latijn, het Occitaans en het Oudfrans) waarin Raoul min of meer uitgebreid wordt vermeld of een tekst over hem wordt geciteerd. Ook hieruit wordt duidelijk dat Raoul de Cambrai een zeer ingewikkelde ontstaansgeschiedenis heeft gehad. De tekst is overgeleverd in een compleet handschrift uit de 13e eeuw, een zogenaamd ‘manuscrit de jongleur’ (een eenvoudig uitgevoerd handschrift van klein formaat, 14 × 18 cm), en in 13e-eeuwse fragmenten die een iets andere bewerking verraden. Tenslotte is er nog een afschrift van ca. 250 verzen uit de 16e eeuw, van de hand van Claude Fauchet.

Pas sinds het einde van de 19e eeuw geniet de tekst weer belangstelling, hetgeen tot uiting is gekomen in uitgave, bewerkingen en vertalingen. Hij lijkt geen aanleiding te hebben gegeven tot andere kunstuitingen.

r.e.v. stuip

edities: Berger/Suard 1986; Kay 1992.