Van Aiol tot de Zwaanridder. Personages uit de middeleeuwse verhaalkunst en hun voortleven in literatuur, theater en beeldende kunst

Havelok's

verhaal is overgeleverd in een anoniem Middelengels gedicht van ca. 3000 versregels, opgeschreven aan het begin van de 14e eeuw. Op zijn sterfbed vertrouwt de koning van Engeland, Athelwold, zijn enige dochter Goldeboru toe aan Godrich, graaf van Cornwall, en draagt hem op haar groot te brengen en te laten trouwen met de knapste, sterkste en beste man in Engeland. Terzelfder tijd sterft aan de andere kant van de Noordzee de koning van Denemarken, Birkabein; ook deze vertrouwt op zijn sterfbed de zorg voor zijn kinderen, zijn zoon Havelok en twee dochters, toe aan een graaf, Godard. Onmiddellijk na het overlijden van Birkabein doodt Godard in het bijzijn van Havelok de beide meisjes. Havelok wordt overgedragen aan een arme visser, Grim, die Havelok op zee moet verdrinken. Maar in de nacht ziet Grim uit Haveloks mond de koninklijke vlam komen. Naast het koningsteken op zijn schouder, klaarblijkelijk een blinkend gouden kruis, is dit een teken waardoor hij hem als de toekomstige koning van Denemarken herkent.

Met het kind en zijn eigen gezin vlucht Grim uit Denemarken. Hij belandt in Engeland, waar hij aan de monding van de Humber de stad Grimsby sticht. Havelok groeit op, wordt de knecht van de kok in de huishouding van graaf Godrich en krijgt een grote reputatie wegens zijn lichaamskracht en uiterlijk, door zijn werk voor de kok en door zijn prestaties in het steenwerpen tijdens de spelen van Lincoln. Godrich hoort hiervan, verklaart dat Havelok aan de eisen van de stervende koning voldoet en dwingt Goldeboru tot een huwelijk met Havelok, waarmee hij de prinses hoopt te vernederen en heel Engeland voor zichzelf te krijgen.

Het jonge paar gaat naar Grimsby; Grim is gestorven, maar diens kinderen behandelen Havelok als een heer. Goldeboru is echter niet bepaald verzoend met haar nieuwe le-

[p. 162]

ven, maar ziet gelukkig de wonderlijke vlam uit de mond van de slapende Havelok wanneer ze op een nacht wakker ligt en treurt over haar onaangename levensomstandigheden. Ook ziet ze op zijn schouder een schitterend kruis van rood goud. Een engel verschijnt en bevestigt haar in haar hoop door haar te vertellen dat Havelok van koninklijken bloede is, en voorspelt dat zij samen over Denemarken en Engeland zullen regeren. Zij gaan nu, met de drie zonen van Grim als trouwe volgelingen, naar Denemarken, waar ze onder de bescherming komen van de machtige graaf Ubbe. Ook aan Ubbe worden de tekenen van Haveloks koninklijke afkomst geopenbaard, waarop hij Havelok als koning erkent. Samen nemen zij de usurpator Godard gevangen, die tot de strop veroordeeld wordt, waarna Havelok tot koning gekroond wordt. Dan keert hij met het Deense leger terug naar Engeland en gaat bij Grimsby aan land. Godrich wordt verslagen en gevangen genomen. Goldeboru verschijnt dan op het strijdtoneel om aanspraak te maken op de Engelse troon, en de Engelse adel erkent haar als de nieuwe koningin. Na de terechtstelling van Godrich volgt het kroningsfeest van Goldeboru en Havelok.

Het bovenstaande berust op de genoemde Middelengelse versie uit het begin van de 14e eeuw. De oudst bekende versie van het verhaal is te vinden in de Histoire des Engleis, een kroniek van de Anglo-Franse schrijver Geffrey Gaimar (ca. 1150); een andere Anglo-Franse versie van het Havelokverhaal is het anonieme Lai d'Haveloc, ook uit het midden van de 12e eeuw. Tussen dit Lai en de Middelengelse versie bestaan opmerkelijke verschillen, waarover zo dadelijk meer.

De Middelengelse dichter heeft een duidelijke structuur in het verhaal aangebracht. Deze structuur wordt mede bepaald door de parallelle ontwikkelingen in Engeland en Denemarken aan het begin en de daaropvolgende wisselingen van de plaats van handeling. De dichter heeft ervoor gezorgd dat deze wisselingen voor zijn gehoor herkenbaar waren: telkens als er een wisseling van de plaats van handeling van Engeland naar Denemarken en andersom is, mengt hij zich met een persoonlijk woord in het verhaal, meestal met de roep om een glas bier. Deze pauzes op natuurlijke momenten in het verhaal maken het aannemelijk dat het verhaal niet in één ononderbroken zitting werd verteld.

De oproep van de dichter om een glas bier te drinken duidt op een ander belangrijk aspect van het gedicht: het gaat hier niet om een hoofs gedicht of om een gedicht dat bedoeld was voor een hoofs publiek, maar veeleer om een gedicht dat werd voorgedragen in een herberg, wellicht door een rondtrekkende minstreel, voor een publiek dat uit gewone mensen bestond. Argumenten voor het niet-hoofse karakter van Havelok zijn onder meer het feit dat Grim in Havelok een eenvoudige visser is, terwijl hij in het Anglo-Franse Lai d'Haveloc (een hoofse roman) een baron is, en het feit dat tijdens het door Godrich in Lincoln bijeengeroepen parlement geen riddertoernooi wordt gehouden, maar spelen voor het gewone volk worden georganiseerd.

De eerste twee episoden in Havelok gaan over op elkaar gelijkende gebeurtenissen in Engeland en Denemarken: dat hier tweemaal melding wordt gemaakt van ellende en ongeluk, benadrukt de tegenstelling tussen de hulpeloosheid van de jongeren (Goldeboru, Havelok) en de macht van de volwassenen (Godrich, Godard). Deze tegenstelling is een directe verwijzing naar twee belangrijke elementen van de plot: de ontwikkeling van een verlies naar het herwinnen van het verlorene en de ontwikkeling van onvolwassenheid naar volwassenheid. Door aan het begin van het verhaal snel achter elkaar jongeren te koppelen aan een verlies geeft de dichter niet alleen het thema van het verhaal aan, maar ook hoe het zich verder zal ontwikkelen. De ontwikkeling van een verlies naar het herwinnen van het verlorene wordt in het verhaal afgebakend door twee versregels die bij-

[p. 163]

Grim, geflankeerd door Havelok en Goldeboru. Zegel van de Engelse plaats Grimsby, midden 13e eeuw.

na eensluidend zijn. Als de slechte graaf Godard Haveloks beide zusjes heeft omgebracht en op het punt staat ook Havelok te doden, valt de jongen op zijn knieën en smeekt Godard om genade met de woorden, ‘Heer, mijn trouw betoon ik u.’ Hierbij gaat het om de trouw die in het feodale stelsel de leenman zijn leenheer verschuldigd is. Door Godard als zijn heer te erkennen doet Havelok afstand van zijn positie als opperheer en verliest daarmee zijn sociale identiteit als erfgenaam van het Deense koningschap, wat leidt tot het verlies van zijn persoonlijke identiteit door zijn vertrek uit Denemarken om als visserszoon in Engeland op te groeien. Deze versregel is derhalve het dieptepunt in het verhaal. Later komt deze regel nog een keer voor, wanneer de Deense graaf Ubbe, een trouwe vriend van Haveloks vader, koning Birkabein, deze woorden tot Havelok richt, nadat hij op grond van de tekenen van Haveloks koninklijke afkomst (de vlam en het gouden kruis) concludeert dat Havelok de zoon van Birkabein is en derhalve de rechtmatige erfgenaam is. Daarop vallen Ubbe en zijn mannen op hun knieën en betonen Havelok hun trouw, wat aldus het moment van het herwinnen van het verlorene symboliseert. Wat opvalt is dat het terugwinnen van wat verloren was, in precies de omgekeerde volgorde van het verliezen geschiedt: eerst herwint Havelok zijn persoonlijke identiteit, dan zijn sociale identiteit en tenslotte zijn positie als opperheer. Met de herhaling van de aangehaalde versregel en met de omgekeerde volgorde van de stadia in het verlies en in het herwinnen van het verlorene laat de dichter zien dat hij een groot verteller is die weet hoe hij zijn plot in een verhaalstructuur moet inpassen. Dat resulteerde, hoewel niet bedoeld voor het hof maar voor het gewone volk, in een literair meesterwerk.

henk aertsen

editie: Aertsen 1988.
studies: Creek 1915; Hanning 1967; Mehl 1968; Staines 1976.