Van Aiol tot de Zwaanridder. Personages uit de middeleeuwse verhaalkunst en hun voortleven in literatuur, theater en beeldende kunst

[p. 153]

Gregorius

is de hoofdpersoon uit een klein, sterk religieus getint epos, dat de befaamde Middelhoogduitse dichter Hartmann van Aue omstreeks 1190 ergens in de buurt van het Bodenmeer (Eglisau, ten westen van Schaffhausen?) schreef. Hartmanns bewerkte vermoedelijk een Franse bron die het leven van paus Gregorius beschrijft en in de romanistiek bekend staat onder de titel La Vie de Saint Grégoire. De Duitse dichter richtte zich naar de zogeheten versie b van de Oudfranse verslegende die in een Londens handschrift bewaard is gebleven.

Na een uitvoerige proloog, waarin Hartmann onder verwijzing naar concrete voorbeelden (Adam, Abel) het thema van menselijke zonde en goddelijke genade (parabel van de Goede Herder) behandelt en waarin hij nadrukkelijk waarschuwt tegen de vertwijfeling, de desperatio, die als hoofdzonde de genade Gods in de weg staat, begint het eigenlijke verhaal. Het valt uiteen in twee delen, een inleiding, waarin het leven van Gregorius' ouders wordt beschreven, en de hoofdmoot, waarin de lotgevallen van de zoon worden geschilderd.

In het land Aquitanië groeien twee adellijke kinderen op, een tweeling, jongen en meisje. De moeder is in het kraambed gestorven, de vader sterft als de kinderen tien jaar oud zijn. Op zijn sterfbed geeft de vader zijn zoon de opdracht ridderlijk te leven en vooral ook goed voor zijn zuster te zorgen. Door een influistering van de duivel hiertoe gedreven, verleidt de jongeman zijn zuster, waardoor ze zwanger raakt. Een wijze vazal geeft de wanhopige jongeman de raad een boetetocht naar het Heilige Graf te ondernemen. De ongelukkige jongeling sterft onderweg, verteerd door liefde voor zijn zo beminde zuster. De jonge vrouw krijgt de raad het kind met een gedenkteken, waarop in bedekte termen informatie over zijn incestueuze afkomst wordt gegeven, in een bootje te leggen en zo, als een tweede Mozes, aan de willekeur der golven (en aan de wilsbeschikking Gods!) toe te vertrouwen. Na de geboorte van het kind, een welgeschapen zoon, volgt de moeder deze raad op. Zelf trekt ze zich uit het hoofse leven terug om een aan God gewijd leven te kunnen leiden.

Na drie dagen wordt het bootje met het hulpeloze kindje door een visser gevonden. Hij brengt de baby naar de abt van het dichtbij gelegen klooster. Deze doopt de vondeling, geeft hem de naam Gregorius en vertrouwt hem aan de vissersvrouw toe met de opdracht het kind als pleegmoeder te verzorgen. Door toeval ontdekt de opgroeiende Gregorius dat hij een vreemdeling is en derhalve niet bij het vissersechtpaar hoort. Hij onderbreekt zijn intussen aangevangen opleiding tot geestelijke. Zijn besluit staat vast: Gregorius wil ridder worden en zijn ouders gaan zoeken. Ondanks de nadrukkelijke waarschuwingen van de abt, die hem nu zijn ware afkomst openbaart, begeeft de jonge Gregorius zich op weg.

Na allerlei omzwervingen komt Gregorius bij een stad aan, waarvan de vorstin door een boosaardige belager wordt bedreigd. Gregorius brengt de elementaire ridderplicht, vrouwen in nood bij te staan, met verve in de praktijk, zonder te beseffen dat deze edele daad tot een nieuwe catastrofe zal leiden. Hij verslaat de vijand en trouwt de vorstin van het land, niet wetende dat hij, zelf uit bloedschande geboren, een nieuwe incestueuze verbintenis aangaat. De onbekende vorstin is... zijn moeder! Door het opvallende gedrag van Gregorius (hij bidt dagelijks voor zijn ouders en weent over zijn lot) komt de pijnlijke waarheid aan het licht: de moeder herkent tenslotte in haar jonge echtgenoot haar zoon.

Opnieuw vertrekt Gregorius. Hij legt zijn hoofse kledij af en hult zich in de armelijke plunje van de zondaar. Een visser brengt de jongeman naar een rots in zee, waar hij hem vastketent en de sleutel van de boeien in zee werpt. Zeventien jaar brengt Gregorius, door

[p. 154]

een wonder gespijzigd, zij het spaarzaam, op de eenzame rotspunt door. Dan sterft de paus. In een visioen krijgen twee kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders de goddelijke opdracht ‘de zondaar op de steen’ te gaan zoeken. En met succes... Een nieuw wonder voltrekt zich: in de maag van een vis wordt de sleutel van Gregorius' boeien gevonden. De zondaar is verlost. Gregorius wordt geroepen tot het hoogste ambt: hij wordt de nieuwe Plaatsbekleder Gods in Rome. Het mirakel kondigt zich al drie dagen vóór zijn aankomst in Rome aan: alle kerkklokken van Rome beginnen spontaan te luiden. Gregorius' moeder hoort van de nieuwe paus, biecht hem haar zonden. De paus herkent in de vrouw zijn echtgenote èn moeder en schenkt haar vergeving voor haar schuld. In een epiloog vat Hartmann de boodschap van zijn verhaal samen: zelfs de grootste zondaar zal, na oprecht berouw en boetedoening, Gods genade deelachtig worden.

Hartmanns Gregorius vertoont de kenmerken van een legende, waarin de miraculeuze verheffing van een zondaar tot heilige wordt beschreven. De behandelde problematiek kan worden weergegeven met de kernvraag van de zondige mens: ‘Hoe leef ik met mijn schuld?’ Gregorius, de door een dubbele bloedschande getekende, wordt geconfronteerd met de twee wegen die voor de zondaar open staan: vertwijfeling enerzijds of berouw en boete anderzijds. De lotgevallen van de ‘goede’ zondaar Gregorius, de ‘uitverkorene’, staan immers in spiegelbeeldige relatie tot het leven van Judas, de ‘vervloekte’, dat in vertwijfeling en zelfmoord eindigt.

Het antwoord op de vraag naar Gregorius' eigenlijke schuld is evenwel niet gemakkelijk te geven. God rekent immers niet de schuld van de ouders de kinderen aan! En bovendien is in de middeleeuwse theologie ‘schuld’ verbonden met de subjectieve wil van de zondaar die bewust hiertoe besluit. Deze ‘wil’ ontbreekt echter bij de onwetende Gregorius als hij het huwelijk met zijn moeder sluit.

Foto uit een Amerikaanse krant die Thomas Mann inspireerde tot de figuur Grigorss in zijn roman Der Erwählte uit 1951. De naam linksboven is in het handschrift van de auteur.

[p. 155]

Toch heeft voor de doorsnee-middeleeuwer het uit bloedschande geboren kind deel aan de zonde van de ouders. Begaat Gregorius een beslissende fout door zich van zijn geestelijke roeping (en van God) af te keren en ridder te willen worden? Het is immers deze beslissende stap die het nieuwe onheil over hem afroept. Belangrijker dan een theoretische discussie over Gregorius' schuld is echter het feit dat Gregorius zèlf zijn schuld aanvaardt en hiervoor boete wenst te doen.

Zelden is een dichtwerk, met zijn opmerkelijke parallellen in de Oidipousstof, zo populair geworden als de Gregorius van Hartmann van Aue. Kort na het ontstaan werd Hartmanns werk door Arnold van Lübeck in het Latijn vertaald in opdracht van hertog Wilhelm von Braunschweig-Lüneburg. Een bijzondere vermelding verdient ook de prozaversie uit de tweede helft van de 14e eeuw, daar deze, in een verzameling legenden (Der Heiligen Leben) opgenomen, van grote invloed op het nageslacht bleek te zijn. Tot in de moderne tijd werd het verhaal naverteld. We herinneren aan de gedramatiseerde versie van R. Henz (1956), die zijn werk Der Büsser noemde. Maar het absolute hoogtepunt in de receptiegeschiedenis van Hartmanns dichtwerk vormt zonder twijfel de roman Der Erwählte van Thomas Mann (1951). Tijdens de werkzaamheden aan zijn roman Doktor Faustus leerde Mann de Gregoriusstof kennen via een prozavertaling van Samuel Singer. Hij verwerkte het gegeven in de beschrijving van Leverkühns poppenopera. Der Erwählte geeft in de hoofdlijnen het verhaal van Hartmann weer. Door de invoering van een ‘verteller’, de monnik Clemens, lukt het Thomas Mann ten opzichte van het vertelde een ironische distantie te bewaren die tot sterk humoristische scènes aanleiding geeft. Gebruikte de middeleeuwer Hartmann een duidelijk christelijke optiek, waarin de mens als speelbal van de duivel wordt voorgesteld, Thomas Mann ‘humaniseert’ het gebeuren en zoekt (hier duidelijk beïnvloed door de psychoanalytische studies van Freud) de oorzaken van het foutief handelen in het innerlijk van de mens. De bloedschande tussen broer en zuster vindt haar oorsprong in een overgeërfde dierlijkerotische, maar tevens sterk esthetisch gerichte aanleg van beiden, waardoor de beeldschone tweelingkinderen onweerstaanbaar tot elkaar worden aangetrokken. De incestueuze broer-zus-relatie, door beiden bewust gewild, wordt niet langer gezien als een rampzalig gebeuren, maar door Thomas Mann ‘verlicht’ tot een gelukzalig zich verdiepen in de ander, die (voor de tweeling) dezelfde is. Het huwelijk tussen Gregorius (bij Mann: Grigorss!) en zijn moeder wordt bij Mann omgevormd tot een bewuste daad als gevolg van een ‘onwetend-weten’, een ‘herkennen’ van zichzelf in de ander. Hoogtepunt van Manns groteske vertelkunst is de beschrijving van de boeteling op de rots. Gregorius schrompelt ten gevolge van de lichamelijke ascese ineen tot een soort kruising van een ‘egel’ en een ‘marmot’, een dierlijk ding, zonder menselijke trekken. Het houdt zich in leven met een ondefinieerbare oersoep, de ‘aardmelk’, en neemt pas na zijn roeping tot paus weer menselijke gestalte aan. Dankzij dit meesterwerk van Thomas Mann behoort de Gregorius tot de bekendste middeleeuwse verhalen in onze moderne tijd.

j.h. winkelman

edities: Neumann 1958; Kippenberg 1959.
studies: Wolf 1967; Ohly 1976; Mertens 1978, Cormeau 1981.