Van Aiol tot de Zwaanridder. Personages uit de middeleeuwse verhaalkunst en hun voortleven in literatuur, theater en beeldende kunst

Brandaan,

abt van een groot Iers klooster, werpt vol ongeloof een boek met beschrijvingen van wonderen en wonderbaarlijke plaatsen, zoals meerdere paradijzen en hemelen, in het vuur en wordt daarop door de stem van een engel gelast zee te kiezen. Hij bouwt een schip, naar het voorbeeld van Noachs ark, en scheept zich in met tachtig opvarenden. Een reusachtig doodshoofd, door de vloed op het strand geworpen, is aanleiding tot de eerste wonderbaarlijke conversatie. Het hoofd weigert Brandaans voorbede om opnieuw tot leven te komen en diens aanbod hem te dopen. Een nieuw bestaan als gedoopt sterveling zou te riskant zijn; de straf voor zonden zou zwaarder uitvallen en nogmaals sterven is een te grote beproeving. Na het wonderlijk duel tussen een zeedraak en een vliegend hert te hebben aanschouwd, belandt men bij een eiland, dat een vis blijkt te zijn. Na een confrontatie met een meermin weet Brandaan op een eiland de zielen van corrupte hofmeesters en schenkers tijdelijke verlichting van hun kwellingen te schenken. Het gevaar van de Leverzee en de fatale magnetische kracht wordt vermeden, waarna een klooster met volmaakte monniken wordt bezocht. De volgende ontmoeting is die met de voormalige koning van Pamfilië en Cappadocië. Hij boet als kluizenaar onder barre omstandigheden zijn zonden incest en doodslag. Voor de ingang van de hel ziet Brandaan de zielen van onrechtvaardige heersers en onbetrouwbare ambtenaren, voor wie hij echter niets kan uitrichten, uitgesloten als zij zijn van Gods genade.

Na een gedwongen rustfase in totale duisternis belandt Brandaans gezelschap in de eerste paradijsburcht, een oord van exotische verrukking. Een der kapelaans kan zich daar niet beheersen en steelt op instigatie van de duivel een kostbare teugel. Een nog imposanter kasteel wacht de monniken, de toegang bewaakt door een engel met vlammend zwaard. Een der monniken wordt door Sint Michaël bij zijn pij gegrepen. De zeebodem blijkt ter plekke van goud te zijn. Duivelen ontvoeren daarop de teugeldief, maar Brandaans voorbede weet God uiteindelijk te vermurwen, zodat de duivel gedwongen wordt de monnik terug te geven. Zijn kortstondig verblijf in de hel heeft hem verzengd en zwart geblakerd. De verlokking van de zingende sirene doet de gehele bemanning behalve Brandaan in een diepe slaap geraken. Een nieuwe ontmoeting met de duivel volgt bij een brandende berg. De ontkomen kapelaan besterft het van angst. Duivels doen een ware regen van gloeiende stenen en vuurpijlen op het schip neerkomen, maar God weet voltreffers af te wenden. Brandaan aanschouwt in een visioen het hemels paradijs. Hij laat het schip stil leggen om alle wonderen op te schrijven. Wanneer hij wil terugkeren, sleurt een storm hem naar de Leverzee, vol zeemonsters. Men ziet een kluizenaar op een drijvende aardkluit, die daar al 99 jaar vertoeft en deel uitmaakt van een ware gemeenschap van ronddobberende gelovigen. Een nieuwe storm steekt op en Brandaan

[p. 74]

komt oog in oog te staan met Judas die aan tegengestelde ontberingen ten prooi is. Brandaans voorbede weet het weekendverlof met de maandag uit te breiden, maar de duivelen slaan daarna toe met groter geweld. De reizigers passeren opnieuw een ingang van de hel, maar arriveren daarna bij ‘Multum Bona Terra’, het woonoord der Walscheranden. Zij zijn de engelen die tijdens de opstand van Lucifer tegen God een neutrale positie hebben ingenomen. Zij zijn daarvoor gestraft met een monsterlijk uiterlijk, maar hun verbanningsoord is de liefelijkste plek op aarde. Op de berg Mons Syone prijkt een prachtig kasteel. Met de woordvoerder van deze Walscheranden heeft Brandaan een omstandig gesprek, waarin hij met de apostel Thomas wordt vergeleken. Waarom wil de abt niet geloven, wat hij niet begrijpt?

Na deze ontmoeting met de gevallen engelen treft Brandaan een mannetje op een blad, drijvend in zee. Hij houdt zich bezig met het opmeten van de oceaan. Als Brandaan hem verwijt een onmogelijke taak op zich te hebben genomen, krijgt hij ten antwoord, dat het aanschouwen van al Gods wonderen niet minder onmogelijk is. Een zeeslang omsingelt het schip, maar verdwijnt tenslotte. Men ligt weken in een windstille zone en hoort geluiden vanonder de zeespiegel. Het water blijkt heel ondiep te zijn. Als Brandaan constateert dat het logboek vol is, laat hij het zeil hijsen en het anker kappen. Een voorspoedige reis brengt allen veilig thuis. Brandaan sterft kort daarna, de aartsengel Michaël zelf komt zijn ziel halen.

Aldus de beschrijving van Brandaans lotgevallen in de Middelnederlandse tekst De reis van Sinte Brandaan, waarvan de voorgeschiedenis hierna uiteen zal worden gezet. De historische Brandaan is afkomstig uit de omgeving van Tralee in het graafschap Kerry in het zuidwesten van Ierland. Als geboortejaar wordt gewoonlijk 484 aangehouden, al stemmen de bronnen op dit punt niet overeen. Hij stamde uit het geslacht van de koningen van Munster en deelt zijn adellijke afkomst met andere Ierse heiligen uit die tijd. Hij geldt als stichter van een aantal kloosters, waarvan dat in Clonfert het bekendst is gebleven: de daaraan verbonden school zou in een bepaalde periode zelfs 300 leerlingen geteld hebben. Zijn naam leeft in Ierland nog voort in verschillende geografische namen met het element Brandon.

Evenals zijn literaire nakomelingen genoot de historische Brandaan een reputatie als zeevaarder. Hij staat te boek als Orcadum et Scotiarum insularum apostulus, wat zou kunnen wijzen op zijn tochten naar de Orkneys en de Shetlands; misschien deed hij ook de Faeröercilanden aan. Op Iona bezocht hij de H. Columba. Aan het begin van de 6e eeuw wordt hij als abt van het klooster van Llanaervon in Zuid-Wales vermeld. Op grond van de Vita Sancti Brendani zou men ook Bretagne als reisdoel kunnen aannemen. Waarschijnlijk stierf Brandaan in Annaghdown in het graafschap Galway en werd hij in het klooster Clonfert begraven. Volgens de genoemde Vita zou 16 mei 576 zijn sterfdag zijn.

Verhalen over zeevaarders vormen een belangrijk bestanddeel van de Oudierse literatuur. Een dezer verhalen, ‘De rondvaart van Mael Duin’, stammend uit de 8e of 9e eeuw, vertoont door verschillende motieven overeenkomst met wat later zal uitgroeien tot het Brandaanverhaal op het vasteland van Europa. Mael Duin, geboortig uit de verkrachting van een abdis, tracht de dood van zijn vader te wreken, wanneer deze door zeerovers om het leven is gebracht. Drie pleegbroers melden zich op het laatste moment aan voor de zoektocht naar de daders; door hen aan boord te nemen overtreedt Mael Duin de magische verplichtingen, wat leidt tot het ingrijpen van vijandige natuurkrachten en hem veroordeelt tot een zwerftocht over de oceaan. Pas wanneer de drie pleegbroers van de monsterrol zijn afgevoerd, kan Mael Duin het doel van zijn reis, de schepen der zeerovers, benaderen en de dood van zijn vader wreken.

Deze tekst moet van invloed zijn geweest

[p. 75]

op de Navigatio Sancti Brendani, op schrift gesteld aan het eind van de 9e of aan het begin van de 10e eeuw, naar men aanneemt in de omgeving van Trier. Abt Brendanus van Clonfert zoekt op advies van een zekere Barinthus een paradijselijk eiland, gedurende een cyclisch verlopende tocht van zeven jaar. Zijn bemanning bestaat uit tweemaal zeven monniken, uitgebreid met drie laatkomers. Van dezen sterft er een na een kostbare teugel te hebben gestolen, een ander gaat naar de duivelen en een derde wordt door zangers opgenomen. Zo keert het motief van de boventallige passagiers terug in deze tekst, die overigens een uitgesproken ascetisch en liturgisch karakter draagt. Het is met recht een peregrinatio pro deo, een pelgrimsreis voor God. Zeven keer wordt het paasfeest gevierd op de rug van het zeemonster Jasconius. Zeven roept het beeld op van de zeven aetates, de zeven tijdperken uit de wereldgeschiedenis naar de indeling van Augustinus. Het zeemonster staat voor Christus' overwinning op de hel. Ook het motief van de uit zee oprijzende, door een gordijn verhulde kolom keert terug in de Navigatio Sancti Brendani: in een nis bevinden zich een schaal en een kelk, attributen van het heilig sacrament. De tekst bezit anderzijds een sterk mimetisch karakter: de bouw van het schip refereert aan de structuur van een Ierse curragh, de ontmoetingen op zee verwijzen naar de variant die was ontstaan op het woestijnideaal uit de vroege geschiedenis van het christendom; in déze streken trokken anachoreten zich terug op onherbergzame rotspieken en bewoonden heremieten de eilandjes rond Ierland en Schotland. Het realisme waarmee het leven van kloostergemeenschappen op afgelegen eilanden wordt beschreven zal de geloofwaardigheid en daarmee de exemplarische functie van het verhaal voor tijdgenoten hebben versterkt. De Navigatio Sancti Brendani genoot dan ook een grote populariteit: er zijn ten minste 116 handschriften bekend. Een Anglo-Normandische adaptatie van de tekst in het Frans ontstond in het eerste kwart van de 12e eeuw en wel in de directe omgeving van koning Hendrik i. Auteur van deze Voyage de saint Brandan was de in het Frans schrijvende maar in Engeland levende Benedeit. Zijn verhaal is integraal of gedeeltelijk overgeleverd in zes handschriften.

Het Duits-Nederlandse complex van de zogenaamde Reis-versie dateert uit de 12e en 13e eeuw. Ca. 1150 moet de oorspronkelijke, verloren gegane versie zijn ontstaan aan de oever van de Rijn, geschreven in een Rijnlands-Middelfrankisch dialect. Daaruit ontwikkelen zich de Middelhoogduitse, verkorte versie (13e of 14e eeuw) en de Middelnederduitse versie (15e eeuw). Er bestaat een Middelhoogduitse prozabewerking van het Brandaanverhaal in een rijk geïllustreerde codex uit 1460. Deze is - naast de zogenaamde Krumauer Bildercodex van de Navigatio - de enige geïllustreerde versie van het verhaal. In de 12e of vroege 13e eeuw moet de Rijnlandse tekst in het Middelnederlands zijn overgebracht. Deze Middelnederlandse versie is overgeleverd in twee handschriften, het Comburgse handschrift (ca. 1370) en het handschrift-Van Hulthem (ca. 1410). Dit laatste bevat niet de complete tekst: de eerste 323 verzen ontbreken.

Het verhaal in de hierboven aangeduide Reis-versie wijkt op veel punten sterk af van zijn Latijnse voorganger. Brandaan moet gaan varen als straf voor zijn ongeloof; hij werpt een boek in het vuur dat de wonderlijke tekenen opsomt van Gods scheppende hand. Er zouden twee paradijzen zijn en drie hemelen; er zou een wereld onder de wereld bestaan; op de rug van een vis zou een heel woud groeien; Judas zou elke zaterdagavond verlichting van straf genieten. Dat alles is Brandaan als een ongelovige Thomas te veel; negen jaar zal hij moeten varen om tot inkeer te komen. Met eigen ogen zal hij Gods wonderen aanschouwen en inzicht verwerven in de werking van Gods genade. Er zijn sterke aanwijzingen dat de Middelnederlandse versies verband houden met de ontwikkeling van het denken over het vagevuur, zoals dat

[p. 76]

ca. 1170 opkomt. De vierdeling van de mensheid door Augustinus in geheel goeden, niet geheel goeden, niet geheel slechten, geheel slechten, valt terug te vinden in de categorieën zondaars die Brandaan op zijn reis ontmoet. Verschillende hierboven genoemde motieven blijken in de Reis-teksten terug te keren: er zijn twee kapelaans die in de problemen komen. Een ervan steelt een teugel, wordt afgevoerd door duivelen, maar verlost op voorbede van Brandaan. De ander wordt door Sint Michaël opgenomen in het paradijs. Ook de eilandvis keert terug; in de Duitse teksten is het motief van de zuil/kolom gehandhaafd, in de Middelnederlandse ontbreekt het. Een opvallender omissie betreft het motief van de wereld onder deze aarde, dat in het Middelnederlands ontbreekt. Mogelijk heeft hier de vrees voor verkettering een rol gespeeld. Als er andere mensen onder de aarde zouden zijn, zouden dezen zijn uitgesloten van Christus' verlossingswerk. De antipoden-leer was al ca. 748 een theologisch riskante zaak gebleken. Het commentaar van Macrobius (400) op het Somnium Scipionis bood echter een model waarin de aarde in vijf zones werd verdeeld, dat ook leven ten zuiden van de evenaar rechtvaardigde. Als bron van kosmologische kennis genoot dit commentaar op een geschrift van Cicero zo'n groot gezag, dat ook de Kerk deze voorstelling aanvaardde. Toch kan de manier waarop de Middelnederlandse auteur deze episode behandelde, op zelfcensuur wijzen: de oude kwestie van de antipoden werd omzeild. Een evenzeer omstreden tekst was de apocriefe Visio Sancti Pauli, aanvankelijk in het Grieks (Egypte, 3e eeuw) verschenen en ondanks Augustinus' bestrijding door Johannes Scotus Eriugena in de 9e eeuw in het Latijn vertaald. Dit visioen van de H. Paulus werd in de Middeleeuwen gelezen als een reisgids voor het hiernamaals, waarin ruimte werd gelaten voor onderbreking van de helse straffen. De Judas-episode in de Reis van Sinte Brandaan moet ook tegen deze achtergrond gezien worden. Op voorbede van Paulus en diens

Een schip op de rug van een walvis; dit overkwam Brandaan en zijn reisgenoten. Illustratie in het 13e-eeuwse manuscript van het Ashmole Bestiarium. Oxford, Bodleian Library.

[p. 77]

gids, de aartsengel Michaël, verleent Christus de zielen in de hel verlichting van hun kwellingen van zaterdagmorgen tot maandagochtend!

Was Brandaan een voorloper van Columbus? Volgens Tim Severin moet dat zeker niet uitgesloten worden geacht. Op basis van de beschrijving in de Navigatio Sancti Brendani liet hij een middeleeuwse curragh bouwen, waarmee hij in de zomers van 1976 en 1977 via de Noordatlantische route en een overwintering op IJsland naar New Foundland voer. Zijn ervaringen bevestigden verschillende merkwaardige details uit de Latijnse tekst, die ten dele ook in de Middelnederlandse versies voorkomen: het gedrag van walvissen, het zuil/kolom- en gordijnmotief als beschrijving van een ijsberg, de hellepoort als vulkanische eilandjes. Bovendien bleek het mogelijk om in een vaartuig van gelooid osseleer, met een diepgang van 1 voet, in etappes naar Amerika over te steken. Severin concludeerde dan ook dat het heel goed mogelijk is dat Ierse monniken tussen 500 en 600 ‘per ongeluk’ Amerika hebben ontdekt - lang voor de Vikingen omstreeks het jaar 1000 voet aan wal zetten in de Nieuwe Wereld.

De neerslag daarvan zou in de Navigatio Sancti Brendani te lezen zijn. Resten van een Ierse nederzetting zijn echter tot op heden niet aan de noordoostkust van Amerika aangetroffen. Het gaat dan ook niet aan om bovengenoemde teksten als een gedocumenteerd verslag van de grote oversteek te beschouwen. Ze komen voort uit middeleeuwse spiritualiteit en dienen ook als zodanig gelezen te worden. Dat neemt niet weg, dat empirische waarnemingen hun weg gevonden hebben in dit verhaal. Al valt de reis van Brandaan niet aan te geven op een middeleeuwse kaart, maar speelt zij zich af in de ruimte der religieuze verbeelding, veel van wat Brandaan ervaart maakt deel uit van de geloofsactualiteit in de 12e eeuw en conserveert tegelijkertijd een verhaaltraditie die teruggaat tot de 9e eeuw.

Al vrij snel na de uitvinding van de boekdrukkunst verschenen in Duitsland edities met de titel Die wunderbare Meerfahrt des heiligen Brandan. Vermeld worden hier de druk, gepubliceerd door Anton Sorg (Augsburg 1476) en de uitgave, verschenen bij Konrad Hist (Spiers 1496). Beide boeken zijn rijk geïllustreerd met houtsneden. Dezelfde titel werd gebruikt door Michael Furter (Bazel 1491) en door Matthis Hüpfuff (Straatsburg 1499). Ook hier betreft het in beide gevallen geïllustreerde werken.

De populariteit van Brandaan als schutspatroon blijkt vooral geconcentreerd in drie gebieden: in Bretagne, aan de bovenloop van de Rijn en langs de kusten van Noord- en Oostzee. In Brugge zijn al in 1359 sporen van de Brandaanverering aantoonbaar: in de kerk van het hospitaal van O.L. Vrouwe ter Potterie is een altaar gewijd aan Sint Anna en Sint Brandanus. De devotie is bedoeld om huisbrand af te weren. Dezelfde functie moet worden toegekend aan het fresco in de Sint-Jan te 's-Hertogenbosch (ca. 1400). Het eiland Terschelling heeft waarschijnlijk als schakel tussen Noordzee en Oostzee gefunctioneerd; de huidige vuurtoren Brandaris werd in 1594 gebouwd op de plaats van een vervallen Brandarius-kapel. Ook in Noord-Duitsland stuit men op tekenen van de Brandaancultus, waarbij de heilige steeds verbonden wordt met vuur. Plaatsen als Güstrow, Schwerin, Wittenburg, Malchin, Wittstock, Parchim, Eixen en Zierzow kunnen hier worden vermeld. In de 16e eeuw wordt de heilige er afgebeeld met fakkel of kaars. In Lübeck bestond een band met het gilde der smeden, in Stralsund zijn het ook de brouwers die missen voor Brandaan laten lezen. Volksetymologie zal bij deze associatie een rol hebben gespeeld, al moet kennis van Brandaans ervaringen met vuur niet uitgesloten worden geacht.

Een hoofdstuk apart vormt het eiland van Brandaan, dat al rond 1300 op beroemde kaarten als de Mappa Mundi in Hereford (Engeland) en op de Erbstorfer Wereldkaart wordt ingetekend. Columbus was overtuigd

[p. 78]

van het bestaan van zulke eilanden en tot in de 18e eeuw meende men het in de buurt van de Canarische Eilanden te kunnen situeren. Het bleek in de meest letterlijke zin om een luchtspiegeling te gaan (naar gegevens bij Gerritsen, 1986).

Rechtstreeks afgeleid uit de Navigatio Sancti Brendani is de roman die Michael Scott en Gloria Gaghan in 1988 publiceerden onder de titel Navigator, The Voyage of Saint Brendan. Het verhaal staat in een aantal episoden dicht bij de Navigatio, in andere avonturen speelt de fantasie van beide auteurs een grotere rol, bijv. in de beschrijving van het eiland van Ailbe, hier een heidense priester van de God van de Zee. Veel vertrouwde motieven zijn gehandhaafd, maar het sprookjeskarakter is versterkt en de zeereis geromantiseerd. Abt Brandaan treedt op als ik-verteller, hij is de grote navigator, maar kent ook ogenblikken van vertwijfeling en zijn verhouding tot sommige metgezellen verleent een emotionele meerwaarde aan de gebeurtenissen.

Het vermelden waard zijn de beide ‘hertalingen’ van Nederlandse dichters: nu reeds klassiek is die van Bertus Aafjes, met medewerking van Martinus Nijhoff (1944), in 1993 verschijnt die van Willem Wilmink, in samenwerking met een groep Utrechtse Neerlandici tot stand gekomen. De moderne Nederlandse literatuur kent voorts de novelle Anderland, een Brandaan mythe (1990) van Paul Biegel, die zich liet inspireren door de reis en het boek van Severin (The Brendan Voyage, Londen 1978; Nederlandse vertaling 1979). Hij grijpt terug op een oudere laag van het verhaal en laat een held, Bran, aanspoelen in een gebied dat niet nader wordt aangeduid. Hij wordt opgenomen in een mannengemeenschap en vertelt zijn belevenissen, sinds hij jaren daarvoor van dezelfde kust is vertrokken. Brans verhalen zijn avontuurlijk, maar blijven realistisch. Zijn gehoor neemt daar echter geen genoegen mee en transformeert elk verhaal tot een magisch gebeuren. Biegels versie is van belang om de geestige manier waarop hij in het proces van orale overlevering de menselijke drang tot mythologisering van de gebeurtenissen beschrijft.

a.g. van melle

edities: Draak 1978; Oskamp 1971; Short/Merrilees 1984; Sollbach 1987.
studies: Van Sente Brandane 1968; Draak 1977; Severin 1978; Gerritsen 1980; Edel 1985; Gerritsen e.a. 1986; Hogenhout-Mulder 1987; Klerk-Oppenhuis de Jong 1988; Strijbosch 1988a en 1988b; Mulder 1989a en 1989b.