Van Aiol tot de Zwaanridder. Personages uit de middeleeuwse verhaalkunst en hun voortleven in literatuur, theater en beeldende kunst

Beuve van Hantone

is in het aan hem gewijde, wijdverbreide en zeer populaire avonturenverhaal de zoon van graaf Gui van Hantone (= Southampton) die met een veel jongere vrouw is getrouwd. Als hij tien jaar oud is, wordt zijn vader door zijn moeder en haar minnaar, de Duitse keizer Doon, vermoord. Beuve zelf ontsnapt aan de dood dankzij de hulp van de trouwe raadsman Sabot, maar hij wordt als slaaf verkocht aan Saraceense kooplieden, die hem ten geschenke geven aan koning Hermine van Egypte.

Aan het Egyptische hof onderscheidt Beuve zich en na enkele jaren wordt hij tot ridder geslagen, waarbij hij het wonderpaard Arondel krijgt. Koning Bradmond van Damascus wil met Josiane, de dochter van Hermine, trouwen maar wordt afgewezen, waarop hij een oorlog begint. Beuve verslaat hem. Josiane bemint Beuve, maar hij durft haar liefde niet te aanvaarden omdat hij een veel lagere sociale positie heeft. Zij wordt uitgehuwelijkt aan Yvori van Montbrant. Uit liefde voor Beuve gebruikt ze magie om haar maagdelijkheid te bewaren. Beuve schaakt haar, onderwerpt de reus Escopart en vlucht met hen beiden naar Keulen, waar een oom van Beuve bisschop is.

[p. 71]

Beuve vertrekt naar Engeland om met hulp van de nog altijd trouw gebleven Sabot de dood van zijn vader te wreken. Intussen wordt Josiane belaagd door een graaf, die haar tot een huwelijk dwingt. In de huwelijksnacht doodt ze hem. Ze wordt tot de brandstapel veroordeeld, maar Beuve, gewaarschuwd door Escopart, komt juist op tijd om haar te redden. Zij trouwen en keren terug naar Engeland, waar Beuve Doon verslaat en doodt. Zijn moeder pleegt zelfmoord.

Beuve is nu graaf van Hantone, maar een nieuw conflict ontstaat doordat de zoon van zijn leenheer, de koning van Engeland, zich van het paard Arondel meester wil maken en wordt gedood. Beuve wordt verbannen en van zijn vrouw gescheiden. Josiane schenkt het leven aan een tweeling, die ze achterlaat bij pleegouders, terwijl ze zelf, vermomd als jongleur, op zoek gaat naar haar man. Zeven jaar lang trekt ze rond voordat ze hem terugvindt, juist op tijd om te voorkomen dat hij, onder pressie, een tweede huwelijk sluit. Ze worden verenigd met hun beide zonen en snellen Josianes vader Hermine te hulp, die wordt belegerd door Yvori van Montbrant. Deze wordt verslagen, Beuve wordt koning van Montbrant, een van zijn zonen volgt Hermine op en de andere de koning van Engeland. Tenslotte sterven Beuve, Josiane en het paard Arondel op dezelfde dag.

De oudst bekende versie van dit verhaal dateert uit het einde van de 12e of het begin van de 13e eeuw. Ze heeft de vorm van een chanson de geste en is geschreven in het Anglo-Normandisch, het in Engeland gebruikte Franse dialect. Deze versie ligt ten grondslag aan de Engelse verstekst Sir Beues of Hamtoun (14e eeuw), die in handschriften en in vroege drukken is overgeleverd. Ook de Welshe en Noorse prozaversies, Bown o Hamtwn (13e eeuw) en Bevers saga (14e eeuw), gaan op de Anglo-Normandische terug. De Engelse en Noorse teksten bevatten veel toevoegingen, die echter het verhaal niet wezenlijk veran-

Titelpagina van de tweede bekende editie van de Nederlandse prozaroman Die historie van Buevijne van Austoen, in 1511 gedrukt door Adriaen van Berghen te Antwerpen.

[p. 72]

deren. De Engelse vertaling heeft als model gediend voor de Ierse prozabewerking Bibuis o Hamtuir (15e eeuw). De waarschijnlijk laatmiddeleeuwse, later uit orale traditie opgetekende, ballade van de Faeröer-eilanden, Bevusar taettir, behandelt in strofische vorm een episode, ontleend aan de Noorse versie.

Naast deze insulaire traditie vinden we het verhaal vanaf het begin van de 13e eeuw ook in een ‘continentale’ versie, waarvan de oudste vertegenwoordiger ook tot het genre van de chansons de geste behoort. Deze Franse tekst is langer door uitbreiding van bepaalde scènes, soms ook door herhaling van motieven. Ook toont hij een grote voorkeur voor het bovennatuurlijke, waardoor de reus, hier Acopart genaamd, en het paard Arondel een grotere rol spelen. Dit epos is in zeven handschriften overgeleverd.

Beide typen, het insulaire en het continentale, moeten teruggaan op een gemeenschappelijke bron, want de verschillen zijn te duidelijk om aan te nemen dat de ene tekst model heeft gestaan voor de andere. Het verhaal moet in het midden van de 12e eeuw al populair zijn geweest in Zuid-Frankrijk, zoals blijkt uit toespelingen in de Occitaanse lyriek uit die tijd en in het Occitaanse chanson de geste Daurel et Beton (voor 1168). In het Frans is ook nog een prozaversie uit de 15e eeuw overgeleverd, in twee handschriften uit die tijd, in een druk van Antoine Vérard (vóór 1500), van Michel Lenoir (1502) en enkele latere.

Ook in Italië was het verhaal zeer populair. We kennen verschillende Italiaanse teksten, meestal in verzen. De belangrijkste zijn een fragment in het Franco-Italiaans dat deel uitmaakt van een cyclus op basis van epische Franse teksten, de Reali di Francia, en een Toscaanse bewerking in ottava rima (een achtregelige strofe met rijmschema a b a b a b c c). De Italiaanse Buovo d'Antona bevat in vergelijking met het Franse voorbeeld allerlei veranderingen en uitbreidingen. Zo wordt de reus Escopart tot het monster Pulicane, half mens, half hond. Een belangrijke rol is toebedeeld aan de kooplieden die de jonge Buovo als slaaf kopen. Onderling verschillen de Italiaanse teksten niet alleen qua vorm en dialect, maar ook qua strekking. De Toscaanse versie is een avonturenroman zonder meer, de Noorditaliaanse heeft een sterk anti-feodale politieke strekking. De opera Buovo d'Antona van Tomasso Traetta op een libretto van Carlo Goldoni ging in 1758 in première te Venetië.

Het Toscaanse gedicht is in 1501 in Venetië in het Jiddisch bewerkt door de Joodse humanist Elia Levita. Zijn eveneens in ottava rima geschreven Bovo- of Baba-boek is voor het eerst in druk verschenen in 1547 en tot ver in de 19e eeuw in heel Midden- en Oost-Europa regelmatig herdrukt. De Jiddische versie is in het Roemeens vertaald door M. Aziel en samen met twee andere middeleeuwse verhalen in 1881 gepubliceerd onder de titel O mie si una de zile (Duizend-en-één dag).

Een Russische bewerking dateert uit de 16e eeuw. Dit volksboek, dat tot in de 19e eeuw heel populair is geweest en vaak is herdrukt, gaat terug op de Toscaanse versie, maar het is niet duidelijk of het daarvan een rechtstreekse bewerking is. Door sommige specialisten wordt verondersteld dat de Russische bewerker het Jiddische Baba-boek heeft gebruikt, anderen nemen een, verloren gegane, Servische versie als intermediaire tekst aan.

Tot de continentale Franse traditie behoort ook de Middelnederlandse Buevijn van Austoen. Van de verstekst is slechts een klein fragment bewaard gebleven. Daarnaast kennen we een aantal drukken van een prozabewerking. De oudste twee, beide uit Antwerpen, dateren uit 1504 en 1511.

Ook in Spanje heeft het verhaal van Beuve weerklank gevonden. De Sefardische Joden, die na 1492 het Iberisch schiereiland hebben verlaten en zich hebben gevestigd in andere landen rondom de Middellandse Zee, hebben in hun op het Spaans gebaseerde gemeenschappelijke taal, het ladino, veel tradities uit hun land van herkomst bewaard. Zo werden

[p. 73]

in de 18e en 19e eeuw op Rhodos Sefardische balladen gezongen en opgetekend die episoden uit het verhaal van Beuve tot onderwerp hebben. De bron van deze balladen is een Spaanse ballade, Celinos y la adúltera, die teruggaat op de Franse Beuve.

Het geheel beschouwend, zien we verhalen over Beuve, gecreëerd van de 13e tot in de 19e eeuw, in de vorm van lange epen, van balladen die slechts een episode behandelen en van volksboeken in proza, in een gebied dat zich uitstrekt van de Faeröer tot Rusland en van Scandinavië tot Rhodos.

c. hogetoorn

edities: Stimming 1899 en 1911-12.
studies: Boje 1909; Doutrepont 1939; Debaene 1951; De Riquer 1956².