Freê-altyd-wys

V.

Ik was werkman!

Met moed en vertrouwen begaf ik my dagelyks van in den vroegen morgen naer myn werk... Zuiver en schoon gewasschen ging ik er telkens heen, en kwam er van terug, met aengezicht en handen zoo zwart, als een neger van het zwartste ras.

[p. 43]

Op die zwartheid was ik hoovaerdig. De brave menschen, dacht ik, zullen daeraen zien, dat ik geen ledigganger ben, maer een ambacht leere, om myn brood te verdienen, en myne ouders niet lang ten laste te zyn.

Weldra ondervond ik hoeveel kennissen er my nog ontbraken, om een handig en kundig werktuigmaker te worden. Praktisch zou ik mekanieken hebben leeren maken, met veel te doen en te zien doen, zoo als men door het dikwyls te lezen, een stuk verzen leert uit het hoofd opzeggen; doch ik wilde by de praktiek ook de theorie magtig worden: ik wilde zelf de mekanieken, die ik maekte, kunnen teekenen, er de werking en kracht leeren van berekenen. Ik kon er niet toe besluiten, my enkel als werktuig te laten gebruiken, om een ander werktuig voort te brengen. Gezamentlyk met myne handen en lichaemskracht moest ook myn geest werkzaem zyn.

De zondag is een rustdag voor de werklieden: dan was ik vry.

Na myne godsdienstige pligten te hebben gekweten, kon ik over de andere uren van den dag beschikken. - Waertoe gebruikte ik die?

In Gent, waer de regering der stad blyken geeft harer bezorgdheid voor de werkende klassen, bestaet er ook eene nyverheidsschool. Kostelooze lessen worden er gegeven

[p. 44]

door kundige professors in natuer-, schei-, werktuig-, reken- en teekenkunde. Slechts iets is te bejammeren. Voor het grootste getal lessen gebruikt men de fransche tael, en weinige onzer werklieden zyn die volkomen magtig; zy dolen en vergissen zich in dien sleep van kunsttermen, byna allen van griekschen en latynschen oorsprong, en zeer moeijelyk, zelfs voor een geboren franschman, om er mede in innige kennis te komen. Evenwel is er ook een leergang in de vlaemsche tael, en ofschoon zoo uitgebreid en zoo ontwikkeld niet, als de fransche, kan men er toch altyd nut uit trekken.

Tot gemak der werklieden, worden de lessen van werktuig- en teekenkunde, des zondags morgens gegeven. Ik volgde die met aenhoudendheid.

Des maendags werkte men in ons gesticht maer drykwaert: het is de maendag, dat de vlaemsche lessen in natuer-, schei-, werktuig- en meetkunde gegeven worden: ik had nog al den tyd, om die ook by te woonen.

Zoo zamelde ik de theorische kennissen op, in betrekking met myn ambacht.

By het volgen dier lessen, welke my zoo nuttig schenen, voor al wie zich in geweten op ambachten en kunsten toeleggen wil, vroeg ik dikwyls myn zelve: waerom er zoo weinige werklieden die bywoonen? En ik moest my antwoorden: dat dit slechts daeruit voort-

[p. 45]

vloeit, omdat vele werklieden hunne eigene belangen nog niet begrypen; dat er nog vele anderen zyn, die niets van eenige geleerdheid bezitten, en deze zich nog te zeer aen drank, ontucht, ledigheid, en andere ondeugden en driften verslaven.

Op de wyze, zooals ik myn werk verstond en er my op toelegde, deed ik rassen voortgang: achttien jaren oud zynde, was ik reeds een der eerste werkgasten van het gesticht. Dit verbaesde de by vuer en yzer grysgeworden ouderlingen des ambachts, en verwekte hier en daer afgunst by jongere.

- Wat is hy gelukkig, zegden die laetsten, hem is zulk een vlug begrip, zulk een ligte geest geschonken, dat hy slechts de oogen op iets behoeft te slaen, en hy begrypt al hoe hy het maken, en waervoor het dienen moet. - En wy!... ach! wy zyn met een plompen geest geboren en zullen met een plompen geest sterven!... Het is zoo ons lot; wat kunnen wy er aen doen?

Zoo hoorende redeneeren was ik wel gedwongen te antwoorden. Ik voelde in my als eene behoefte, eene noodzakelykheid, om anderen in te lichten over alles wat tot hun goed en welzyn strekken kon. Ik hadde als een dier oude profeten willen zyn, die de menigte door het woord overtuigen en beheerschen konden; en ik twyfel er niet aen, of ik zou veel goeds hebben gesticht.

[p. 46]

Ik hadde pligten voorgeschreven, misbruiken gelaekt, alles tot eene edele strekking en nuttig doel ingerigt.

Doch ik kon slechts doen, wat myne zwakke krachten en myn nederigen toestand my toelieten.

Tot deze, die dachten, dat de eene mensch met meer vermogen ter verstands- en geestesontwikkeling dan de andere geboren wordt, en zich zoo zyn welslagen en uitmunten in wat hy voortbrengt en onderneemt, verklaren, sprak ik: - Zegt eens, vrienden, hebt gy wel gedaen wat ik gedaen heb? - Zyt gy naer school geweest? - Hebt gy er u op toegelegd om goed te leeren? - Van den stond af, dat gy op het ambacht gekomen zyt, hebt gy als ik getracht, alles wat er mede in betrekking staet, tot in zyne kleinste byzonder- en byhoorigheden te bestudeeren?

Op die vragen moest men antwoorden:

Zy, die in hunne kindsphe jaren, door onwetende ouders bedorven waren:

- Ach, neen! op school verwaerloosden wy de lessen, en staken dikwyls de pluim... Onze ouders lieten ons doen wat wy wilden en trokken het zich weinig aen, of wy leerden of niet.

Zy, die door de ledigheid beheerscht werden.

- Hier in het werkhuis doen wy wat wy kunnen, om het werk af te maken, waertoe wy bekwaem zyn,

[p. 47]

en dat ons geleerd is. Wy kunnen het hoofd met geene studie breken: wy hebben het al lastig genoeg. Zouden wy dan nooit eenige rust mogen genieten?

De dronkaerds vroegen u op hunne beurt:

- Hebben wy den tyd om zoo alles te bestudeeren? - Wanneer zouden wy dan een pintje bier drinken en ons vermaken?

Zy, die een vrouwenblik verleiden kon, wierpen op:

- Als gy studeeren moet, zeg dan maer: adieu liefde!

En zoo bragt elk, volgens de driften en neigingen, waeraen hy onderhevig was, eene verschooning in.

- Wel, indien het zoo is, merkte ik dan op, hebt gy het regt niet de Voorzienigheid te beschuldigen, u min verstand dan sommige andere menschen te hebben geschonken, want gy moet zelve bekennen, dat de opvoeding uwer jeugd gebrekkig is geweest; of wel, dat gy u door driften en hartstogten laet beheerschen, die de ontwikkeling van uw verstand tegenwerken. Gelooft my, eene goede rigting kan alle verstanden tot bekwaemheid, kunde en kennis opvoeren: zyt gy dom en onverstandig, wyt het dus aen de slechte rigting, die anderen, of in deele gy zelve, aen uw hart en geest gegeven hebt.

Die woorden deden velen nadenken, en bragten eenigen tot inkeer. Altyd toch bewerkten zy eenig goed.

[p. 48]

Er waren er die zegden:

- Voor ons is het te laet beklaegd: wy zyn te oud geworden, om nog op kennis en geleerdheid te kunnen denken: maer wy zullen waken op onze kinderen. Wy voorzien wel dat in de toekomst, een mensch zonder geleerdheid, maer goed zal zyn om beenen te zoeken en assche te rapen.

Konden de ouderlingen slechts zoo spreken, er waren ook jongelingen, die de waerheid myner woorden begrepen, de driften, aen welke zy verslaefd waren met krachtdadigen wil beteugelden, en zich als ik er met yver op toelegden, om ook de theorie op de praktiek te leeren toepassen, en door meerdere studie en geestesinspanning kundiger werklieden te worden.

Hoeveel hartelyke handdrukken van dankbaerheid heb ik later van hen niet ontvangen, omdat ik moedig genoeg geweest was, om hun laekbaer gedrag te berispen, en hen uit den weg des verderfs te rukken, die naer armoede en ellende leidde.

Onder de oudste werklieden was er een, die eene byzondere genegenheid voor my had opgevat: hy noemde my nooit anders dan Freê-altyd-wys, bynaem, onder welke ik weldra alom bekend stond. Er kon geen mensch in het werkhuis komen, of hy maekte hem een uitbundigen lof van myn gedrag en myn werk. Hy had als

[p. 49]

een zekeren eerbied voor my; hy wilde in my iets meer dan een werkman, een gewoon mensch zien, en zegde dat er in myn verstand iets bovennatuerlyks lag; ook wilde hy iedereen in de gedachte doen deelen, die hy van my had opgevat.

Het was een man, eenvoudig van zeden, echt goed van inborst, zacht van karakter. Ik beminde hem wederkeerig, ofschoon ik hem gedurig berispte, dat hy my bedierf, door my te veel te pryzen. Hy was echtgenoot eener brave, vlugge en naerstige vrouw, en daerby vader van zes lieve en frissche kinderen. Zyn huisgezin was zyn geluk en troost: zyne grootste vreugd. Nooit was hy, zelfs des zondags niet, in kroegen te vinden, maer wel op de eene of de andere wandeling, met twee of drie kinderen by zich, in wier spel hy deelde, als ware hy zelf nog kind geweest. Op zyn vrolyk gelaet stond het te lezen, dat hy zich te vrede in zyn lot achtte.

Het gebeurde eens dat hy niet werken kwam: dit verontrustte my. Des anderendags, de derde dag, even zoo. Myne onrust vermeerderde. Ik wilde niet langer aen dezelve ter prooi blyven; des avonds na het eindigen van het werk, begaf ik my naer zyne wooning.

De goede echtgenoot en vader lag ziek te bed: hy leed aen eene hevige koorts. Ik liep tot hem, en staerde hem

[p. 50]

medelydend aen. Treurig sloeg hy de oogen op my, en stil hoorde ik hem stamelen:

- Frêe-altyd-wys!

Zyne vrouw weende: de kinderen zagen er bleek en als verhongerd uit.

- Wat gaet er hier om? dacht ik.

Aenstonds veropenbaerde zich de waerheid in myn geest.

- Die man, zegde ik in myn zelven, moet werken voor eene vrouw en zes kinderen. Het is zyne zuinige en eenvoudige levenswyze te danken, dat hy in hun onderhoud voorzien kan: doch onmogelyk kan hy van zyn dagloon geld sparen, om in voorkomend geval van ziekte of tegenspoed zich te behelpen.

- Vrouw, sprak ik, uwe kinderen lyden honger: ik zie het, uwe geldmiddelen zyn uitgeput; waerom maektet gy my uw nood niet kenbaer? Het is de pligt van den besten vriend uws echtgenoots, om zyn huisgezin by te staen.

- Ach, Freê-altyd-wys! snikte zy, de schaemte wederhield my: wy hebben nog nooit iemands hulp noodig gehad.

- Als men eerlyk en braef is, vrouw, hernam ik, mag men niet beschaemd zyn, om zyn nood aen goede en brave menschen te klagen: zulke schaemte zou de

[p. 51]

dood van uw man en kinderen kunnen ten gevolge hebben; en dan zou men die schaemte meer dan schuldige bloo- en zwakheid, ja lafheid mogen noemen: zy zou u als een worm van verwyting eeuwig aen het geweten knagen. Een vriend is verpligt zyn vriend te helpen, anders is het geen vriend. Men vernedert zich nooit met eene eerlyke armoede te bekennen: door die bekentenis herinnert men zyn evenmensch, dat het zyn pligt is, die zooveel mogelyk te helpen lenigen.

Na die woorden tastte ik in myne zakken, en haelde er al het geld uit, dat ik op my droeg: nagenoeg twee franken. Ik duwde het in de hand der vrouw van myn ouden vriend, zeggende:

- Daer, vrouw, dit is geene aelmoes die vernedert; ik ben in myn hart overtuigd, dat uw man voor my hetzelfde doen zou, wat myn pligt my nu voorschryft, indien ik in zyne plaets, en hy in de myne ware. Zend een geneesheer halen, verzorg myn vriend wel, en laet de kinderen geen honger lyden: ik sta borg voor de schulden die gy maken kunt, en morgen ziet gy my terug.

Ik ging nogmaels by het bed van den zieke, en trachtte hem de hand te drukken; zyne oogen zochten de myne, dankbaerheid straelde er nu in door: hy had alles verstaen. Met eene stem, die hy zooveel het zyne krachten

[p. 52]

toelieten, trachtte klem by te zetten, sprak hy:

- Ik dank u, Freê-altyd-wys.

Die woorden vielen als zoetheid in myn hart: volgens my was myn vriend my geen dank verschuldigd: ik volbragt slechts myn pligt, doch de ons bewezene dankbaerheid en erkentenis wekken zulke aengename gewaerwordingen in ons binnenste op, dat hy, die dezelve eens in volle zuiverheid gesmaekt heeft, geene gelegenheid zal laten voorbygaen, ter vernieuwing van zulke genietingen.

Niet zoo haest had ik de wooning van den braven huisvader verlaten, of ik werd treurig, en in gedachten verdiept, zette ik mymerend myn weg voort.

- Het is toch wel ongelukkig, dacht ik, als men werkman is, dat men by het minste ongeval u overkomende, de hulp der liefdadigheid moet inroepen, om u by te staen. Redeneer zoo wysgeerig als gy kunt, men zou toch altyd liever vreemde hulp ontbeeren, en zich met eigene middelen willen voorthelpen. - Het valt toch altyd pynelyk, naerstig en braef te zyn, en uw bestaen te zien afhangen, van giften en aelmoesen: het vermindert in zekere mate, de gedachte uwer eigene menschelyke waerde. Zeker zou eenieder toch verkiezen, weldaden aen anderen te kunnen toestaen, dan weldaden te moeten ontvangen. Het is toch altyd aengenamer,

[p. 53]

dankbaerheid en erkentenis in te oogsten, dan er zelve verschuldigd te zyn. In het laetste geval is men een schuldenaer, van wie men het regt heeft wederdienst te eischen, daer men anders door dienstbewys zonder verschuldiging, er de waerde dubbel door verhoogd. Zoo redenerende, vroeg ik myn zelve: of er geen middel bestond, om de werklieden, ten minste in geval van ziekte, eene hulp te verzekeren, die zy konden inroepen als een regt, zonder die te moeten afsmeeken van de liefdadigheid?

- Ik zal er eens met vader over spreken, gaf ik my ten antwoord, welligt vinden wy te samen een hulpmiddel voor de kwael.