Als de grimmige Noordooster waait

[p. 150]

Hoofdstuk XIII.
Oud en nieuw.

Het tweede oliebollenfeest van de winter is in zicht. Oliebollen met 'zonder wat', zoals Marten ze noemt, oliebollen met krenten en rozijnen, oliebollen met schijfjes appel erin. Moeder heeft zoveel schalen vol gebakken, dat ze denkt: 'Daar lust ik nu zelf niet een meer van.' Ze heeft al een volle maag van de baklucht. Maar gelukkig is de smulpartij pas morgen.

In de keukenkast ligt een groot suikerbrood, zo zwaar en zo zoet als alleen de Barnwerder bakker ze maakt, met zoveel suikerklonten en kaneel, dat men van het eigenlijke deeg weinig terugvindt.

En voor de tweede maal in deze zelfde week komt Oepke met zijn blauwe beschuittrommels rond.

'De boerinne nog wat nóóó-diiiig?' klinkt het aan de zijdeur. Hij maakt er een wijsje van en dat gaat altijd op precies dezelfde toon. Marten kan het hem zo aardig nadoen. 'De boerinne nog wat nóóó-diiiig?' echoot hij prompt in de gang.

'Stil toch jongen,' zegt moeder verschrikt. Ze is bang, dat de oude man het horen zal en dat vindt ze niet prettig. Het is immers zo'n goeie Oepke!

Maar die heeft het al gehoord en hij lacht er wat om in zijn grijze schippersbaardje. Voorzichtig zet hij zijn trommels binnen de deur op de gangmat en maakt ze dan omslachtig open. Hij is zorgvuldig met zijn broze koopwaar. Er blijkt echter voor deze gelegenheid ook nog wat anders in de trommels te zitten.

'Hierzo, een 'pofke', om de grote mond mee te stoppen!' zegt Oepke en duwt Marten en Marijke elk een krentenbol in de hand. Dat is vanwege de feestelijkheid van Oud- en Nieuwjaar.

Dan maakt hij nog een praatje met de boerinne, over het weer, over de winter en over de slechte tijden en zegt tenslotte: 'Ziezo nu zullen we maar weer eens zien, dat we het einde van de reis vinden!'

[p. 151]

Daar moeten ze allemaal om lachen, moeder ook. En Oepke lacht zelf maar mee, hij is zo'n blijmoedig, tevreden manneke. Het is bekend genoeg, dat op alle boerenplaatsen, bij alle boerinnen, deze regel zijn slotzang is, ook al 's morgens op de allereerste hoeve, waar hij komt. Als men Oepke ziet gaan met zijn blauwe beschuittrommels, altijd op een half sukkeldrafje, omdat zijn korte beentjes de lange weg door de velden anders niet snel genoeg afleggen, dan zegt men tegen elkaar: 'Kijk Oepke eens lopen om het einde te vinden!' En men lacht erom. Maar het is toch zo'n goeie, vriendelijke Oepke, waar een ieder van houdt.

Het is wonderlijk gesteld met alle dingen om je heen op Oudejaarsavond. Wanneer Wiebe na melken en voeren nog wat gemorste hooidotjes bij elkaar veegt, zo met hier een streek en daar een streek, en dan de hooivork en de bezem wegbergt achter de hooivaksdeur, dan schijnen die twee zo duidelijk te zeggen: 'Ziezo, we zijn klaar, afgelopen!'

De mestkruiwagen ligt onderstboven naast de gierput. Ja, die ligt daar wel veel vaker zo, dat is waar. Maar nu schijnt hij er terdege zijn gemak van te nemen: het is gedaan, hoor! Uit!

Zwaar en ernstig ligt de rust over de Warnse op deze avond. Het spreekt wel vanzelf, dat voor ieder de Zondagse kleren klaarliggen na het melken en voeren. Nu kan de werkplunje uit, de arbeid van een heel jaar is volbracht.

Behalve Beppe en Marten zullen allen naar de kerk gaan. Afke komt de thuisblijvers zolang gezelschap houden. Ze doet dit met alle plezier, ze is zo dankbaar gestemd op deze Oudejaarsavond, het Nieuwe Jaar lacht haar toe.

Beppe zit met een oude Bijbel op haar schoot. Ze wil daar straks wat in lezen onder kerktijd.

Marten komt eens bij haar neuzen. 'Wat een rare letters,' zegt hij. Hij kan ze warempel haast niet eens opnoemen.

''t Is oude druk,' antwoordt Beppe. 'Zo zagen de kerkboeken er

[p. 152]

vroeger allemaal uit.' Ze leest hem een regeltje voor en Marten luistert verwonderd. Nu is Beppe nog knapper dan hij, dat had hij niet verwacht.

Beppe begint voor zichzelf maar vast bij het allereerste begin en dat is het familieregister van de Haisma's. Naar oude gewoonte zijn op de eerste bladzijden wel gedurende honderdvijftig jaar de namen geschreven van hen, die geboren zijn op de hoeve of die er overleden.

Tjeerd komt er ook bijstaan. Aardig is het, te bedenken, dat die eerste namen een anderhalve eeuw geleden geschreven werden. Wat stijf staan de letters er, maar met sierlijke krullen eraan, alsof de schrijver er uitermate zijn best op heeft gedaan. Nu, het was ook wel de moeite waard, wanneer het honderdvijftig jaar dienst moest doen.

'De eerste namen hebben nog geen “van”,' zegt Beppe. Ze lezen:

'Geboren den 6 September 1785
Sieger, zoon van Tjeerd Siegers en Fimke Bouwes.'
'Achternamen kwamen er pas in de Franse tijd,' weet Tjeerd.
'Ja,' zegt Beppe, 'daar hebben we ook nog een oud papier van.' Ze zoekt achter in het grote boek. 'Kijk maar.' Tjeerd mag voorlezen, wat er op het gele perkament met verbleekte inkt geschreven staat.

'Voor Baljuw benevens het Gemeente Bestuur van het District Barnwerderadeel, waarnemend de functie van Maire der Gemeente van Barnwerd, canton Agum, Arrondissement Leeuwarden, Departement Vriesland, gecompareerd zijnde Sieger Tjeerds, wonende te Barnwerd, heeft dezelve verklaard, dat hij aanneemt den naam van Haisma voor Familienaam en dat hij heeft navolgend kind: Tjeerd, oud 3 jaar, en heeft deze met onzen President en Secretaris vertekend den 27 December 1811.
De comparant verklaart niet te kunnen schrijven.'

'Kon die oude Pake van ons niet schrijven?' vraagt Marten verwonderd. Dat valt hem een beetje tegen.

'In die tijd behoefden de kinderen nog niet naar school,' vertelt vader, die geluisterd heeft. 'Er waren ook nog weinig goede scholen in het boerenland. Zo kwam er van leren niet veel.'

[p. 153]

'Niet naar school, dat was anders wel wat voor onze Marten,' plaagt Wiebe.

Marten lacht verlegen. Hij weet niet goed, hoe hij hiermee aan moet. Niet naar school hoeven, dat is fijn, maar dan ook niets leren, dat vindt hij nu toch wel wat bedenkelijk. Stel je voor, dat je helemaal niet zou kunnen lezen en schrijven.

'Voortmaken,' vermaant moeder, 'we komen nog te laat!'

En nu wordt er voortgemaakt en weldra zijn ze met vele anderen op de anders zo stille grintweg, die ineens druk geworden is met bedaarde wandelaars. Ja, bedaard lopen ze allemaal, want het past niet, met haastige stap naar de kerk te gaan. De mannen geven de toon aan, die lopen voor, en daarachter volgen de vrouwen en kinderen.

Marijke vindt het iets feestelijks, zo op een avond in de week met haar Zondagse goed aan naar het dorp te mogen. Met gezellig veel mensen er bij ook nog.

In de kerk is er weer de rust en de ernst van het Oude Jaar. De lampen branden, het orgel speelt zacht en alle banken en stoelen zijn bezet. Het is ook net, of alle mensen vriendelijker kijken dan gewoonlijk. Zelfs de grimmige, oude koster, die zo bars kan optreden tegen de schooljongens, trekt zijn gezicht nu in een beminnelijke plooi.

'Om nog gauw even op deze laatste avond een heleboel goed te maken uit het voorbije jaar,' denkt Tjeerd. En daar moet hij weer aan denken, als er in de kerk gesproken wordt over allerlei, wat er in het afgelopen jaar gebeurd is. Want het is echt waar, nu voelt hij het bij zichzelf ook duidelijk: je zou veel dingen nog wel gauw willen goedmaken, als het kon.

Na kerktijd verlaten ze in een grote groep het dorp. Van afstand tot afstand scheiden zich enkelen af om langs een landpad naar de plaats midden in het veld te gaan, waar zij thuis behoren.

''n Avond!'

''n Avond!' Het klinkt over en weer. In dat éne woord, met meer nadruk uitgesproken dan anders, vriendelijk, ernstig en o, zo welwillend, ligt eigenlijk al een zegenbede opgesloten. 'Zalig uiteinde' zou het kunnen zijn. Maar die woorden gebruikt men niet. Wel nee, het is immers nog geen Nieuwjaarsmorgen! Dan mag men zijn heilwensen desnoods uitschreeuwen naar alle zijden, zo hard als men

[p. 154]

wil. Maar de Oudejaarsavond is een avond van stille ernst en daarbij past geen luidruchtigheid.

Als de torenklokken van het laagland de eerste slagen in het Nieuwe Jaar doen horen, slaapt men op de Warnse.

Bij allen is het echter geen diepe, vaste slaap. De kinderen hebben zich een beetje onrustig op één oor gelegd, bang, dat ze de volgende morgen niet vroeg wakker zullen zijn.

''t Valt wat mee,' heeft moeder gezegd, 'als je er maar op gaat liggen.' Nu, ze zijn er op gaan liggen, d.w.z. ze hebben in hun slaap de gedachte aan vroeg op stevig vastgehouden.

Marijke wordt dan ook buitengewoon vroeg wakker, maar ze denkt er niet eens aan, eerst te luisteren of er al iemand anders opgestaan is. Ze wipt muisstil uit haar bed en loopt sluipend op de tenen naar dat van de jongens.

'Zegen in het Nieuwe Jaar!' De harde fluisterstem dringt regelrecht en diep in Tjeerd z'n oor, dat niet in het kussen ligt. Hij schrikt er geweldig van en vliegt overeind. Maar dan dringt het tot hem door, wat er gaande is. 'Gewonnen,' fluistert hij terug en staat meteen ook al naast het bed om samen met Marijke de anderen te verrassen.

Het is doodstil in huis en donker, nergens brandt nog licht. Tjeerd weifelt: alle mensen, misschien is het nog veel te vroeg! Nergens is een morgengeluid. Daar begint de keukenklok zijn zeurig toontje, dat altijd aan het slaan voorafgaat. Zij luisteren: Ene, - twee, - drie! Nou dan....

'Hoor eens, Marijke, 't is nog nacht, we gaan weer slapen, hoor!'

'Geldt het dan niet?' Dat klinkt een beetje angstig.

'Wel natuurlijk geldt het.' Marijke is zo blij met haar eerste overwinning, die kan Tjeerd haar toch moeilijk weer afnemen.

Om melktijd al begint het geheimzinnig sluipen door het huis en het zich verschuilen om elkaar een schrik op het lijf te jagen met de telkens herhaalde triomfkreet: 'Zegen in het Nieuwe Jaar!'

Marten mag zo vroeg nog niet opstaan en dat is een hard gelag voor hem. Maar moeder zet de deur van de pronkkamer wijd open en vader loopt opzettelijk, maar alsof hij zich vergist, er een beetje te dicht langs, later Wiebe ook.

[p. 155]

'Zegen in het Nieuwe Jaar!' klinkt het juichend uit de bedstede. Zo heeft Marten toch ook een paar punten behaald.

En als oude Berend de keuken binnenschuifelt: 'Zegen in het Nieuwe Jaar,' zegt Beppe's stem achter de keukendeur. Ze heeft haar blauwgeruite nachtjakje nog aan en haar zilveren haren komen onder het witte nachtmutsje uit. Zo staat ze daar, steunend op het stokje, waar ze niet meer buiten kan bij het lopen.

'Hoe ouder, hoe maller!' plaagt Berend, maar hij laat er dadelijk hartelijk op volgen: 'Ook zo, ook zo, boerinne!' Hij vindt het een goede ouderwetse gewoonte, dat allen zo vroeg en zo uitgeslapen het Nieuwe Jaar beginnen.

Wanneer de kleine werkzaamheden in het bedrijf aan kant zijn, kan het eigenlijke feest beginnen.

''k Heb uit voorzorg al twee nachten mijn maag op de leest gezet,' kondigt Wiebe aan.

Moeder en Boukje, die met de tafel bezig zijn, schuiven gauw allerlei lekkernijen naar hem toe.

'Stumperd, begin dan maar vlug, je mag wel een rit voor hebben op de anderen met zo'n uitgerekte maag.'

Wiebe laat zich dit geen tweemaal zeggen en hij eet alles op, wat er onder zijn naaste bereik komt. Eindelijk echter schijnt hij genoeg te hebben, hij leunt achterover op zijn stoel, legt zijn handen tegen zijn maagstreek en zegt uit de grond van zijn hart: 'Hè, hè, ik plof!'

Tjeerd zit peinzend naar hem te kijken.

'Waar prakkizeer jij over, prefester?'

'Ik zou wel eens willen weten, hoeveel pond eten jij nu in je maag hebt.' Dat is ook een vraag! Hoeveel pond eten verorbert een mens zowat in één keer? Daar weet niemand een behoorlijk antwoord op.

'We hadden Wiebe van te voren moeten wegen en nu weer,' zegt vader.

Dat is een idee, voor uitvoering vatbaar op een dag als deze, nu het op een malle grap meer of minder niet aankomt.

'Straks bij het middageten!'

'Maar dan ik niet alleen,' verweert Wiebe zich, 'dan allemaal, hoor! Kunnen we zien, wie hier het duurst is in de kost.'

Zo gebeurt het. Onder uitbundig plezier moeten ze stuk voor stuk in de schuur op de meelbascule, Beppe ook, al stribbelt ze wat tegen.

[p. 156]

'Tachtig pond, op de kop af,' zegt de boer, als het Beppe haar beurt is geweest, 'nu, dat is lichtgewicht, hoor!'

'Tachtig pond, zoveel weegt Marten haast.' Tjeerd kan het niet begrijpen, dat een volwassene, al is het dan ook een heel oud vrouwtje, zo licht kan zijn.

'Och, och, 't is zuiver niks meer met mij,' zegt Beppe wat mistroostig. 'Vel over been!' Ze neemt de gerimpelde huid van haar magere pols tussen duim en wijsvinger.

'Een winterappeltje, dat rimpelig en taai wordt, duurt het langst,' meent moeder.

'Die oude, schatrijke meneer uit Amerika, hoe heette hij ook weer....,' begint Boukje.

'Rockefeller,' helpen Wiebe en Tjeerd tegelijk.

'Net zo, Rockefeller. Nou, die was ook zo rimpelig als Beppe en zo mager als een talhoutje. En zo moest hij blijven ook, hadden de dokters gezegd, want hij wilde graag honderd jaar worden. Het stond in de krant, met zijn portret er bij.'

'Nu hoort Beppe het dan eens. En in Amerika weten ze alles het best immers,' lacht vader.

'Ja, ja,' zegt Beppe, nog niet helemaal overtuigd.

Dan gaan allen naar binnen om de Nieuwjaarstafel eer aan te doen. 't Is een gastmaal, want voor de feestdagen zijn de lekkerste beetjes van eigen slacht bewaard. En het blijkt, dat moeder ook overigens nog wel wat in haar mars heeft gehad.

''t Valt erin, vrouw!' zegt vader een paar keer vergenoegd. Zelfs Beppe schept tenslotte nog een heel klein extra schepje rijst met rozijnen op haar bord.

'Zo'n vogelprutsje,' plaagt Wiebe, 'dat kan in een holle kies.' En hij bedient zich nog eens terdege. Onbescheiden zijn, dat màg vandaag.

Het grote ogenblik is aangebroken, waarop bepaald zal worden, wie nu het meeste van het goede genoten heeft. En het komt uit, zoals allen hebben verwacht. Wiebe spant de kroon met vijf pond. Hij wordt niet weinig uitgelachen en geplaagd.

'Pas maar op je Zondagse pak,' zegt moeder, ''t zou zonde zijn van 't mooie goed, als je er uit knapte.'

'Ik zal er eens over denken, of er ook wat van je loon afmoet, dat

[p. 157]

gaat zo niet, jongetje,' zegt de boer met zo'n ernstig gezicht, alsof hij het meent.

'Beppe is er nog niet.' Hé, daar heeft niemand op gelet, maar t is waar, wat Marten beweert, Beppe is niet meegekomen naar de schuur.

Beppe wordt opgehaald, geen spelbrekers, hoor! Even later staan ze elkaar verwonderd aan te kijken. Hoe nu? Acht en tachtig pond, zegt de bascule.

''k Heb me straks toch niet vergist,' meent de boer. 'En nu vergis ik me toch ook níet, kijk maar.'

Beppe glundert, ze heeft toch zo'n plezier, kan men wel zien. 'Nu val ik toch nog mee, hè?'

'Dan heeft Beppe acht pond eten gehad.'

'Ik begrijp er niets van.'

'De boer zal zich straks toch wel vergist hebben.'

'Nee, nee, ik heb het ook goed gezien,' zegt Wiebe.

Ze kunnen er niet uitkomen, uit dit onoplosbare vraagstuk. 't Is een groot raadsel!

'Nu moet ik mijn woorden van de loonsverlaging maar intrekken, want ik vertrouw de bascule niet meer,' zegt de boer.

'Eerherstel, o zo!' Wiebe steekt zijn buik vooruit en stapt zo parmantig als een burgemeester door de schuur. Marten en Marijke met lange stappen achter hem aan, tot Wiebe zich plotseling omdraait, zich bukt en hupla, met een lenige zwaai de kinderen aan weerszijden op zijn sterke schouders zet. Juichend gaat het naar binnen, 't is feest!

Maar als ze weer terug zijn in de keuken, dan is daar iets vreemds. Ze horen wat ongewoons! Of liever, ze horen niets, maar ieder voor zich denkt: 'Wat hoor ik toch?'

'De klok staat stil.' Moeder merkt het op en ook: ''t Gewicht is weg.'

Ze denken natuurlijk het eerst aan een breuk in de ketting. Maar de ketting is helemaal gaaf en het gewicht ligt niet op de vloer.

Beppe zit zich te verkneuteren in haar stoel, alle rimpeltjes van haar gezicht lachen.

'Beppe!'

'Die weet er meer van!'

[p. 158]

Er gaat hen allen heel langzaam een licht op.

'Douane!' roept Wiebe plotseling met de handen als een toeter voor zijn mond.

Ja, daar zit niets anders op, Beppe zal aan den lijve onderzocht moeten worden, als ze niet gauw uitleg geeft van 't geval. Allen komen dreigend op haar af.

'Nee, nee, ik zal wel....'

Beppe tilt haar wijde bovenrok op. Op de tweede rok draagt ze een grote, ouderwetse, zware zijzak van ijzersterke stof. En daarin zit, bij een bos gladde sleutels, een 'geldknipke', een brillehuis, een doosje pepermunt en een zakdoek.... het verloren gewicht, het massieve koperen gewicht van wel bijna vier kilogram.

'Men zou toch zeggen, zo'n oud mens al, en dan nog zo zondig het nieuwe jaar beginnen....'

Oude Berend schudt zijn hoofd, alsof hij het meent.

Maar Beppe heeft er geen berouw van, ze heeft hen lekker allemaal een poosje voor de mal gehouden.