Hubert Korneliszoon Poot

[p. 37]

Hoofdstuk II H: K: Poots Mengeldichten (1716)

Uitgave

In 1716 verscheen de eerste bundel van Poot onder de titel H: K: Poots Mengeldichten ‘Te Rotterdam, Gedrukt by Arnold Willis, Boekverkooper, woonende in de Hooftsteeg, over den Rystuin. 1716.’¹ Tevoren waren bij deze Rotterdamse boekverkoper reeds twee gedichten van hem in druk verschenen. Willis schrijft in 1722 n.a.v. de Mengeldichten: ‘Het is dan zulks, dat, eenige jaren geleden, d'Autheur my byquam met een' bondel zyner Gedichten, en voorhield, of ik genegenheit hadde om dezelve voor myne rekening te drukken en uit te geven. Dewyl ik nu te voren reets een enkel Gedicht of twee van hem gedrukt, en by dezelve myne rekening niet al te wel gevonden had, zoo baarde dit in den beginne al eenige bedenking by my, te meer daar hy ten dien tyde noch niet op de lyst der Nederlantsche Dichteren te vinden was.’² Ongetwijfeld waren deze twee gedichten De Vrede in den Jaere MDCCXIII en Rampen van het Vredejaer.³

Ook Poot zelf vertelt hoe hij Willis verzocht heeft een bundel verzen, waaraan hij de titel minnezangen had gegeven, te willen uitgeven. Willis voelde er niet veel voor. ‘Hy zeide my’, schrijft Poot, ‘zich daertoe niet zeer genegen, en ook dien tytel wat te afzigtigh te vinden; voegende daer by: Minnezangen! Dat zou niet gaen: maer, vervolgde hy, wilt gy my uwe andere Gedichten mede behandigen; ik ben bereit om 't een en 't ander op myne pers te leggen.’ Nadat de dichter hem ook de gevraagde verzen had overhandigd, gaf Willis de bundel uit.⁴

1 De titelpagina is versierd met een tekening van A.V. Burg. Zie over deze Dordrechtse schilder en tekenaar, Adriaan van der Burg, leerling van Arn. Houbraken: U. Thieme en F. Becker, Allgemeines Lexicon der bildenden Künstler, dl. V, Leipzig 1911, blz. 244.

2 Blz. VII van Arnold Willis aan den bescheiden Lezer in H.K. Poots Mengeldichten. Tweede deel. ‘Te Rotterdam, Gedrukt by Arnold Willis, Boekverkooper over den Rystuin. 1722.’ Over deze uitgave zie blz. 70-71.

3 Zie blz. 32-36.

4 Op de niet gepagineerde 23ste bladzijde van het Berecht aen den Lezer onder No. VI in Gedichten van Hubert Korneliszoon Poot, Met kunstige printen versiert. Tweede druk. ‘Te Delft, Gedrukt by Reinier Boitet, MDCCXXVI.’

Indeling

In dit werkje zijn de gedichten niet, zoals in de latere Boitet-bundels, onder verschillende hoofden in groepen verdeeld; zij zijn achter elkaar afgedrukt. Toch meen ik de volgende indeling te mogen maken:

[p. 38]

I.	[Voorzangen.] Zucht tot de Poëzy; Aen de Begunstigers myner dichtkunste en Tot myne gedichten.^1 In de Boitet-bundel van 1722 ondergebracht in de afdeling Voorzangen.
II.	[Bijbelstoffen.] Jezus Geboortenis; Uitgang van Godts Zone; Kristus tot de Kerke en De Kerk tot Kristus.^2 In de Boitet-bundel van 1722 geplaatst onder Bybelstoffen.
III.	[Rederijkersverzen.] Vraeg en Antwoort en Tweede Vraeg.^3
IV.	[Gedichten voor begunstigers en vrienden.] Dankdicht aen den Heere K: van Gyzen^4; Aen den heer Kornelis van Zwieten, enz.; Op de Muzykoefening van den heere Schol; Zedeprint van Juffr: Katharina Blokhuizen en Aen Juffr: Sara van Elzen.^5
V.	[Minnedichten.] Klagt; Aen Kloris; 't Bedrogh der droomen; Schoon Vrouwenhaer; Goelyke Wangen; Mars en Venus beddepraet; De verliefde Venus; De Maen by Endymion; Rozemonts tovery; Wachten; Herdenking; Gestuit voornemen des Dichters; Aen eene Schoone; Genadebeê aen Fillis; Vliegende Min; Gelukkigh Ongeluk; Uchtentstont; De Lente en Dankoffer aen Erato.^6 In de Boitet-bundel van 1722 met tussenvoeging van twee nieuwe gedichten vóór Dankoffer aen Erato, in dezelfde volgorde geplaatst in de groep Minnedichten.
VI.	[Verjaarszangen.] Ter verjaring van Juffr: Sara van Elzen; Ter verjaring van Juffr: Kornelia van Lis; Ter verjaring van Juffr: Geertruit van Gyzen; Ter verjaring van Juffr: Elizabeth Durven en Onschultbrief aen Juffrou Debora Blokhuizen, over het beloofde en achtergebleven verjaersvaers.^7
VII.	[Bruiloftsvers.] Ter bruiloft van A: Duim en G: van Gyzen.^8
VIII.	[Lijkzang.] Lykklagt over Theodorus van Elzen.^9
IX.	[Bijschrift.] Op eene afbeelding van Koning David.^10 In de Boitet-bundel van 1722 opgenomen onder de Byschriften.
X.	[Mengeldichten.] Die spade komt komt ook; Vrolyk Leven; Lof der Dichtkunde; Rechte Wegh en Arme Rykdom.^11 In de Boitet-bundel van 1722 alle opgenomen in de groepen Mengeldichten I en II.

1 Resp. blz. 5, 7 en 9.

2 Resp. blz. 11, 14, 19 en 23.

3 Resp. blz. 25 en 30.

4 Blz. 31. Niet in de Bladtwyzer aangegeven.

5 Resp. blz. 33, 35, 38 en 39.

6 Resp. blz. 41, 41, 43, 46, 46, 47, 51, 59, 63, 65, 66, 67, 67, 70, 73, 75, 76, 77 en 79.

7 Resp. blz. 80, 82, 83, 85 en 89.

8 Blz. 91.

9 Blz. 96.

10 Blz. 99.

11 Resp. blz. 100, 100, 102, 105 en 108.

[p. 39]

Personen

Ter wille van de eenheid in de bespreking van de personen, die voorkomen in de eerste Boitet-bundel van 1722, waarin de Mengeldichten van 1716 werden opgenomen, zal ik mij thans beperken tot een korte vermelding van de personen uit Poots eerste bundeltje.¹

Enige verzen zijn geschreven voor de elite van het dorp Schipluiden. De dichter herdenkt in een Lykklagt² de predikant van de gemeente waartoe hij behoorde, Ds Theodorus van Elzen. Voor diens dochter Sara schrijft hij een verjaarsvers³ en in een ander gedicht spoort hij haar aan niet langer te treuren over de dood van haar vader, maar haar hart open te stellen voor de liefde.⁴ Een andere verjaarszang is gericht tot de dochter van de Schout van Schipluiden, Kornelia van Lis.⁵

In Delft blijkt de dichter reeds enige relaties te hebben. De arts Dr Kornelis van Gyzen toont belangstelling voor zijn poëzie en spoort hem aan verder voort te gaan.⁶ Geertruit van Gyzen, voor wie Poot een bruiloftsvers en een verjaarsgedicht schreef⁷, was waarschijnlijk een zuster van dokter Van Gyzen.

De Delftse organist en beiaardier Dirk Schol wordt door Poot bezongen⁸ en in opdracht van de Delftenaar Mr Adriaen Fyk schrijft hij een verjaarsvers voor diens toekomstige echtgenote Elizabeth Durven.⁹

Waar de ‘pleitbezorger’ Kornelis van Zwieten woonde, heb ik niet kunnen vaststellen. Poot dankt deze begunstiger, omdat hij zijn gedichten zo'n ‘bly onthael’ heeft bereid en in zijn vrije tijd ervan heeft willen genieten.¹⁰

Voor de Rotterdamse meisjes Katharina en Debora Blokhuizen schreef de dichter verscheidene verzen.¹¹ In Rotterdam zal Poot zich nog vele vrienden verwerven. Op welke wijze hij met de gezusters Blokhuizen in relatie kwam, is mij niet bekend.

1 Zie verder Hoofdstuk V.

2 Blz. 96.

3 Blz. 80.

4 Blz. 39.

5 Blz. 82.

6 Blz. 31.

7 Resp. blz. 91 en 83.

8 Blz. 35.

9 Blz. 85.

10 Blz. 33.

11 Resp. blz. 38, 77 en 89.

[Voorzangen]

Het gedicht Zucht tot de Poëzy¹² waarmee Poot zijn eerste bundel opent, is een navolging van de ode waarmee Horatius het eerste boek van zijn Carmina begint. Sommigen streven naar macht, oorlogsroem, hoge staatsambten of rijkdom, anderen naar een stoïcijnse rust in alle omstandigheden des levens. De dichter acht zijn ‘zaligh lot’ (vs. 41) gelegen in een onsterfelijke naam als kunstenaar.

12 Blz. 5.

[p. 40]

Horatius' ode is opgedragen aan Maecenas, Poots tweede gedicht Aen de Begunstigers myner dichtkunste¹, in de tweede regel als ‘Mecenen’ aangesproken. Hun ‘heusche vrientschap’ (vs. 5) houdt zijn luit gesnaard. Ondanks gebrek aan tijd en boerenstaat zal hij voortgaan met dichten, Hooft en Vondel zullen zijn leermeesters zijn:

'k Begeef my stout ter zee, daer 't schroomlyk is te zeilen;

Maer, 'tgene elkeen te weten dient,

'k Begere in plaets van lof verschooning van myn feilen.

[vs. 54-56]

In het derde gedicht² richt Poot zich, als Ovidius in de eerste Elegie van het eerste boek zijner Tristia, Cats in het gedicht Papierekint aan het begin van zijn Trou-ringh³ en als enige neo-latinisten⁴, tot zijn gedichten, toegesproken als ‘tedre wichtjes van myn brein’ (vs. 1) en ‘myn kinders’ (vs. 5). Hij hoopt dat zij tot het einde der tijden zullen blijven leven. Wanneer men u, zo zegt hij, ‘blyk van afkomst eischt’ (vs. 11), noem dan mijn naam

Zegt voorts dan hoe ik d'eerste was

Van al de Nederlantsche boeren

Die 't Zanggodinnendom belas

Dat het zich by den ploeg liet voeren.

[vs. 17-20]

Ondanks de nederige toon waarop hij spreekt over zijn gedichten en ondanks het nadrukkelijk vermelden van zijn eenvoudige boerenstaat - dit behoorde bovendien tot het genre -⁵, geeft Poot door de wijze waarop hij zijn dichtbundel in navolging van Horatius en Ovidius opent, blijk van zelfbewustheid en een fier vertrouwen.

Zucht tot de Poëzy is het beste van de drie voorzangen. Waar het gedicht afwijkt van Horatius, treft het, soms door een pittige toon en Hollandse nuchterheidszin (vs. 16-20), soms door een persoonlijke noot (vs. 21-22). Het slot met de afsluitende sententie is uitstekend:

Indien de rei der zoete Zanggodinnen

My vedlen laet' met lust,

En eenen krans van kringklent klimop winnen,

1 Blz. 7.

2 Tot myne gedichten, blz. 9.

3 Al de Werken van Jacob Cats, Schiedam, H.A.M. Roelants, z.j., blz. 315 1ste kol. Zie vooral blz. 317 1ste kol. vs. 9-11 v.b. en vs. 8-7 v.o.

4 Georg Ellinger, Geschichte der neulateinischen Lyrik in den Niederlanden vom Ausgang des fünfzehnten bis zum Beginn des siebzehnten Jahrhunderts, Berlin/Leipzig 1933, blz. 106, 173, 192 en 256.

5 Zie over deze ‘Bescheidenheitsmiene der Humanisten’ Georg Ellinger, Gesch. d. neul. Lyrik, blz. 128, 151 en 173.

[p. 41]

 

In kommerlooze rust,

 

Zoo zal ik noô myn zaligh lot verwenschen.

 

De kunst maekt goôn van sterfelyke menschen.

[vs. 37-42]

[Bijbelstoffen]

Jezus Geboortenis¹ is wel het beste gedicht in deze groep. In de Willis-uitgave van 1716 is het niet gedateerd, wel in de eerste Boitet-bundel, waar het van 1713 blijkt te zijn. Misschien achtte Poot het in 1722 nodig deze vroege datum aan te geven als excuus voor enige hoogdravende uitdrukkingen als ‘'t/ Gestroopte lemmer in de borst/Van Sions haetren wringen’ (vs. 18-20) en

Zal hy op zynen sterrefdagh

Dees schepterdiefsche vryheitsprang
Ontschroeven en verpletten
Door een' gerechten blixemslagh?

[vs. 29-32]

Overigens komen er in Jezus Geboortenis ook een aantal zeer fraaie verzen voor, waarin Poot toont Vondels werk niet zonder vrucht gelezen te hebben. Naast enige rechtstreekse ontleningen treft ons een Vondeliaanse toon in menig fragment, behalve in de fraaie eerste zang vooral ook in de inzet van de slotzang:

Wat valt de goede Hemel milt!

De zaligheit daelt naer beneên.
't Sneeut paerelen en rozen.

[vs. 71-73]

Het gedicht is typerend voor het jaar van zijn ontstaan. Enerzijds vertoont het de zwakheden van de periode vóór 1713, waarin de dichter poogde Antonides na te volgen in diens gezwollen trant, anderzijds kunnen wij er reeds de volle toon van de latere jaren in beluisteren, toen vooral Vondel Poots leermeester werd.

Het gedicht Uitgang van Godts Zone² vertoont in veel sterkere mate de kenmerken van de jeugdperiode. Over het algemeen zijn de verzen te weinig beheerst, te rhetorisch, en drukt de dichter zich te veel in hyperbolen uit. Het bevat vele traditionele motieven van de lijdenspoëzie. Ook de voor het religieuze petrarkisme typerende antithesen treffen wij aan, vooral in de eerste versregels. Op andere plaatsen volgt

1 Blz. 11.

2 Blz. 14.

[p. 42]

de dichter de Renaissance-mode van de vernuftige woordsamenstellingen (vs. 85-87) en het woordenspel (vs. 78).

Het gegeven voor Kristus tot de Kerke¹ ontleende Poot aan het Hooglied. Ook bij Cats vinden wij een T'samen-spraeck, tusschen den geestelycken bruydegom en des selfs bruydt, te weten: de Heere Christus en zyn Kercke.²

Hoewel er overeenkomst is met de tekst van het Hooglied (5:2 vv.), hebben enkele verzen uit dit gedicht geheel het karakter van een zeventiende-eeuws minneliedje:

Ik zagh, ô zoet gezicht! uw lieflyke oogjes lonken,

Twee heldre zonnen in een' hemel van albast.

'k Dorst hierop, als gy weet, by nacht uw deur genaken,

En schomlen aen den ring met myn gewoone klop.

U heugt gewis dat ik dit smeekgerucht ging maken:

ô Schoone, doe my op. ô Schoone, doe my op.

Gy laegt'er, warm en zacht, in weelderige veêren;

Uw Minnaer most, helaes! in koude en regen staen.

In koude en regen staen, of zonder troostwoort keeren:

[vs. 7-15]³

In De Kerk tot Kristus⁴ beantwoordt de bruid de smeekbeden van de bruidegom, de ‘Gezalfde Vorst’, de ‘Helblinkende eer van 't hemelsch vredehof’ (vs. 1-2), na in nederige woorden op eigen geringheid gewezen te hebben:

En acht ge myn volmaektheên menigvuldigh,

Die gy, uit gunst, tot aen den hemel pryst;

'k Ben al myn' glans aen uw verdiensten schuldigh:

Die hebben zelf myn siergout gepolyst.

[vs. 13-16]

In een volgend hoofdstuk komen wij bij de algemene beschouwing der Bybelstoffen nog op deze vier religieuze gedichten terug.⁵

1 Blz. 19.

2 Al de Werken van Jacob Cats, blz. 78.

3 Vergelijk Huygens, Worp I, 230 vs. 587-592; Cats, Al de Werken, blz. 255 1ste kol. r. 33-32 v.o.; Luyken, Duitse Lier, A'dam 1946, blz. 18 vs. 2-4 v.b. Ook reeds in Ovidius' Ars Amandi zie het Werelttoneel, dl. III, blz. 659 r. 9 v.b.e.v.

4 Blz. 23.

5 Zie blz. 142-146.

[Rederijkersverzen]

De antwoorden op vragen door een rederijkerskamer uitgeschreven en de daarbij behorende liederen⁶, werden reeds besproken.⁷

6 Blz. 25-31.

7 Zie blz. 21-22.

[p. 43]

[Gedichten voor begunstigers en vrienden]

In de gedichten aan de arts Kornelis van Gyzen¹ en de pleitbezorger Kornelis van Zwieten² dankt Poot beide heren voor de belangstelling, die zij voor zijn kunst hebben getoond en voor hun aansporingen. De dichter had in hen beschermers en begunstigers van zijn poëzie gevonden.

Het lofdicht Op de Muzykoefening van den heere Schol³, uitmuntend door een losse en speelse toon, kwam reeds ter sprake bij de behandeling van Poots jeugdverzen.⁴

In de Zedeprint van Juffr: Katharina Blokhuizen⁵ tekent Poot naar de eis der Renaissance het meisje als een schone, wijze en deugdzame vrouw. Traditioneel is ook de manier waarop de dichter de voortreffelijkheden van het meisje vermeldt als geschenken van de goden. Zij is een ‘meesterstuk der schepping’ (vs. 2).⁶

In de trant der petrarkisten spoort hij haar, evenals Sara van Elzen⁷ aan, de liefde niet langer te versmaden.

De gedichten voor beide meisjes zijn goed geslaagd.

1 Blz. 31.

2 Blz. 33.

3 Blz. 35.

4 Zie blz. 27 en 29.

5 Blz. 38.

6 H.K. Hasselkuss, Der Petrarkismus in der Sprache der englischen Sonettdichter der Renaissance, Barmen 1927, blz. 62, 75 en 95. Vergelijk ook het citaat uit een gedicht van Ph. Sidney op blz. 39: ‘When Nature made her chief work...’

7 In het gedicht Aen Juffr: Sara van Elzen op blz. 39 e.v.

[Minnedichten]

De grootste en belangrijkste groep gedichten omvat de aanvankelijk als afzonderlijke uitgave bedoelde minnezangen, negentien in getal. De volgorde ervan is niet zonder zin. Ik meen ook hier een verdeling te mogen maken:

I. De drie gedichten Mars en Venus beddepraet, De verliefde Venus en De Maen by Endymion⁸ behandelen een onderwerp uit de mythologie.

II. Er gaan vijf gedichten aan vooraf, het eerste en het vierde bevatten geen naam, in de andere drie heet het meisje Kloris. Op grond van de naam en de plaatsing in het geheel, kunnen wij deze vijf verzen dus ook als een groep beschouwen.

III. Na de mythologische groep volgen vier gedichten, waarin de beminde Rozemont heet. Er is een zekere ontwikkeling in de liefdesverhouding vast te stellen: In Rozemonts tovery⁹ is het hart van het

8 Resp. blz. 47, 51 en 59.

9 Blz. 63.

[p. 44]

meisje nog van ijs, in het volgende Wachten¹ verbeidt de minnaar met ongeduld haar komst en zucht:

ô Zaligh velt! ô groene boomen!

't Kost hier te nacht wel bruiloft zyn.

Maer och, hoe lang zyn thans de stonden!

[vs. 7-9]

Het derde, een sonnet, is een Herdenking² van een zalig samenzijn, en in het laatste gedicht Gestuit voornemen des Dichters³ zegt deze dat Rozemont al zijn lust en vreugde is.

IV. In de volgende gedichten, met de namen Fillis, Galaté en Doris, is geen groepering meer mogelijk. De Lente⁴ is opgedragen aan Katharina en Debora Blokhuizen, en het laatste minnedicht is een Dankoffer aan de Muze der minnezangen, Erato.⁵

Het is uiterst gevaarlijk uit deze minnedichten, zo dit al mogelijk ware⁶, gegevens over persoonlijke ervaringen van de dichter te verzamelen. Het schrijven van liefdesverzen was een mode. Een nader onderzoek leidde dan ook tot de conclusie, dat Poots minnedichten geheel tot het traditionele genre der erotische poëzie behoren.

Behalve enige rechtstreekse ontleningen aan Hooft, Horatius en Ovidius, bevatten de gedichten talrijke motieven uit de internationale neo-latinistische⁷ en petrarkistische litteratuur.⁸ Merkwaardig is in dit verband een strofe uit het gedicht Aen eene Schoone⁹, waarin Horatius, Ovidius en Petrarca met hun geliefden door Poot vermeld worden:

Wie heeft'er ooit volmaekter nimf geprezen?

'k wed Flakkus u voor Lidia verkoor.

In Nazoos tydt zoudt gy Korinne wezen:

En 'k zweere u dat Petrarchaes Laura voor

Uw schoonheit zou haer' schoonheitswimpel stryken,
Gelyk 't gestarnt de morgenstar moet wyken.

[vs. 13-18]

1 Blz. 65.

2 Blz. 66.

3 Blz. 67.

4 Blz. 77.

5 Blz. 79.

6 Sommigen menen dat Poot verliefd zou zijn geweest op Sara van Elzen. De gedichten aan haar gericht behoren evenwel geheel tot het traditionele genre. Zie Busken Huet, Litterarische Fantasien en Kritieken, dl. I, Haarlem z.j., blz. 90. H.N. Ouwerling, Poot, Willis en de Folio-bijbel in School en Studie. Maandschrift voor opvoeding en onderwijs, Tiel 1894, blz. 180. A.N. Duynisveld, Pr. en C.P.M. Holtkamp, Pr., Geschiedenis der Parochie van den H. Jacobus den Meerderen te Schipluiden, z.pl. en z.j., (Evulgetur 1940), blz. 69.

7 Zie hiervoor het reeds genoemde werk van Georg Ellinger, door mij verder geciteerd als Ellinger.

8 Gegevens over het petrarkisme ontleende ik aan: J. Vianey, Le Pétrarquisme en France au XVIe siècle, Montpellier 1909, verder geciteerd als Vianey. Catharina Ypes, Petrarca in de Nederlandse Letterkunde, Amsterdam 1934, verder geciteerd als Ypes. H.K. Hasselkuss, Der Petrarkismus in der Sprache der englischen Sonettdichter der Renaissance, Barmen 1927, verder geciteerd als Hasselkuss.

9 Blz. 67.

[p. 45]

Poot heeft deze motieven ongetwijfeld leren kennen uit de eigen vaderlandse letteren, die reeds lange tijd sterk onder invloed van beide genoemde richtingen stonden.

In ongeveer de helft van de minnedichten toont het meisje zich afkerig van de liefde¹, dit vast motief komt ook in talrijke verjaarsen bruiloftsverzen van Poot voor. Terwijl haar hart van ijs of steen is, harder dan een rots, wordt de minnaar verteerd door het vuur en de vlammen der liefde.²

Het gedicht Aen Kloris³ is geheel gebouwd op het motief ‘cueillez, cueillez votre jeunesse’⁴, dat misschien teruggaat op Horatius' ‘carpe diem’ of op Catullus' ‘Vivamus et amemus!’⁵

In 't Bedrogh der droomen⁶ vinden wij de toepassing van het motief der droomvereniging.⁷ In de droom komt de geliefde bij de dichter, maar wreed wordt het geluk verstoord, wanneer een blaffende hond hem doet ontwaken:

Slaep en lief en vreugt verdwenen.

[vs. 36]

In Schoon Vrouwenhaer⁸ smeekt de dichter de geliefde voorzichtig te zijn, wanneer zij versgeplukte rozen in het haar vlecht:

Geef dan maer zoete slingertjes,

En pers, uit tedre min,

Dat golvend goutdraet zacht: myn hartje schuilt' er in.

[vs. 10-12]

1 Hasselkuss, blz. 103-104.

2 Bij Poot Willis-uitgave 1716, blz. 41 vs. 11 en 13 v.b. Boitet-uitgave, dl. I, 1ste dr. 1722, blz. 129 vs. 4 en 2 v.o. (de combinatie ‘hart hart’ komt ook veelvuldig bij de Engelse petrarkisten voor); Willis, 41 vs. 6 v.o. Boitet I, 130 vs. 1 v.b.; Willis, 45 vs. 13 en 10-9 v.o. Boitet I, 134 vs. 13 en 10-9 v.o.; Willis, 65 vs. 5 v.b. Boitet I, 161 vs. 4 v.o.; Willis, 66 vs. 8 v.o. Boitet I, 163 vs. 8 v.o.; Willis, 67 vs. 11 v.b. Boitet I, 164 vs. 2 v.o.; Willis, 70 vs. 8-9 en 15 v.b. Boitet I, 168, vs. 6-7 en 13 v.b.; Willis, 71 vs. 4 v.b. Boitet I, 169 vs. 6 v.b.; buiten de minnedichten o.a. Boitet I, 115 vs. 1 v.o.; I, 118 vs. 8 v.o.; I, 125 vs. 2 v.o.; I, 207 vs. 9-11 v.b.; II, 225 vs. 4-5 v.b. Vianey, blz. 24, 34, 66 en 93. Ypes, blz. 45 en 46. Hasselkuss, blz. 103-106, 126-127, 129, 136, 152, 153, 156 en in de tabel na blz. 120 op de blz. 6-10.

3 Blz. 41.

4 Bij Poot ook: Willis, 73 1ste strofe en Boitet I, 172 1ste strofe. Vianey, blz. 31, 40-41, 169, 190, 217 en 261-262. Ypes, blz. 49. Hasselkuss, blz. 17, 48-49, 70, 132 en in de tabel na blz. 120 op blz. 12. A.C.M. Meeuwesse, Jan Luyken als dichter van de Duytse Lier, Groningen/Djakarta 1952, blz. 136-137 en 143, geeft voorbeelden bij Luyken, Vaenius en Vondel.

5 Ellinger, blz. 14, 15, 32, 36, 101 en 144.

6 Blz. 43.

7 Vianey, blz. 41. Ypes, blz. 102. A.C.M. Meeuwesse, Jan Luyken, blz. 137 e.v., geeft voorbeelden bij Luyken, Vaenius en Westerbaen. Zie verder Cats, Al de Werken, blz. 365 2de kol. vs. 17 en vs. 8-7 v.o.; Gedichten van P.C. Hooft, volledige uitgave door Dr F.A. Stoett, dl. I, Amsterdam 1899, blz. 64 vs. 89-92 en 93-96; D. van Hoogstratens Gedichten, Amsterdam 1696, blz. 261 Aen de Nacht. Het motief komt ook reeds voor bij Anacreon. Zie het Werelttoneel, dl. II, blz. 423 noot [G].

8 Blz. 46.

[p. 46]

Ook dit beeld van de dichter, gevangen in het gouden haar van de geliefde is zeer traditioneel in de erotische poëzie.¹

De geschiedenis van De Maen by Endymion² is een geliefd onderwerp van de petrarkisten.³

In Gestuit voornemen des Dichters⁴ vertelt de dichter hoe hij geprobeerd heeft het epos te beoefenen, maar ‘'t was ydele overmoedt’ (vs. 4), ‘al myn pogen quam op liefdezangen uit’:

ô Rozemont, ik haet de vliegende kornetten

Dier wilde dolligheit, geroemt voor heldendeugt.

Uw oogjes, die myn hart in vlam en kolen zetten,

Uw boezem en uw schoot zyn al myn lust en vreugt.

[vs. 8-12]

Ook deze overwinning van het liefdesgedicht op het epos is zeer traditioneel. Wij mogen hier dan ook volstrekt niet uit besluiten, dat Poot ook werkelijk gedacht heeft ooit een heldendicht te schrijven. Hij volgde in zijn vers Ovidius na. Hetzelfde motief, in talrijke varianten, vinden wij ook bij Cats, Antonides, Luyken⁵ en vele neo-latinisten.⁶ In de meeste gevallen wordt het motief verwerkt aan het begin van een reeks liefdesverzen. Bij Poot is dit niet het geval.

De afsluiting van de reeks minnedichten met het Dankoffer aen Erato⁷ behoort eveneens tot het vaste genre. Horatius, Poots voorbeeld⁸, dankt Melpomene, dat zij hem beroemd gemaakt heeft. Janus Secundus sluit het eerste boek van zijn cyclus Julia af met een gedicht aan Amor en Venus, aan wie hij zijn eerste erotische poëzie toewijdt en die hij dankt voor hun hulp.⁹ Ook bij Ronsard en in navolging van deze bij Jan van der Noot vinden wij een dankdicht aan de Muze.¹⁰

1 Vianey, blz. 113 en 231. Ypes, blz. 46. Hasselkuss, blz. 23-24, 96 en in de tabel na blz. 120 op blz. 4. Ellinger, blz. 308. Hooft, Gedichten I, blz. 93 vs 10 en vs. 17; blz. 242 vs. 2 van Doen 't eerste mael verscheen, in mijner ooghen zin ...; Vondel W.B. V, 288 vs. 389-391; Bredero, Groot Lied-boek, Bilthoven/Antwerpen 1944, blz. 245 LVI. Sonnet vs. 11-12.

2 Blz. 59.

3 Vianey, blz. 18 en 31. Hasselkuss, blz. 16, 82 en 186. Hooft, Gedichten I, blz. 96 vs. 21-24; blz. 113 vs. 37-40.

4 Blz. 67.

5 Bij Poot nogmaals: II, 267. J. Luyken, Duitse Lier, A'dam 1946, opdracht Aan de Juffrouws. Cats, Al de Werken, blz. 316 1ste kol. vs. 32-31 v.o. (evenwel juist tegengestelde conclusie). Antonides, Gedichten I, A'dam 1685, blz. 28 vs. 11-12 v.b. (eveneens tegengestelde conclusie; deze vs. vertonen grote overeenkomst met de vs. 3-4 bij Poot).

6 Ellinger, blz. 13, 32, 44, 174, 176, 180 en 280.

7 Blz. 79.

8 Zie Bijlage V.

9 Ellinger, blz. 35.

10 Jan van der Noot, Het Bosken en Het Theatre, Inleiding en aantekeningen van Dr W.A.P. Smit. Met medewerking van W. Vermeer, Litt. Neerl. Docts, Amsterdam/Antwerpen MCMLIII, blz. 122.

[p. 47]

Ook de vorm van de gedichten en de gebruikte beelden zijn traditioneel. Rozemonts tovery¹ vertoont het bij de petrarkisten zo geliefde spel met antithesen.² Wel moet ik hierbij opmerken, dat de antithesen vooral betrekking hebben op de tweespalt in het hart van de dichter, waarbij de tegenstrijdigste gevoelens zich van hem meester maken. Bij Poot worden daarentegen de gevoelens en de handelingen van het meisje gesteld tegenover die van de dichter:

- - - - - - - - Rozemont

Die 't hart van binnen wont

En 't lichaem heel laet blyven?

[vs. 26-28]

Haer wangen, die vrou Flore siert, niet dom,

Doen myn gelaet, helaes! verbleeken.

Haer zwygen doet me spreken.

Haer spreken maekt me stom.

Haer lagchen doet my heete tranen schreien.

Haer voortgaen doet me stille staen.

Haer stilstaen doet me gaen.

[vs. 37-43]

Nu voedt haer ys myn vier, op hoop van gunst.

[vs. 53]

Wij zien hier ook de petrarkistische voorkeur voor parallelisme³, dat ook in andere verzen voorkomt:

Ik weet niet hoe vrou Venus kan gehengen,

Ik weet niet hoe haer' Zoon te dulden staet,

Dat gy de min versmaet.

Ik weet niet hoe ge in 't bloeienste uwer jaren,

- - - - - - - - - - - - - - - - -⁴

De Min heerscht daer de dageraet

Met gout en rozen praelt,

En daer de dagtoorts daelt,

En daer de Kreeft het zuiden braet,

En daer de koude Beer

Om 't noorden draeit, zoo veer.

Geen Herkules zich veiligh houdt:

Geen strantreus in 't gebergt:

Geen tyger, rasch getergt:

Geen leeu in 't Lybiaensche wout;

Geen dier, hoe snel en licht,

Ontvlucht den minneschicht.⁵

1 Blz. 63.

2 Vianey, blz. 39, 65, 90, 93, 113, 132, 145, 146 en 348. Ypes, blz. 46, 79 en 147. Hasselkuss, blz. 24, 29, 38, 41, 108, 109, 119 en vooral 196-205. Ellinger, blz. 56. Zie ook Cats, Al de Werken, blz. 7 1ste kol. Stilstaen Beweeght.

3 Vianey, blz. 79, 222, 277 en 279. Hasselkuss, blz. 206-214.

4 Willis, 41 vs. 5-2 v.o. Boitet I, 130 vs. 2-5 v.b.

5 Willis, 52 vs. 1-12 v.b. Boitet I, 144 vs. 7-18 v.b.

[p. 48]

 

ô Schoone bloem, ô zichtbaer beelt der schoonheit,

 

ô Hemelsche Pandoor, - - - - - - - - - -¹

Een glorykroon van flonkerdiamanten

En bloemen, op Parnassus versch geplukt,

En mirten, die de Zanggodinnen planten,

En lauren, daer Apol zyn haer meê drukt:²

Ook het aaneenschakelen van een reeks van woorden behoort tot het genre.³

De dichter is niet in staat de schoonheid van de geliefde te beschrijven⁴, zij is de schoonste, alle andere vrouwen overtreft zij⁵, zoals de morgenster Venus alle andere sterren⁶, alle schatten van Indië wegen niet tegen haar schoonheid op⁷, maar boven alle schoonheid verheven is haar deugd⁸, zij is een godin⁹, in zijn verzen zal zij voortleven.¹⁰

De dichter is haar gevangene, met ketenen is hij aan haar geklonken¹¹, in de doolhof van haar schoonheid houdt zij hem gevangen¹², maar zij blijft ongenaakbaar, geeft geen gehoor, zij is harder dan de rotsen, die wel naar zijn weeklachten luisteren en hem antwoorden met hun echo.¹³ Hij voelt zich een ellendig wezen, vervloekt het rampzalige gesternte, waaronder hij geboren is.¹⁴ Soms noemt hij haar wreed¹⁵, en maakt een einde aan zijn liefde voor haar.¹⁶

1 Willis, 67 vs. 6-5 v.o. Boitet I, 165 vs. 1-2 v.b.

2 Willis, 69 vs. 5-3 v.o. Boitet I, 167 vs. 7-5 v.o.

3 Willis, 45 vs. 5-6 v.b. Boitet I, 134 vs. 2-3 v.b.; Willis, 66 vs. 3 v.o. Boitet I, 163 vs. 3 v.o.; Willis, 67 vs. 6-5 v.o. Boitet I, 165 vs. 1-2 v.b.; Willis, 73 vs. 2 v.b. Boitet I, 172 vs. 2 v.b.; Willis, 77 vs. 2-1 v.o. Boitet I, 179 vs. 2-1 v.o. Hasselkuss, blz. 215-218.

4 Willis, 68 1ste strofe Boitet I, 165 2de strofe. Hasselkuss, in de tabel na blz. 120 op blz. 2.

5 Willis, 41 vs. 1 v.b. Boitet I, 129 vs. 1 v.b.; Willis, 43 vs. 3-4 v.b. Boitet I, 131 vs. 10-9 v.o.; Willis, 44 vs. 12-13 v.b. Boitet I, 133 vs. 4-5 v.b.; Willis, 67-68 strofe 1-3 Boitet I, 165 strofe 1-3. Hasselkuss, in de tabel na blz. 120 op blz. 2.

6 Willis, 68 vs. 11-12 v.b. Boitet I, 166 vs. 1-2 v.b. Hasselkuss, blz. 187.

7 Willis, 42 vs. 3-4 v.b. Boitet I, 130 vs. 9-10 v.b. Duidelijker: Boitet I, 212 e.v.; I, 223 vs. 11-1 v.o. en 224 vs. 1 v.b. Vianey, blz. 79 en 166. Hasselkuss, blz. 28, 66-67 en 69.

8 Willis, 68 vs. 4 v.b. Boitet I, 165 vs. 7 v.o. Vianey, blz. 70. Ypes, blz. 100.

9 Willis, 70 vs. 10 en 18 v.b. Boitet I, 168 vs. 9 en 1 v.o. Hasselkuss, blz. 149 en in de tabel na blz. 120 op blz. 4. Ook de aanduiding met nimf is traditioneel. Willis, 41 vs. 1 v.b. Boitet I, 129 vs. 1 v.b.; Willis, 42 vs. 9 v.b. Boitet I, 130 vs. 6 v.o.; Willis, 43 vs. 4 v.b. Boitet I, 131 vs. 9 v.o.; Willis, 68 vs. 7 v.b. Boitet I, 165 vs. 4 v.o. Hasselkuss, blz. 149 en in de tabel na blz. 120 op blz. 4.

10 Willis, 69 vs. 2-1 v.o. Boitet I, 167 vs. 4-3 v.o. Hasselkuss, in de tabel na blz. 120 op blz. 12.

11 Willis, 46 vs. 2-6 v.b. Boitet I, 135 vs. 2-6 v.b. Hasselkuss, blz. 141, 147 en in de tabel na blz. 120 op blz. 12.

12 Willis, 41 vs. 4 v.b. Boitet I, 129 vs. 4 v.b. Hasselkuss, blz. 139.

13 Willis, 41 vs. 9-11 v.b. Boitet I, 129 vs. 9-11 v.b. Vianey, blz. 166. Ypes, blz. 102. Hasselkuss, blz. 105.

14 Willis, 75 vs. 6-5 v.o. Boitet I, 176 vs. 1-2 v.b.; Willis, 75 vs. 20-15 v.o. Boitet I, 175 1ste strofe. Hasselkuss, blz. 194 en 195 en in de tabel na blz. 120 op blz. 10.

15 Willis, 76 vs. 5 v.b. Boitet I, 176 vs. 6 v.o. Hasselkuss, in de tabel na blz. 120 op blz. 8.

16 Willis, 76 vs. 5-10 v.b. Boitet I, 176 vs. 6-1 v.o. Hasselkuss, blz. 28.

[p. 49]

Wij vinden bij Poot geen gedetailleerde beschrijving van het lichaam der geliefde in één vers, als bij vele petrarkisten. Wel bezingt hij het haar¹ en de wangen² afzonderlijk, maar de beschrijvingen van de schoonheden van het meisje, verspreid in de minnedichten, zijn toch alle traditioneel.

Zij is de zon gelijk³, in haar ogen woont Cupido⁴, haar lokken zijn golvend gouddraad⁵, zij heeft een ambrozijnen of koralen mond⁶, gevuld met nectar⁷, robijnen lipjes⁸ en een elpenbenen boezem⁹, op haar wangen bloeien de rozen van haar blos tussen de leliën van haar blankheid, die ook met de sneeuw vergeleken wordt.¹⁰

Ook enige mythologische beelden zijn traditioneel. De minnaar vergelijkt zich gaarne met Ixion, die zijn liefde voor een godin moest boeten met eeuwig ronddraaien op een rad.¹¹ Pygmalion prijst hij gelukkig: een stenen beeld werd door zijn liefde tot leven gewekt; de geliefde van de dichter blijft onverbiddelijk.¹² De beminde vergelijkt hij met Pandora, die de goden met geschenken hebben overladen.¹³

De minnepoëzie van Poot behoort tot de beste erotische poëzie van de zeventiende en achttiende eeuw. Menigmaal benadert hij de Drost van Muiden. Ondanks de vele traditionele elementen en de veelvuldigheid van herhaaldelijk gebruikte motieven, heeft de dichter in dit genre geen matige epigonenkunst geleverd. Hij heeft zich weten vrij te houden van de excessen, die deze erotische poëzie zo vaak vertoont. Wij mogen niet zeggen dat Poots minnepoëzie zuiver petrarkistisch is, maar dat zij er vele motieven aan ontleende en er

1 In Schoon Vrouwenhaer. Willis, 46 Boitet I, 135.

2 In Goelyke Wangen. Willis, 46 Boitet I, 136.

3 Willis, 69 2de strofe Boitet I, 167 1ste strofe; Willis, 74 vs. 5 v.b. Boitet I, 173 vs. 6 v.o. Hasselkuss, blz. 62, 123 en in de tabel na blz. 120 op blz. 2.

4 Willis, 41 vs. 7 v.b. Boitet I, 129 vs. 7 v.b. Hasselkuss, blz. 24, 137, 182 en in de tabel na blz. 120 op blz. 6.

5 Willis, 46 vs. 12 v.b. Boitet I, 135 vs. 1 v.o. Hasselkuss, blz. 128 en in de tabel na blz. 120 op blz. 4.

6 Willis, 44 vs. 7 v.b. Boitet I, 132 vs. 2 v.o.; Willis, 57 vs. 10 v.b. Boitet I, 151 vs. 3 v.b.; Willis, 68 vs. 6 v.o. Boitet I, 166 vs. 12 v.o. Hasselkuss, blz. 167 en 169.

7 Willis, 57 vs. 11 v.b. Boitet I, 151 vs. 4 v.b.; Willis, 72 vs. 7 v.o. Boitet I, 171 vs. 7 v.o. Hasselkuss, blz. 169.

8 Willis, 72 vs. 2 v.o. Boitet I, 171 vs. 2 v.o. Hasselkuss, blz. 153 en 163.

9 Willis, 70 vs. 2 v.b. Boitet I, 167 vs. 1 v.o. Hasselkuss, blz. 155.

10 Willis, 47 vs. 3 v.b. Boitet I, 136 vs. 2 v.o.; Willis, 57 vs. 11-10 v.o. Boitet I, 151 vs. 9-10 v.b.; Willis, 64 vs. 12 v.o. Boitet I, 160 vs. 2 v.o.; Willis, 68 vs. 6-3 v.o. Boitet I, 166 vs. 12-9 v.o.; Willis, 71 vs. 9 v.o. Boitet I, 170 vs. 4 v.b. Hasselkuss, blz. 40, 98, 133, 135, 154 en 164.

11 Willis, 71 vs. 7-6 v.o. Boitet I, 170 vs. 6-7 v.b. Vianey, blz. 166 en 260.

12 Willis, 45 vs. 10-6 v.o. Boitet I, 134 vs. 10-6 v.o. Hasselkuss, blz. 192.

13 Willis, 67 vs. 5 v.o. Boitet I, 165 vs. 2 v.b. Hasselkuss, blz. 188 en 189.

[p. 50]

vele kenmerken van vertoont. Poot heeft zich weten te hoeden voor de al te kwijnende toon, de exclamatorische wijze van spreken, de al te hyperbolische taal en de ontaarding van te ver doorgevoerde beeldspraak, die de petrarkistische litteratuur zo dikwijls vertoont. Hij heeft de goede hoedanigheden, die het genre ook ongetwijfeld bezit, onderkend en deze op voortreffelijke wijze in zijn verzen aangewend.

Schoon Vrouwenhaer¹ is daar een uitstekend voorbeeld van:

Ai lief, verhoe myn sneven.

Uw mingevangen bidt.

Verhoor hem daer hy zit.

Hier gelt het lyf en leven.

Hier zyn, ô wondre last!

De lichte ketens zwaer, de losse boeien vast.

Als gy, met zuivre vingertjes,

De koele roosjes plukt,

En op uw lokjes drukt,

Geef dan maer zoete slingertjes,

En pers, uit tedre min,

Dat golvend goutdraet zacht: myn hartje schuilt' er in.

De sonnetvorm was zeer geliefd. Onder Poots minneverzen treffen wij deze tweemaal aan. In de Klagt² beschrijft de dichter in het octaaf de schoonheid van het meisje en in tegenstelling daarmee, in het sextet haar koele houding. Evenals dit sonnet is ook het tweede, Herdenking,³ uitstekend geslaagd. Wij bewonderen daarin vooral de prachtige beginregels:

De westewint blies zacht; de zwoele zomer bukte

Met zyn gebloost gelaet de blyde werelt toe;

Het vergankelijkheidsmotief weet Poot in enige verzen van het gedicht Aen Kloris⁴ op eigen wijze toe te passen:

Zoo niemants hant Pomonaes boomgaertvruchten,
Reeds ryp gestooft in zwoele zomerluchten,

Mogt plukken, Nimf, een uur, een oogenblik

Wierp al dien schat in 't slik.

De snelle tydt durft schoonheit ook verslinden.

[vs. 13-17]

Van de mythologische groep is De Maen by Endymion⁵ het beste. Niet ten onrechte bleef dit gedicht met Akkerleven⁶ het meest bekende vers van Poot. Hier toonde hij zijn meesterschap en vooral ook het vermogen door de schildering der natuur, op een geheel nieuwe wijze, een stemming volmaakt weer te geven:

1 Blz. 46.

2 Blz. 41.

3 Blz. 66.

4 Blz. 41.

5 Blz. 59.

6 I, 367.

[p. 51]

 

De bloemen aen den top

 

Des berregs, loken op.

 

De tydt scheen te verjongen.

 

De nachtegael hief aen.

 

Het wout kreeg duizent tongen,

 

't Geboomt veel groener blaên.

 

 

 

Terwyl quam Febe by

 

Den Slaper, dien ze bly

 

Toelichtte met haer glanssen.

 

't Gaet wel, zei zy, my leit

 

Aen lucht noch starretranssen:

 

Hier slaept myn zaligheit.

[vs. 25-36]

Maar naast De Maen by Endymion zijn er meer goed geslaagde verzen. Wachten¹ en Uchtentstont² zijn daar zeker toe te rekenen. In het laatste verwerkte Poot aan het slot een gegeven uit de Donne-vertaling van Huygens. Moet ik kiezen, dan prefereer ik de verzen van Poot:

Huygens:

'Tis waer, de dagh is op; wat isser aen bedreven?
Wilt ghij daer oock om op, en 'tbedd en mij begeven?
Wat hebben wij alleen om 's lichts will op te staen,
Die om den doncker niet te bedd en zijn gegaen?

[Worp II, 258 vs. 1-4 van Dagheraed]

Poot:

En gy, myn lief, schoon 't licht alreê
De werelt op haer oude stê

Komt leveren en wyzen,

Wat raekt ons 's hemels wenteling?
Die om geen' nacht te bedde ging

Hoeft om geen' dagh te ryzen.

[vs. 19-24]

Vliegende Min³ en Gelukkigh Ongeluk⁴ kunnen wij tot het genre der liederen rekenen. Zij zijn in strofevorm geschreven, elke strofe eindigt op een gevarieerd refrein. Vooral Vliegende Min munt uit door een speelse en luchtige toon.

Het verwondert ons niet, dat Poot op slag beroemd was, want deze minnedichten zijn voortreffelijke bewijzen van zijn dichterlijk kunnen; maar zelden zal hij in zijn later werk nog deze hoogte bereiken. ‘Dit werkje...’, schrijft Spex over de Mengeldichten⁵, ‘was niet zoo dra te voorschyn, en onder de kunstkundigste oogen gekomen, of elk hadt, in die eerste opgetogenheit, den mont vol van deezen jongen Dichter; niet kunnende begrypen hoe het mogelyk was, dat iemant van zyne gelegenheit en jaeren, zonder kennisse ook

1 Blz. 65.

2 Blz. 76.

3 Blz. 73.

4 Blz. 75.

5 III, Het Leven, 15.

[p. 52]

van uitheemsche taelen, zulke schoone vaerzen hadde kunnen voortbrengen.’

De jonge dichter had ernst gemaakt met zijn studie, en dat hij, in de enkele jaren, die liggen tussen de Antonides-periode, als wij die zo mogen noemen, en deze eerste bundel, zeer grote vorderingen gemaakt had, is overduidelijk. In de liefdesverzen vindt zijn jeugdwerk de Mengeldichten zijn hoogtepunt.

Wij mogen zijn eigen verzen in Dankoffer aen Erato¹, geschreven in navolging van de grote Horatius, laten gelden voor de werkelijkheid in het leven van de dichter:

'k Heb 's vollex gunst door uwe gunst verkregen,

En leve en zweve op ieders tong.

Elk wyst me na, en zegt, tot my genegen:

Daer gaet hy die van Venus zong.

ô Heerlyk loon voor zoete mymeringen!

[vs. 9-13]

Sprak Poot in deze regels een wens uit, dan is deze wèl in vervulling gegaan!

1 Blz. 79.

[Verjaarszangen]

In deze verjaarsverzen, waaronder vier geschreven voor jonge meisjes en één voor een pasgehuwde jonge vrouw, keren vele van de hierboven genoemde motieven terug.²

In hun soort niet onverdienstelijk, doen zij onder voor de minneverzen. Het best geslaagd acht ik het gedicht voor Kornelia van Lis.³ In de Onschultbrief aan Debora Blokhuizen⁴ vertelt de dichter openhartig over zichzelf. Hij heeft het meisje een gedicht beloofd, maar een ziekte verhindert hem zijn belofte na te komen. Wel heeft hij pogingen aangewend, maar, zo zegt hij haar nu in navolging van Spiegel:

Dıe zonder dichtluim dicht dicht nimmer dicht dat deugt.

[vs. 22]

De verzen waarin hij de dichterlijke onmacht, die zijn ziekte vergezelde, weet weer te geven, zijn, ondanks het opnieuw voorkomende woordenspel, de best geslaagde van deze Onschultbrief:

2 Op een enkel niet genoemd beeld wil ik nog wijzen. De ogen van het meisje zijn twee stralende zonnen: Willis, 83 vs. 5-6 v.b. Boitet I, 118 vs. 10-11 v.b. Hasselkuss, in de tabel na blz. 120 op blz. 6. Haar gouden haren zijn de pezen, waarmee Cupido zijn boog bespant: Willis, 87 vs. 7-8 v.b. Boitet I, 124 vs. 7-8 v.b.; ook II, 164 vs. 8-6 v.o. Hasselkuss, blz. 173.

3 Blz. 82.

4 Blz. 89.

[p. 53]

 

Het gansche velt lagh veil en al de bloempjes riepen:

 

Koom, vlecht van ons een kroon en kroon der nimfen kroon.

 

 

 

De blyde wiltzang, die met duizent schelle gorgels

 

Den nuchtren dageraet in 't krieken welkom heet

 

En 't stille wout verheugt door mengelstemmige orgels,

 

Zong: zing, thans voegt het u. maer och, myn leet! myn leet!

[vs. 43-52]

[Bruiloftsvers, lijkzang en bijschrift]

Poots eerste en voorlopig enige bruiloftsvers¹ is geschreven in de vrijmoedige toon van die tijd. Het toont ons hoe de jonge dichter vaart wist te geven aan zijn verzen, met welk een gemak hij soms rijm en vers hanteerde. Voortreffelijke poëzie is het niet, maar het bezit een speelse en luchtige trant. Hoe modern doen ons de verzen aan, waarin hij de bruidegom in de Oost tekent:

Maer aen gout en ryke steenen

En puikschatten, hoe geacht,

Scheen hem alle schoon verdwenen

Als hy om zyn Schoone dacht.

Dikwyls loosde hy een zuchje,

Dat ging stryken, schoon hy bleef,

Mits een zoet en lieflyk luchje

't Naer zyn uitverkore dreef.

Somtydts in een stille kamer

Schreef hy, met verliefden zin,

Brieven, niemant aengenamer

Dan zyne opperste godinn'.

[vs. 49-60]

De Lykklagt over Theodorus van Elzen², de predikant van Schipluiden, en het bijschrift Op eene afbeelding van Koning David³ vertonen de enigszins gezwollen toon van Poots eerste verzen. Voor de lijkzang kan de verklaring gezocht worden in de datering: Maart 1714.

1 Blz. 91.

2 Blz. 96.

3 Blz. 99.

[Mengeldichten]

In de vijf gedichten van deze groep toonde Poot hoe zeer hij zich de wereld der klassieken reeds eigen had gemaakt. Het korte gedichtje Die spade komt komt ook⁴, met zijn overdreven w-alliteraties, is misschien een aansporing van de dichter tot zichzelf. Hij moest immers, temidden van de boeren die hem en zijn kunst niet begrepen, een moeilijke weg afleggen en enige vooruitzichten op een zelfstandig

4 Blz. 100.

[p. 54]

bestaan, dat hem veroorloofde aan een huwelijk te gaan denken, waren er voorlopig nog niet.

In de andere verzen bezingt hij de Lof der Dichtkunde¹, wijst op de Rechte Wegh², die naar deugd en eer leidt, en in navolging van Horatius verwijt hij in Arme Rykdom³ de mensen hun geldzucht.

Het beste gedicht van deze groep, en met de minnedichten ook van de gehele bundel, is Vrolyk Leven.⁴ Het is eveneens Horatiaans van gedachte met uitzondering van de laatste strofen, waarin Poots nuchter-Hollandse optimisme zich baanbreekt en hij, vol verrukking, als in nog enkele van zijn mooiste verzen, de maandoorlichte nacht en de sterren bezingt:

Maer, zegt gy: och! het weer wort zwaer.

Ons dreigt een felle donder.
Geen noot. ai beidt een luttel maer.
De wollek scheurt: de lucht wort klaer:
Het onweer is al onder.

Dan, 't licht is ook aen 't ondergaen.

De nacht zal u benarren.
My niet; nu komt de blanke maen
Met haer vergulde horens aen
En hondertduizent starren.

[vs. 26-35]

1 Blz. 102.

2 Blz. 105.

3 Blz. 108.

4 Blz. 100.

Conclusie

Overzien wij de navolgingen in deze eerste bundel van Poot⁵, dan kunnen wij vaststellen, dat hij Horatius het meest tot voorbeeld nam en dat hij hiervoor in vele gevallen de vertaling van Vondel heeft gebruikt. Zes gedichten zijn in hun opzet navolgingen van Horatius: Zucht tot de Poëzy, Aen Juffr: Sara van Elzen, Aen Kloris, De Lente, Dankoffer aen Erato en Arme Rykdom, terwijl Vrolyk Leven Horatiaans van gedachte is.

Tot myne gedichten, Gestuit voornemen des Dichters en Uchtentstont zijn navolgingen van Ovidius.

Vervolgens zijn Hooft en Vondel Poots voorbeeld geweest. Het petrarkisme heeft hij voor een groot deel uit hun werk leren kennen. Zelf zegt Poot later van de minnedichten dat hij ze ‘eenigerwyze, doch zonder dievery, gevormt [heeft] naer het geestige exempel van den ridderlyken Poëet en Historischryver Pieter Korneliszoon Hooft, en andere befaemde Dichteren.’⁶

5 Zie voor bijzonderheden Bijlage V.

6 Op de niet gepagineerde blz. 7 van het Berecht aen den Lezer in de eerste Boitet-bundel van 1722.

[p. 55]

Goelyke Wangen is een verkorte samenvatting van een gedicht van Hooft. In korte passages en in enkele verzen van andere gedichten konden wij eveneens navolging van Hooft vaststellen, ook buiten de minnedichten.

Aen Kloris en het verjaarsvers voor Elizabeth Durven zijn geheel petrarkistisch, maar ik meen dat Poot hier in beide gevallen verzen van Vondel tot voorbeeld genomen heeft. De Samson-passage in Jezus Geboortenis en verscheidene verzen uit andere gedichten zijn aan Vondel ontleend. Vooral ook in de toon en in het gebruik van beelden, ook daar, waar geen directe overname is aan te tonen, is Poot een leerling van Vondel te noemen. Deze was door zijn vertalingen ook in vele gevallen Poots gids bij het lezen der klassieken.

Behalve in de rhetorische toon van sommige gedichten, konden wij een enkele maal ook directe navolging van Antonides vaststellen. In Uitgang van Godts Zone bleek enige invloed van Vollenhove en in enkele verzen uit andere gedichten van Huygens en Spiegel.

Verwijzingen naar andere dan de hier vermelde schrijvers in Bijlage V, dienden uitsluitend om aan te tonen hoe sommige onderwerpen, beelden en uitdrukkingen in de zeventiende en achttiende eeuw gemeengoed waren.

De verschijning van H: K: Poots Mengeldichten in 1716 mogen wij in de geschiedenis onzer letteren een belangrijke gebeurtenis noemen. In vele opzichten is het een voortreffelijke bundel verzen. Luykens Duytse Lier en de Mengeldichten van Poot kunnen wij beschouwen als een schone naklank van onze zeventiende-eeuwse poëzie. Maar beide hebben ook nieuwe elementen in onze letterkunde gebracht, met name in de natuurpoëzie. In verschillende verzen van Poot klonk een nieuw geluid. De natuurimpressies in De Maen by Endymion, De Lente en in de slotstrofe van Vrolyk Leven zijn geheel van hem, de eerste moderne dichter, zoals Dirk Coster hem terecht noemde.¹

In Zucht tot de Poëzy, in de minnedichten en in Vrolyk Leven toonde Poot dat hij een groot dichter was.

De oudste verzen, waaronder vooral genoemd mogen worden de antwoorden en liederen uit de rederijkerstijd, de lijkzang voor Ds van Elzen en de bijbelstoffen, bezitten nog de rhetorische toon uit de tijd dat de dichter zich naar Antonides richtte. Jezus Geboortenis is kenmerkend voor de overgang van Antonides naar Vondel, die vooral Poots leermeester zal worden.

1 De Nederlandsche poëzie in honderd verzen, 2de dr., Arnhem 1931, blz. LXII.

[p. 56]

Grote invloed onderging Poot vervolgens van de klassieke schrijvers en van het petrarkisme.

De gelegenheidsverzen behoren niet tot de beste gedichten van de bundel, maar zij zijn nagenoeg alle in hun soort niet onverdienstelijk.

Met recht was men na het verschijnen van de Mengeldichten verrukt en waren de verwachtingen hoog gespannen.

Herdukken

De eerste druk van H: K: Poots Mengeldichten is in het begin van 1716 uitgegeven. In de Maendelyke Uittreksels, of Boekzael der Geleerde Werelt van 1716 wordt de bundel op de blz. 404-419 van de April-aflevering uitvoerig besproken.¹

In de Juni-aflevering van hetzelfde jaar staat op blz. 696 in de Naemlyst van uitgekomene Boeken in het Duitsch vermeld: ‘H.K. Poots Mengeldichten. tweede druk 4.’ De uitgave blijkt dus wel een succes geweest te zijn, dat er reeds zo spoedig een nieuwe oplage nodig was.

In geen van de exemplaren van 1716, die ik in handen heb gehad, is aangegeven dat het een tweede druk is. Het boekje behoort thans tot de zeldzaamheden.

In 1718 werd de bundel opnieuw gedrukt, eveneens bij Willis. Het jaartal 1718 is op de titelpagina vermeld. Bij vergelijking met de 1716-uitgave bleek, dat de nieuwe druk op talrijke plaatsen in spelling en interpunctie afwijkt. Soms werden de tijden van de werkwoorden veranderd. Niet alle bladzijden hebben in beide uitgaven eenzelfde aantal verzen. Enige opvallende wijzigingen laat ik hier volgen:

1716, blz. 18 vs. 12 v.o.:	lyk
1718, id.:	lyf
1716, blz. 31 vs. 4 v.b.:	Lydië
1718, id.:	Lybië
1716, blz. 33 vs. 6 v.o.:	in ketens vast geklonken?
1718, id.:	in ketenen geklonken?
1716, blz. 104 vs. 2-1 v.o.:	Ik prys ze, maer volprys ze niet: Wie zou zich daertoe spoên?
1718, blz. 104 beide verzen geheel uitgevallen.

In de Bladtwyzer is in de 1716-uitgave weggevallen, in de 1718-uitgave wel vermeld: ‘Dankdicht aen den Heere K: van Gyzen ... pag. 31.’ De verwijzingen naar blz. 81 en 84 in de 1716-uitgave zijn in 1718 in blz. 82 en 85 verbeterd, evenals de titel Gelukkig Ongeluk (1716) in Gelukkigh Ongeluk (1718).

1 Zie hierover blz. 370-371.

[p. 57]

Uit een mededeling van Poot in zijn Aen den Lezer in de tweede druk van de eerste Boitet-bundel (1726) blijkt, dat de tweede druk van de Mengeldichten in 1716 en de derde in 1718 buiten zijn medeweten tot stand zijn gekomen. In een volgend hoofdstuk komen wij, bij de bespreking van Poots relaties met Arnold Willis, nog uitvoerig op deze zaak terug.