Breyten Breytenbach as openbare figuur

[p. 1]

Inleiding

I
Doelstelling

Breyten Breytenbach se verskyning op die Afrikaanse literêre toneel met twee bundels in 1964 - nadat hy tot in daardie stadium slegs gedigte in tydskrifte soos Contrast gepubliseer het - word oorwegend geesdriftig begroet. Dit is egter in 1965 dat hy sterk op die voorgrond tree: nie net as wenner van die Afrikaanse Pers Boekhandel-prys nie, maar as iemand wat afwyk van die algemeen aanvaarde patroon van wat 'n ‘Afrikaner’ is en doen. In koerantberigte (byvoorbeeld Db., 14.2.65 en Bu., 18.2.65) en -briewe ontvou die verhaal van die jong seun van Bonnievale-Kafferskuilrivier-Wellington wat aan die Michaeliskunsskool van die Universiteit van Kaapstad vriendskappe met ‘andersdenkende’ jong mense sluit en vir die eerste keer kennis maak met ‘liberale’ en ‘swart’ politiek; wat teen die einde van 1959 op 'n Portugese boot na Europa vertrek; wat deur Spanje ryloop na Parys; wat in Londen gaan wag op nuus van 'n algemene onlussituasie tuis ná die Sharpeville-voorval; wat ná maande as portretskilder, werker op 'n plesierboot op die Middellandse See en as taalonderwyser in Noorweë na Parys terugkeer, in 1962 met die ‘nie-blanke’ meisie Ngo Thi Huang Lien (oftewel Yolande) trou en wat haar, drie jaar later, met sy prysgeld na sy geboorteland wil bring.

Die visumweiering aan Yolande is belangrik in die Breytenbach-geskiedenis omdat dit van hom 'n openbare figuur maak wat hewige reaksie by die publiek uitlok; omdat die gedwonge afwesigheid van sy vaderland 'n invloed op sy skrywersloopbaan gehad het en omdat daar rondom dié debakel 'n politieke kode begin ontstaan het wat in die resepsie van sy literêre tekste opvallend meespreek.

Sedert 1965 figureer die Suid-Afrikaanse apartheidswerklikheid as die spil waarom Breytenbach se verbittering draai en waarteen sy verset gerig is - in sy uitsprake oor die skrywerstaak, in 'n hoë mate in sy skryfkuns self, en in sy politieke optrede wat in 1975 sou uitloop op sy skuldigbevinding onder die Wet op die Onderdrukking van Terrorisme. Reeds in die brief aan Die Burger (2.6.65) waarin hy reageer op die visumweiering aan Yolande rig hy hom hierteen: ‘Ek haat en verafsku apartheid met al sy implikasies.’ Ná sy vrylating stel hy dit telkens duidelik dat hy nóg so voel, byvoorbeeld:

I believe, more than ever, that the system existing in South Africa is against the grain of everything that is beautiful and hopeful and dignified in human history; that it is a denial of humanity, not only of the majority being oppressed but of the minority associated with that oppression; that it is profoundly unjust; that it is

[p. 2]

totally corrupted and currupting; that it is a system with which nobody ought to be allowed to live. (1984a: 59)

As ‘Sestiger’ was Breytenbach deel van 'n groep skrywers wie se vernuwende invloed die tradisioneel aanvaarde ‘grense’ van die literatuur oorgesteek het, sodat hulle werk 'n politieke fenomeen geword het. Volgens André P Brink, voorste segsman van Sestig:

Social attitudes within Afrikanerdom are assessed, even today, on the basis of whether a person is ‘for’ or ‘against’ the Sestigers. And this applies as much to people who have read their work as to a multitude who haven't. (1983a: 45; vergelyk ook Brink, 1985b: 10)

Breytenbach is egter nie soseer 'n ‘politieke’ figuur op grond van die feit dat hy 'n Sestiger was nie, maar op grond van sy persoonlike openbare uitsprake en optrede teen apartheid wat hewige reaksie van sowel literêr-geskoolde lesers as die algemene publiek uitlok. Brink, wat ook 'n kenner van Breytenbach se poësie en prosa is, meen:

He is indeed one of the greatest poets Afrikaans literature has yet produced; but what makes him politically relevant is that to an overwhelming majority of people who have never read a single line of his verse, he has become a symbol of resistance to oppression. To many Africans, Coloureds and Indians he has given new hope: because of his marriage and because of his convictions. As a result, every line of poetry he writes - even if it is the purest lyrical verse - acquires political implications. (1983a: 86)

Dat Breytenbach nie net 'n belangrike literêre bydrae gelewer het nie, maar ook 'n sosiale rol in die Suid-Afrikaanse samelewing vervul, word sedert sy inhegtenisneming en vonnis uit verskillende oorde erken. Die taalsosioloog en skrywer JC Steyn meen dat Breytenbach met sy optrede homself ‘geoffer’ het om Afrikaans te help bevry van die stigma ‘verdrukkerstaal’; dat hy ‘so skouspelagtig soos alle Afrikaner-rebelle voor hom’ kon toon dat Afrikaans ook die taal is van diegene wat hulle met hart, siel en verstand verset teen alles wat - ‘ten onregte in die naam van die Afrikaners’ - aan ander gedoen word (1980: 281 - 282). AJ (Ampie) Coetzee (1980: i) stel dit dat Breytenbach se politieke uitsprake en handelinge 'n sterk politiserende effek gehad het. Jack Cope (1982: 173) wys daarop dat Breytenbach se ‘mere presence implying total rejection of racial domination by Whites in his hated/adored country was in itself a declaration’.

Uitsprake soos hierdie oor die politieke rol en die politiserende effek van Breytenbach is veralgemenend en berus deels op aannames. Daar word gereeld in literêre essays en in studies oor Breytenbach verwys na sy politieke uitsprake en optrede en die effek wat dit gehad het, maar daar is nog nooit 'n sistematiese en uitgebreide ondersoek daarna onderneem nie.

In teenstelling met ander studies oor Breytenbach wat ‘teksgesentreerd’ is in die sin dat dit sy literêre tekste as selfstandige eenhede en outonome objekte bestudeer (kyk Bibliografie B vir studies oor Breytenbach), is die doel van die

[p. 3]

huidige ondersoek om bepaalde verhoudings binne 'n tydvak vanaf die vroeë sestigerjare tot die tagtigerjare te sistematiseer, te beskryf en krities te beredeneer - uit die aard van die saak vanuit die ondersoeker se perspektief (wat onder meer deur 'n ideologiese vlak bepaal word). Die volgende aspekte kry aandag:

-	Breytenbach se omstrede openbare uitsprake en optrede wat hom telkens in die kalklig laat staan, asook die hewige openbare reaksie wat hy by wit Afrikaanssprekendes uitgelok het. Hierdie reaksie kan, vir sover dit die sestiger- en sewentigerjare betref, breedweg getipeer word as ‘verkramp’ en ‘verlig’. Eers in die tweede helfte van die tagtigerjare is daar tekens van 'n kritiese reaksie vanuit 'n ‘radikale’ oriëntasie.
-	Die verhouding tussen Breytenbach se politieke uitsprake/optrede en die reaksies daarop aan die een kant en die algemene politieke konteks aan die ander kant.
-	Die rol van die Afrikaanse pers ten opsigte van Breytenbach as openbare figuur.
-	Die implikasies wat Breytenbach se uitsprake/optrede vir sy literatuuropvatting inhou, asook die implikasies wat reaksies op sodanige uitsprake/optrede vir die literatuuropvattings van lesers en die publiek inhou (dit wil sê die verband tussen ideologie en literatuuropvatting).

II
Teoretiese vertrekpunte

Bogenoemde aspekte van die kommunikasie rondom Breytenbach word ontleed binne die raamwerke van die semiotiek en die sisteembenadering met klem op die interaksie tussen die literêre, politieke en joernalistieke sisteme (wat natuurlik nie volkome losgemaak kan word van ander diskoerse, byvoorbeeld rondom taal- en ander kultuursake nie).

Die begrip ‘sisteem’ word hier nie gebruik in die sin van ‘Die Sisteem/The System’ waarteen iemand soos Breytenbach hom immers verset nie. Dit word bloot bedoel as noemer vir gedeeltes van die wêreld wat as eenhede waargeneem kan word en wat in staat is om 'n ‘identiteit’ te handhaaf ten spyte van veranderings wat daarbinne voltrek word. 'n Kultuur ('n gemeenskap) word in terme van hierdie raamwerk gesien as 'n makrosisteem wat ander sisteme insluit.

Die uitgangspunt dat die maatskappy 'n groep sisteme is wat in interaksie verkeer, stel die ondersoeker in staat om twee kragte aan te toon. Aan die een kant is daar die dinamiek van oop sisteme wat verandering ondergaan, gerig deur verskuiwings in die heersende modelle en norme waarvolgens sisteme hulleself organiseer en wat op hulle beurt ideologies bepaald is. Aan die ander kant is daar die strewe na selfbehoud en stabiliteit binne (sub-)sisteme. Uit die

[p. 4]

ondersoek na die verhouding tussen die Afrikaanse literêre, politieke en joernalistieke sisteme blyk die talle pogings om die status quo te bewaar, telkens gekoppel aan 'n bepaalde literatuuropvatting (vroeër die outonomiebenadering) en 'n bepaalde ideologiese raamwerk (veral Afrikaner-nasionalisme).

Die bewaring en stolling van bepaalde sisteemstrukture hou verband met 'n sekere soort leierskap en koördinasie wat ‘hegemonie’ genoem word. Dit kom daarop neer dat die dominante groep sy ideologie vir lang tye kan handhaaf - nie bloot deur ‘dominering’ of ‘geweld’ nie, maar deur die verkryging van ondergeskikte groepe se instemming en deur die skep van 'n ‘natuurlike houding’ waarvolgens bepaalde ideologiese voorkeure as vanselfsprekend en korrek aanvaar word.

Ideologieë op hierdie vlak is nie bloot ideësisteme nie, maar word vergestalt in sosiale instellings soos politieke partye, skole, kerke, die weermag en die media. Die leiding in die hegemoniestryd word geneem deur ‘organiese’ intellektuele wat die funksie het om die ideë en aspirasies van die groep waartoe hulle organies behoort, te rig. ‘Tradisionele intellektuele’ (verbonde aan professies soos dié van die wetenskaplike, teoloog, filosoof, kunstenaar, joernalis) verkondig graag dat hulle ‘outonoom’ en ‘onafhanklik’ is van die dominante sosiale groep, terwyl hulle in der waarheid ontstaan uit groepsverhoudinge en hulle bande met verskillende groepe verberg.

In hierdie ondersoek word aangetoon hoe die suksesvolle totstandkoming van die hegemoniese Afrikaner-nasionalistiese kultuur en die ‘verligte’ Afrikanerkultuur verband hou met die rol van die intellektueel. Deurgaans word aangedui wat Breytenbach se siening van die rol van die skrywer binne die dominante groep is. En alhoewel die ondersoek nie gerig is op die ideologiekritiese aard van Breytenbach se literêre tekste nie, word daarmee rekening gehou dat die ideologiese norme en houdings waarmee hy hom identifiseer, en wat radikaal afwyk van dié van die dominante groepsideologie of hegemonie, sy politieke uitsprake en optrede rig en grondliggend is aan sy literatuuropvatting. Ideologiese norme en houdings (veral ‘liberalisme’ en ‘konserwatisme’) speel ook 'n belangrike rol by die reaksie wat Breytenbach ontlok en is medebepalend in die literatuuropvattings van ingeligte lesers en die algemene publiek.

Die ondersoek behels nie die interpretasie van tekste vanuit 'n persoonlike literatuuropvatting nie, maar is 'n poging tot analise en beskrywing van verskillende literatuuropvattings (dié van Breytenbach, die Sestigers en hulle opvolgers, ingeligte lesers én die publiek) in hul historiese opeenvolging en hul ingebedheid in 'n maatskaplike sisteem waarbinne bepaalde klemverskuiwings in die heersende ideologie voorkom.

III
Enkele gedagtes oor Breytenbach en ideologie

Breytenbach spreek hom herhaaldelik uit teen die kapitalisme as ekonomiese ideologie en teen Afrikaner-nasionalisme (soos gemanifesteer in die apartheid-

[p. 5]

sisteem) as politieke ideologie. Hy identifiseer hom met sosialisme (byvoorbeeld 1984a: 60) en - meermale indirek of by implikasie - met Marxistiese politieke opvattings in 'n breë sin. Hy stel dit egter dat hy nie lid is van die verbode Suid-Afrikaanse (of enige ander) Kommunistiese Party nie (op. cit.: 60).

Dit was nie die doel van hierdie ondersoek om te bepaal in watter vertakking of spesifiek Suid-Afrikaanse mutasie van die Marxisme Breytenbach se politieke en literêre diskoers ‘inpas’ en om dan krities daaroor te besin nie. Oppervlakkig beskou, wil dit lyk asof sy politieke uitsprake en sienings oor die funksie en aard van kuns nie 'n sistematiese geheel van ortodoks Marxisties-Leninistiese denke is nie, maar eerder 'n eklektiese byeenbring van, onder meer, basiese uitgangspunte van die jong Marx (Marx vóór sy interpretasie deur Friedrich Engels en VI Lenin); tendense in moderne Europese Marxistiese teorieë; kenmerke van die libertyns-sosialistiese Anargisme asook van Maoïsme. (Leatt, Kneifel en Nürnberger, 1986, verskaf 'n oorsig van hierdie en ander ideologiese perspektiewe, met spesifieke verwysing na die Suid-Afrikaanse konteks.)

Sentrale kodes in Breytenbach se skeppende en politieke tekste toon aansluiting by die ‘oorspronklike’ Marx: die mensgerigtheid; die gemoeidheid met verhoudings (dialektiek); die opheffing van die teenstellings onstoflikheid/stoflikheid, gees/liggaam, hemel/aarde, subjek/objek; die fokus op die toestand van ‘vervreemding’ wat uitmond in die verminkte staat van die menslike bestaan; die materialistiese opvatting van die geskiedenis.

Van die nuwe Europese Marxistiese teorieë is dit spesifiek Marxistieshumanistiese opvattings en temas wat gemanifesteer word by Breytenbach. Dit sluit in: die bemoeienis met die aard van bewussyn en die siening van die mens as historiese agent wat, alhoewel hy nie in staat is om die geskiedenis geheel en al na sy wense te vorm nie, tog die skepper is van sosiale, politieke en ekonomiese instellings; die temas van vervreemding, die mens se verhouding tot die natuur, menslike onderdrukking en vryheid asook die rol van dié wat ‘bewusmaking’ as hul taak sien.

Breytenbach se voortdurende opstand teen die ‘establishment’ en al sy bewakers (die heersers, base, rykes, akademici, kritici, kultuurleiers en ander meningsvormers) en teen alle folteraars, onderdrukkers en uitbuiters van die mensheid (staatsmanne, politici, amptenare, soldate, polisie, tronkbewaarders, ondersoekbeamptes en skerpregters) toon ooreenkoms met een van die wesenstrekke van die Anargisme.

Dit kan sekerlik te wagte wees dat Breytenbach se verkenning van en aansluiting by Oosterse denkpatrone, die Zen-Boeddhisme en Taoïsme, hom ontvanklik stem vir invloede van die Maoïstiese revolusionêre beweging met sy religieuse ondertone en klem op kulturele bewustheid. In sommige van sy (politieke) tekste word daar dan ook direk na Mao Tse-Toeng verwys.

Breytenbach spreek hom egter uit teen die Moskou-variant van Marxisme en teen Stalinisme. Hy is byvoorbeeld krities teenoor die SAKP-faksie in die ANC wat hy beskou as een van die mees onbuigsaam lojale volgelinge van die buitelandse beleid van Moskou: ‘Stalinism, in this sense, means to be doctrinaire; always to follow “Mother's” line, however often it may be revised or changed; and to be bureaucratic in the extreme. Also to be non-democratic by

[p. 6]

means of the astute formula of “centralized democracy”’ (1984a: 62). Hy is teen alle vorme van totalitarisme (op.cit.: 327).

Binne die Afrikaanse intellektuele konteks van die sestiger- en sewentigerjare is Breytenbach se ideologiese raamwerk vanuit 'n verkramp/verlig-perspektief beoordeel. ‘Verligtes’ het hulle op bepaalde diskursiewe strategieë (soos ‘die onafhanklikheid van literatuur’) beroep om 'n onderskeid te tref tussen Breytenbach as draer van 'n gevaarlike of afstootlike ideologie en as digter. In die tweede helfte van die tagtigerjare val enkele tendense op in die ‘verwerking’ of ‘herskrywing’ van Breytenbach deur Afrikaner-intellektuele. So is daar dié meningsvormers wat hom koöpteer vir ‘hervormingspolitiek’ - een voorbeeld hiervan is die wyse waarop van sy vroeër gewraakte uitsprake rondom Afrikaans en Afrikanerskap nou as motto's en riglyne gebruik word in opstelle oor die verband tussen ideologie en Afrikaans, soos gemanifesteer in die Suid-Afrikaanse politiek, en gepaardgaande taalbeleid en taalbeplanning. Voorstanders van ‘onderhandelingspolitiek’ vind hom 'n nuttige kontak en betrek hom by hulle strategieë - soos blyk uit die Dakar-ekspedisie. Sommige ‘nuwe linkses’ begin krities teenoor hom staan. Marianne de Jong (1987a: 22 en 23), byvoorbeeld, vra die vraag of sy oënskynlik ‘radikale’ polities gemotiveerde literêre beskouings werklik die status quo ondermyn. Hy kan dalk eerder deur sy uitsprake oor die bevrydende, radikaliserende funksie van skryf onbewus die status quo dien deur 'n pragmatiese en selfbehoudende leserspubliek gerus te stel met die wete dat 'n podium van individuele vryheid nog bestaan.

Buite Afrikanergeledere word Breytenbach se radikalisme bevraagteken vanuit 'n linkse perspektief. Só spreek Jeremy Cronin (1985: 16-17) en Neil Lazarus (1986: 158-182) kritiek uit teen sowel die vlak van Breytenbach se politieke analise as sy strategieë. Die feit dat Breytenbach nie op daardie tydstip 'n leidende rol speel binne alternatiewe (politieke) strukture nie, sou moontlik teruggevoer kon word na bedenkinge wat in hierdie kringe kon bestaan ten opsigte van die twee vereistes wat nodig is om 'n positiewe rol te speel in 'n sosialistiese transformasie: 'n samehangende rewolusionêre ideologie en effektiewe leierskap op alle vlakke.

Omdat die diskoers rondom Breytenbach steeds voortduur en uitgelewer is aan verskuiwende norme en modelle, kan hierdie ondersoek slegs 'n bestekopname wees en self van relatiewe historiese waarde. Dit is beslis nie bedoel as die ‘end paper’ oor Breytenbach se sosiale rol as intellektueel nie. 'n Peiling van Breytenbach se bydrae tot die wyer kulturele en ideologiese diskoers binne 'n bepaalde tydvak in Suid-Afrika sou immers slegs deur middel van 'n multidissiplinêre benadering, waarby byvoorbeeld literatuur- en staatsfilosofiese opvattings as uitgangspunt dien, moontlik word.