Verspreide geschriften. Deel 9. Historische schetsen en boekbeoordeelingen. Deel 2. Redevoeringen en opstellen van verschillenden aard. Deel 1

[p. 179]

Over de politieke weddingschappen van voorheen.
(1890.)

Wat het groote publiek van de naaste toekomst verwacht blijkt in onzen tijd uit het rijzen of dalen der effecten. Als er gevaar bestaat voor oorlog, dan verkoopen zij die vreezen, en hebben dezen de meerderheid boven hen die niet vreezen en daarom geneigd zijn te koopen, dan dalen de koersen, minder of meer al naarmate de vrees minder of meer is. Begint er gedurende den oorlog uitzicht te komen op vrede, dan kan men uit het meer of minder stijgen der koersen afleiden, of de verwachting min of meer stellig is bij het publiek. Ik heb geen meer voorbeelden noodig om duidelijk te maken wat ik bedoel.

De lust in zulk speculeeren is natuurlijk geen eigenaardigheid van onzen tijd; hij is van alle tijden, ook van toen er nog geen effecten waren of althans geen handel in effecten gedreven werd. Van welke middelen bediende zich die lust toen om zich te voldoen? Op die vraag zal ik het antwoord geven in een reeks van aanhalingen.

De oudste ontleen ik aan de Divisie-kroniek¹⁾. Karel de Stoute was voor Nancy gesneuveld, maar velen konden en wilden zulk een ramp niet gelooven: ‘Ende veel gecke luyden seyden daerna menich jaer dat hy noch leefde; sommighe seyden dat sy hem gesien hadden, ende sy wedden ende deden groote coopmanschappe op sijn leven ende wedercomen; maar eylaas hij was dood ende en quam niet weder’.

Behoef ik u te zeggen dat die gekken van de 15^de eeuw, zoo

1) Bk. XX, c. 92.

[p. 180]

zij in de omstandigheden van de 19^de geleefd hadden, à la hausse hadden gespeculeerd? Want wat is speculeeren in den grond der zaak anders dan wedden op hetgeen men verwacht, hetzij goed, hetzij kwaad? Maar niet zoo terstond is het ons duidelijk hoe zij op het leven van hun hertog groote koopmanschap konden drijven. Een vonnis van Alva's Bloedraad zal het ons duidelijk maken. Onder de burgers van Naarden, die bij vonnis van 5 April 1568 vóór Paschen veroordeeld werden, was zekere Jan Reyersz. Baruelet, wiens misdrijf aldus beschreven wordt¹⁾. ‘Il a vendu à feu Adrien Petersweren, bourgeois dudit Naerden, certaine marchandise à payer quant les Pretres ne diroyent plus messes ou quant ils seroyent mariez’. Een ander vonnis, tegen een der 41 Enkhuizers die den 22 October werden veroordeeld²⁾, geeft nog meer bijzonderheden: ‘Cornille Jansz. (a) donné seize florins pour en recevoir trois fois aultant, quand tous les Pretres et Moynes seroyent massacrez³⁾’.

De gekken van den tijd van Karel den Stoute hadden niets anders gedaan dan deze overmoedige Geuzen een eeuw later deden. Zij hadden verkocht onder voorwaarde van de (zeker bovenmatig hooge) koopsom eerst te ontvangen als hun hertog weer te voorschijn zou gekomen zijn. Het was denkelijk wel niet enkel speculatiegeest die hen hiertoe dreef, een zekere bravade zal er wel bij in het spel geweest zijn.

Zoo vatte het ook de beruchte Broer Cornelis op, de minderbroeder, die te Brugge met zijn preeken zooveel aanstoot aan de ketters gaf. ‘Ba’, zei hij in zijn sermoen van 2 Juli 1568, ‘sy derven wel vryelijck op de volle Beurse ende op de Borght geldt daerop verwedden, dat Duc d'Alva niet levende uyt Vrieslant geraken en sal’. De graaf van Arenberg was er bij Heiligerlee

1) Marcus, Sententiën, blz. 47.

2) Ibid., blz. 127.

3) In 1589 verkocht Gilles van Coninxloo schilderijen, “te betalen als men sal mogen in die stadt van Antwerpen vrye woninghe hebben ende exercitie van de gereformeerde religie” (Oud Holland, jg. III, blz. 36). - In 1594 ontving Arent van Dorp van Hendrik Wissel 300 Caroli-guldens om daarvoor 50 maal 300 guldens terug te geven, “indien de stadt van Rome by mijn leven of by 't leven van den voorsz. Wissel geus wordt” (Brieven van Van Dorp, uitg. De Van der Schueren, dl. I, blz. XLI). - In hetzelfde jaar belegerde Verdugo Coevorden, waarin hopman Ewsum kommandant was. Die van Zwolle wantrouwden dezen: “hebbende anders geenen gront als dat Eevsum vier paarden hadde gelevert aan Liaukema, met beding dat hy deselve om niet soude hebben, indien Coevorden voor oft op Paeschen overging; indien niet soude hy vierhondert rijksdaelders daervoor betalen, waerop Liaukema sijn handtschrift gaf....” (Van Reyd, blz. 224).

[p. 181]

gebleven: dat gaf den Geuzen den moed, den overmoed, voor hun gewaagde weddingschap. Wij hebben al uit de sententiën van den Raad van Beroerten gezien, dat zij zoo doende meer dan hun geld op het spel zetten. En zij verloren hun weddingschap. De hertog van Alva keerde van Jemmingen triomfantelijk terug.

Dat niet allen, althans onder de vrome gereformeerden, dit spel konden goedkeuren, dat sommigen om godsdienstige redenen het stellig afkeurden, blijkt ons uit een brief, den 1^sten October door Lieven de Herde uit Vlissingen aan het consistorie van de Nederlandsche kerk te Londen geschreven¹⁾. ‘Ick soude wel meer schryven (zoo eindigt hij) maer beduchte my dat onseecker sijn soude. Wat soude ick dan anders wtgerecht hebben dan, soo mijn schryven onder den man quam, veel weddens op de Beurs den mont gheopent hebben, om te wedden up de ghenade Godts in de plaetse van dancken ende bidden: dwelk een gruwel voor Godt is’. Maar dat was een uitzondering: de meesten hunner en zelfs de magistraten bedienden zich van dit waagspel als een middel om geld te bekomen. In 1574 was Middelburg door de Geuzen, die het belegerden, zoo benauwd, dat het op redelijke voorwaarden zocht te capituleeren. De belegeraars wisten dat het zich onvoorwaardelijk zou moeten overgeven, indien zij nog een dag of acht geduld hadden. Maar die van Veere en Vlissingen wilden terstond onderhandelen omdat ook hun middelen waren uitgeput, ‘ende wisten oock nyemanden meer te vinden, die cent pour cent op Middelburg geux te mogen winnen, yet meer wilde uytleggen’²⁾. Zij vonden niemand die hun à contant geld wilde leenen op voorwaarde van het dubbel terug te krijgen, als eens Middelburg in handen der Geuzen geraakt zou zijn.

Wij zien hier het verband, dat tusschen het krediet der gemeenten en van den staat en van den lust der financiers om op den voorspoed van dezen te wedden noodzakelijk bestond, duidelijk uitkomen. Dat ook het wedden der vermogenden op de volksmeening een zekeren invloed oefende, doet de geschiedschrijver Van Reyd ons opmerken³⁾. In 1587 was de algemeene aandacht gevestigd op de onderhandelingen, die tusschen Elisabeth van Engeland en Phi-

1) Door Hessels gedrukt in zijn Ecclesiae Londino-Batavae Archivum, II, p. 436.

2) Brieven enz. van A. van Dorp, uitg. De Van der Schueren, dl. I, blz. 134. - Bij acte van 9 Juli 1646 schonk Jan Soete aan de aalmoezeniers te Leiden een acte van f 100, die Jan Hubrecht hem betalen zal zoodra de stad Antwerpen onder het gebied van de Staten der Vereenigde Provinciën zal gekomen zijn (Protocol van den notaris Ouverman te Leiden).

3) Blz. 107.

[p. 182]

lips van Spanje gevoerd werden. Er was den Spanjaarden aan gelegen dat men hier geloofde dat zij tot vrede zouden leiden, en zij werkten in dien zin: ‘Wt des vyants steden quam het geroep onder de coopluyden in Hollant ende Zeelant dat het ghewisselijck vrede soude worden, die treffelycke wedschappen daerop deden: somwylen vont men er soo eenen die ettelycke duysent guldens dorste verwedden, dat het ghewisselijck vrede soude worden, 't welk sonder eenig ander grondt ghenoegh was om den ghemeenen man een saeck in te beelden daerna hy doch verlangde: niet denckende dat d'inbeeldinghe van vrede den vyandt soo nut was, dat hy se om weinig gelts niet wilde laeten vergaen ende lichtelijck coopluyden uytmaecken konde, om op zijn ghevaer te wedden’.

Dus verdenkt Van Reyd de Spaansche regeering, dat zij de Antwerpsche kooplieden op haar risico weddingschappen voor den vrede liet aangaan, om op deze wijs de volksmeening in Holland en Zeeland te bewerken. Een echte beursmanoeuvre, als die waarvan men tegenwoordig nog wel deze of gene regeering hoort betichten¹⁾!

Om zich tegen diergelijke schadelijke kunstgrepen te vrijwaren, vaardigde de stad Amsterdam den 8^sten December 1601 een keur tegen het politieke wedden uit en verbood, ‘dat niemandt van nu voortaen op 't innemen van eenighe steden of sterckten, leven van Princen, reysen, ofte eenige andere conditiën, hoedanich die sullen mogen weesen, geld uytdoen ofte nemen sal moghen,.... sonderlingh indien de conditiën tot nadeel van 't gemeene beste ofte anders onbehoorlijck bevonden worden te zijn’²⁾.

Nog één trek moet ik aan het overigens reeds duidelijk genoeg uitgewerkte beeld der toenmalige speculatie toevoegen. Er waren ook toen, evenals later, staatslieden, die, wetende wat gebeuren zou, speculeerden zonder gevaar te loopen. De Fransche gezant De Buzanval komt er in een brief aan den minister De Villeroy, van 4 Januari 1599, voor uit dat hij dit gedaan heeft: ‘On me dit hier qu'il se faisoit des gageures à Amsterdam que la paix [de Vervins] se romperoit entre les deux Roys [d'Espagne et de France] avant la fin de cet an: j'y ay envoyé expres cent escus

1) Op het eind van December 1601 was er een gerucht, dat Oostende zou capituleeren, ‘soodat die van Gent.... als van een gewonnen stat hadden getriomfeert ende die van Antwerpen alomme geschreven om groot gelt te verwedden’ (Duyck, dl. III, blz. 240). - In 1607 deed men in afwachting van het Bestand ‘ter beurze tot Antwerpen op den peis openlijck weddingen’ (Van der Kemp, Maurits van Nassau, dl. III, blz. 100).

2) Handvesten van Amsterdam, f^o. 107.

[p. 183]

pour maintenir le contraire, avec bonne esperance qu'ils m'en profiteront trois cens’¹⁾.

Nu ik toch met dit onderwerp bezig ben, wil ik nog iets meededen van een ander soort weddingschappen, ik bedoel van zulke waarin de politiek geen rol speelt. In de 17^de eeuw kwam de gewoonte in zwang, die wel nog niet heeft opgehouden, om te wedden op hetgeen waarvan men het tegendeel wenscht. In het Dagboek van Pieter de Graeff (waaruit ik vroeger²⁾ meer heb meegedeeld) vond ik daarvan verschillende voorbeelden³⁾: ik zal er slechts één aanhalen: ‘Monfrère Deutz gegeven 3 ducatons, op conditie: byaldien mijn huysvrouw nu in de eerste met Godt aenstaende kraem komt te leggen en te baren een jonge soon, 6 ducatons weerom sal geven, doch byaldien een dochter is, de 3 ducatons behouden’. Vreemder zijn de weddingschappen, waarvan ons Constantyn Huygens de zoon, in zijn Journaal, een paar proeven heeft bewaard. Op den 26 Juli 1678 toekent hij aan⁴⁾: ‘Boreel me dit qu'à Amsterdam, ou ceux du Magistrat se picquoyent d'estre tousjours reguliers dans leurs actions, on avoit trouvé à ce que Mr. Van Beuningen [de zonderlinge staatsman] avoit achepté des fonds pour bastir, à condition de les payer prestre, mort, ou marié, et les avoit revendu pour de l'argent comptant’.

Van Beuningen had geen plan om priester te worden, ook niet, op dien tijd, om te trouwen: de bouwgrond zou dus naar zijn berekening eerst bij zijn dood betaald worden, hij verkocht hem weer à contant, en won zoodoende de rente voor zoolang hij leefde. Dat vond men te Amsterdam niet fair. Maar juist dat Boreel dit laatste er bijvoegde toont, dat die manier van doen niet zoo ongewoon was. Elders, vijftien jaren later, teekent dan ook Huygens een tweede voorbeeld aan⁵⁾: ‘Van Loon verkocht een peerd, daar hy 90 pistolen voor had konnen krijgen, aen Blonte Benting, sone van den drost van Zallandt, voor 120 guynes, te betalen mort, avancé ou marié’. Bentinck had al blijkbaar even weinig plan om te trouwen als Van Beuningen, en even weinig hoop op bevordering als deze gedachte om priester te worden.

(Handelingen en Mededeelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, 1890/1, blz. 119 vlg.)

1) Vreede, Lettres et Négociations de Buzanval, p. 52.

2) Verspr. Geschr., dl. VIII, blz. 114 vlg.

3) Vgl. Temple, Observations, t. I, p. 386; Rechtsgel. Observatiën, dl. II, blz. 159 vlg.

4) Journalen 1673-1678, blz. 258.

5) Journaal dl. II, blz. 245.