Verspreide geschriften. Deel 9. Historische schetsen en boekbeoordeelingen. Deel 2. Redevoeringen en opstellen van verschillenden aard. Deel 1

[p. 29]

Belasting bij quoten en bij gemeene middelen in 1577.
(1893.)

Onder het opschrift Inkomstenbelasting heeft de heer J.F. van Someren in den Navorscher¹⁾ naar een handschrift van het Britsch Museum een document uitgegeven, dat niet onbelangrijk is, maar zonder behoorlijke toelichting gevaar loopt van verkeerd opgevat te worden²⁾. Ten einde dit te voorkomen, wensch ik het stuk in verband met de tijdsomstandigheden te beschouwen. Te liever, omdat dit zich als van zelf aansluit aan den inhoud van het voorafgaande opstel.

Het bedoelde stuk is een plan van hoofdgeld, ‘capitale omsettinghe’, ‘assiette capitale’, zooals men toen zeide, afkomstig van de Staten-Generaal, die niet lang te voren de Pacificatie van Gent met Holland en Zeeland gesloten hadden.

Die Staten, zoodra zij zich tegen den wil en buiten voorkennis van den koning hadden geconstitueerd, behoefden veel geld, eerst voor het krijgsvolk, dat zij aanwierven om er de muitende Spanjaarden mee te beteugelen, en later voor het afbetalen van diezelfde Spaansche benden, hetgeen aan het wegzenden ervan vooraf moest gaan. Zij vonden het geld in de eerste plaats door te leenen van wie uit vaderlandsliefde of uit winzucht, op hooge rente, maar leenen wilden, en verder uit een belasting van 300.000 £, die zij naar de oude quoten over de provinciën omsloegen. Maar in de resolutie, hierop betrekkelijk, voegden zij er

1) Dl. XLIII, blz. 61.

2) Zooals in den Ned. Spect. 1893, blz. 51 gedaan is.

[p. 30]

reeds deze clausule aan toe: ‘et ce sans prejudice de debvoir suyvre le pied des quotes certain temps observé’¹⁾.

Er was namelijk sedert lang tweeërlei soort van belasting bij Regeering en Staten gedurig in besprek geweest: die welke over provinciën werd omgeslagen en door elke van deze op de wijs die zij verkoos kon worden geheven, en die welke door gemeene middelen, accijnsen namelijk, over het geheele land eenparig werden geïnd. De kleine provinciën verkozen de eerste, Brabant en Vlaanderen²⁾ daarentegen de tweede, en de regeering insgelijks. De 100^ste penning van het vermogen en de 10^de en 20^ste der verkochte roerende en onroerende goederen, acht jaren vroeger door Alva geëischt, waren zulke algemeens middelen geweest, waarvan de laatste om zijn voor den handel verderfelijke strekking ook bij Vlaanderen en Brabant verafschuwd werd, doch anders om zijn algemeenheid wel in hun smaak had moeten vallen³⁾. Thans, nu de beide machtige provinciën in de Generale-Staten-vergadering uit den aard der zaak den boventoon voerden, was het te voorzien dat zij zich op den duur niet aan het quotenstelsel zouden houden.

Inderdaad al spoedig, ongeveer te gelijker tijd, dreven zij het invoeren van tweeërlei gemeene middelen door. Op voorstel en aandrang inzonderheid van Brabant schreven de Staten-Generaal vooreerst het heffen van een 100^sten penning van het vermogen uit, ‘sur les anciens cohiers du premier centiesme de l'an 1569’ (die van Alva dus), doch naar de veranderde omstandigheden eenigermate gewijzigd en van één bijzonder hatelijke bepaling ontdaan⁴⁾. En ten andere voerden zij, voorloopig voor een half jaar, over al de gewesten gemeene accijnsen in, op de eerste levensbehoeften, kleedingstoffen en luxe-artikelen⁵⁾, hoedanige reeds lang in sommige provinciën, met name in Brabant en Vlaanderen, ter betaling der quoten, in zwang waren⁶⁾. Het geschiedde echter

1) De Jonge, Resolutién der Staten-Generaal, 23 October 1576, dl. I, blz. 69.

2) Viglius, De decimo denario, p. 302; Gachard, Lettre aux questeurs, p. 32. Zie ook Plakkaat van moderatie bij Bor, dl. I, blz. 344^a (Bk. V, f^o. 248).

3) Alva zelf deed opmerken, ‘decimum denarium generale esse medium’ (Viglius, p. 313)

4) De Jonge, 3 November 1576, blz. 94. - Volgens de ordonnantie van Alva had het den aangeslagenen niet vrij gestaan hun klachten voor den gewonen rechter te brengen; zij moesten het met de commissarissen ad hoc vinden. In de ordonnantie der Staten (pamflet Meulman, N^o. 300) werd deze bepaling uitdrukkelijk teruggenomen.

5) Zie de ordonnantie, in pamflet Meulman, N^o. 305.

6) Corresp. de Phil. II, t. II, p. 460/1.

[p. 31]

niet zonder ernstigen tegenstand van sommige kleinere gewesten, die slechts berustten nadat hun was toegestaan hun aandeel af te koopen voor een ronde som, uit provinciale belasting naar hun verkiezing te vinden.

Dit was alles voorafgegaan aan het accoord met den inmiddels overgekomen nieuwen landvoogd, don Juan. Zoodra van hem de bevestiging der Pacificatie en van het Eeuwig Edict was afgedwongen, kwam een ander gewichtig belang op den voorgrond. Het talrijke vreemde krijgsvolk in 's konings dienst, dat het land uitmergelde, diende hoe eer hoe liever afbetaald en verwijderd. Maar daartoe waren alweer haast onbetaalbaar groote geldsommen¹⁾ van noode. Hoe die te vinden?

Den eersten Mei kwam don Juan te Brussel, door de Staten plechtig ingehaald, en den 7^en was men reeds tot een plan van buitengewone belasting besloten²⁾. Het was door de Staten aan don Juan voorgelegd en door hem als het meest verkieselijke overgenomen en nu weer, als ware het van zijn eigen vinding, aan hen aanbevolen. Niet met algemeene stemmen evenwel, slechts bij meerderheid van stemmen ging het door. ‘Les Seigneurs [hun Hoog Mogenden] ont par pluralité des voix accordé, sur le bon plaisir des Etatz quy les ont cy envoyez, la capitation, selon que se mettra par escript par aucuns à deputer de chacune province’³⁾.

1) Zoo zegt don Juan zelf (Corresp. de Phil. II, t. V, p. 404).

2) Corresp. de Phil. II, t. V, p. 402.

3) De Jonge, dl. II, blz. 273. Volgens Van Someren (of liever volgens Hudoy door hem aangehaald) was het Boischot (zie over dezen Corresp. de Granv., t. V, p. 421), die het tarief ontworpen had. Bij De Jonge vindt men over deze zaak nog het volgende, p. 298: XVI May. Résolu que les députez des Estaz furniront à l'escript de la capitation soubz le bon plaisir de leurs maistres et collègues, et à condition que tous ensuyvent sans excepter personne, degré en degré, d'Estat en Estat; et que aultrement sy leurs maistres ne l'accordent, ils recouvriront ce qu'ils auront deboursé sur le Generalité, le tout sans préjudice du droict des Estatz’. - P. 306: ‘20 May. Résolu de poinct encores donner en imprimerie les moyens de capitation, tant que les membres l'ayent accordé’. - P. 322 ‘XXIV May. Résolu que tous deputez des Estatz, estans présens à Bruxelles, furniront en dedans le lundy prochain à leurs capitations par manière de provision et sans préjudice, pour en repeter en cas que les Estatz n' accordent les moyens de la dicte capitation, et chacun pensionaire de chacune province apportera demain sa liste des deputez des Estatz présentz. Et quant aux trois difficultez proposeez par les Prelatz de Brabant, elles sont esté rejetes. Et sy sera ladicte capitation recompté par quelcung des Estatz de chacune province et employé au licentiement des gens de guerre envoyez par deça par le prince d'Orange’. - Op de capitation hebben nog betrekking de volgende stukken, vermeld bij Gachard, Actes des Etats Généraux, t. I: N^o. 579 (besluit der heffing), 588/510 (toestemming van Henegouwen en Namen), 628 (brief van de Staten-Generaal aan de Staten van Artois over hun weigering, dd. 28 Juni), 620, 631, 649, 651 (weigering van Artois), 658, 664. Zie verder Bondam, Onuitg. Stukken, dl. II, blz. 378, 380, 386 en vooral dl. III, blz. 1; Corresp. de Phil. II, t. V, p. 402, 408, 753, 755, 778/9; Corresp. de Granvelle, t. VI, p. 211, 225.

[p. 32]

Een hoofdgeld, ‘een capitale omsettinghe’, dus zou moeten aanvullen hetgeen uit de opbrengst der gemeene accijnsen, die meteen voor de drie volgende jaren zouden worden bestendigd¹⁾, niet geheel te vinden was.

Boven een omslachtige, een hatelijke inkomstenbelasting, die een ieders gegoedheid ontdekken en openbaren zou, had men de voorkeur gegeven aan ‘une gracieuse quotisation capitale’, zooals don Juan²⁾ het uitdrukt, ‘sur chascun qui auroit moyen de furnir quelque chose, sans avoir du tout esgard à la richesse ou aux facultez des personnes, que ne se pourroit faire sans grand despens, longueur de temps et cognoissance desdictes facultez des personnes, chose dangereuse et odieuse³⁾, comme l'on a tousjours tenu, ains seulement ayant prins esgard aux degrez, estatz et qualitez des personnes’. Hoewel meermalen ter sprake gebracht⁴⁾, was zulk een hoofdgeld naar ieders qualiteit nog nooit in Nederland geheven⁵⁾. De vraag was, of de Staten der provinciën het thans zouden willen en durven beproeven. Want nog ‘op wek behagen der Staten die hen gezonden hadden’, en niet meerderheid van stemmen hadden de afgevaardigden ter Staten-Generaal het plan voorloopig goedgekeurd. Eer het tot wet kon worden verheven moesten thans de Staten, in iedere provincie afzonderlijk, bijeenkomen en hun oordeel uitspreken. Indien één van allen er zijn goedkeuring aan onthield, was het voorstel afgewezen: immers in zake van contributie had geen overstemming, geen besluit bij meerderheid, hoe groot die wezen mocht, plaats.

1) De Jonge, blz. 277.

2) Corresp. de Phil. II, t. V, p. 499.

3) Vgl. Van der Goes, dl. IV, blz. 246; Viglius, De decimo denario, p. 287.

4) Den 14^den September 1557 herinnerde de toenmalige landvoogd Lalaing, welke middelen men had voorgeslagen om de verzochte bede op te brengen: ‘à scavoir le centiesme sur les Biens Immeubles; autres par dixiesmes & cinquiesmes; par quelques impots sur le Sel, Laques, Especeries & semblables Marchandises; aucuns mettoient en consideration l'assiete capitale’ (Van der Goes, Register, blz. 92). In April 1559 werd van de Staten door de regeering een bede gevraagd van 125,000 £, ‘te betalen in gereede penningen, by capitale ommestellinge, indien ghy sulcks bequaem ende geraden bevindt, ofte by leeninge, die ghy sult mogen rembourseeren op seeckere termynen, als ghy sult adviseeren ghevoechelijck te sijn’ (Van der Goes, Register, blz. 47).

5) Uit Viglius, p. 289, zou ik opmaken, dat het hoofdgeld als provinciaal middel niet nieuw was.

[p. 33]

Aanvankelijk ging het goed¹⁾. De eerste vergadering, die zich had uit te spreken, was die van Henegouwen. De Staten-Generaal zonden een uit hun midden, le Sieur De la Motte, er heen, ‘affin d'induire les Estatz dudict Haynault à consentir les premiers les Moyens Capitaulx, pour donner bon exemple aux autres Estatz,’²⁾. En waarlijk, die van Henegouwen gaven het goede voorbeeld, dat van hen begeerd werd, den 7^den Juni³⁾, hetwelk nu ook naar de beurt af door verreweg de meeste anderen werd gevolgd. Namen maakte wel eenige bedenkelijke voorwaarden, die echter het goede werk alleen niet verijdeld zouden hebben, indien niet Artois, welks hoogere standen, geestelijkheid en adel, al vroeger tegen de gemeene accijnsen en den hondersten penning groot en langdurig bezwaar hadden gemaakt⁴⁾, thans stellig en volstandig had geweigerd⁵⁾. Zijn afgevaardigden ter Staten-Generaal hadden dit van den beginne af doen voorzien; zij hadden niet eens hun Provinciale Staten willen vergaderen⁶⁾, voordat het zou gebleken zijn, dat de overige gewesten hun aandeel in de vroeger uitgeschreven belastingen hadden afbetaald; en hoewel don Juan die Staten toen, buiten hen om, door zijn stadhouder had laten beschrijven, en het na de eerste verwerping van het voorstel, op verzoek der Staten-Generaal, nog eens deed⁷⁾, het baatte alles niets: de Staten van Artois betoonden zich onverzettelijk, onverbiddelijk. Het plan moest dus wel worden opgegevem. Dat was ook de raad, dien don Juan ten slotte aan de Staten-Generaal gaf. ‘Ce consideré’, schreef hij hun den 11^den Juli, ‘il y a icy semblé que seroit mieulx de se prévenir de quelques aultres moyens pour recouvrer prestement deniers, fust par répartissement en quotes de quelques cincq ou six millions

1) Don Juan bood aan zelf in zijn qualiteit 60,000 gld. bij te dragen (zie Van Someren, Inkomstenbelasting in den Navorscher en vergelijk: Actes des Et. Gén., t. I, p. 189; Corresp. de Phil. II, t. V, p. 329, 402; De Jonge, dl. II, blz. 274).

2) De Jonge, dl. II, blz. 356.

3) Gachard, Actes des Et. Gén., t. I, p. 179.

4) Artois had zich indertijd ook verzet tegen den Tienden penning (Corresp. de Phil. II, t. II, p. 93, 98; Viglius, p. 295, 319).

5) Gachard, Actes des Et. Gén., t. I, p. 195, 189. - Zoo wij Morillon mogen gelooven, was de burgerij van de hoofdstad het in dezen met de geestelijkheid en adel eens. ‘A tenu a peu (schrijft hij den 24^sten Juni) que le petit peuple d'Arras ne se soit eslevé contre le magistrat et faict tomber des têtes’ (Corresp. de Granv., t. VI, p. 325). Dit verklaart den onverzettelijken tegenstand der Staten van de provincie.

6) Corresp. de Phil. II, t. V, p. 775.

7) De Jonge, dl. II, blz. 314.

[p. 34]

ou aultre soinme que l'on advisera convenir, en diminuant les quotes de ceulx qui sont trop chargez’¹⁾.

Het was waarlijk ook het eenige wat er overschoot. Zoo enorme sommen als de landvoogd voorsloeg wel niet, maar toch twee beden, één van 780,000 £ en een andere van twee millioen, over de gebruikelijke quoten om te slaan, willigden alle provinciën, ook Artois niet uitgezonderd²⁾, weldra in. Het geld werd opgebracht, - maar het stelsel van gemeene middelen had voor dat van de quoten moeten onderdoen. Hetzelfde (in het voorbijgaan zij het opgemerkt) geschiedde later in het Noorden. De Unie van Utrecht schreef in haar 5^de artikel het heffen van gemeene imposten ter bestrijding der algemeene uitgaven voor; maar het gebruik, dat machtiger was dan betere voornemens, bleef zich steeds aan de oude quoten houden.

Doch slechts als gemeen middel der Generaliteit was de capitation gevallen. Aan elke provincie in het bijzonder stond het natuurlijk vrij er zich van te bedienen. Werkelijk hebben Henegouwen en Brabant, misschien ook nog anderen, dit gedaan. En juist uit dien hoofde, omdat Brabant het deed, bezaten wij den Dietschen tekst van het ontwerp al lang voordat Van Someren (en vóór hem, dien hij noemt doch wiens boek mij onbekend is, Jules Hudoy) ons den Waalschen mededeelde. Want, daar de Staten van Brabant de ‘personeels ende gewillige contributie ende medegeldinghe’, zooals zij de capitation betitelden, in hun provincie verkozen in te voeren, dienden zij de ordonnantie wel in druk te geven. Het boekje, waarin zij het deden, berust in meer dan één verzameling van pamfletten³⁾. Het kan dienst doen ook om enkele fouten van het Waalsche afschrift te verbeteren.

Buitendien staat de Dietsche redactie gedrukt in een boek, dat binnen een ieders bereik is: in het derde deel der welbekende Verzameling van Bondam. Zij komt daarin voor als een ‘propositie’, uit naam der Staten-Generaal aan de Staten van Gelderland gedaan. Hoe die zaak zich had toegedragen, is niet zonder belang, eu verdient wel, dat ik het ten slotte mededeel.

Ik heb in het voorafgaande opstel over de Zeventien Provinciën uiteengezet, hoe de gewone vergadering van wat men kortaf de Staten-Generaal placht te noemen, eigenlijk bestond uit de

1) De Jonge, dl. II, blz. 779.

2) Actes des Et. Gén.. t. I, p. 231.

3) In die van wijlen Meulman b.v., thans te Gent bewaard (N^o. 315 van den catalogus), en in die der Thysiana.

[p. 35]

afgevaardigden van die provinciën, ‘qui sont accoustumez de contribuer ensemble’, waaronder noch Gelderland noch een der overige Noordelijke gewesten, die eerst onder Karel V werden aangewonnen, begrepen was. Na de Pacificatie van Gent hadden die oude Staten-Generaal de overige Staten ook wel beschreven en in hun midden welkom geheeten, maar aanvankelijk niet gedwongen om voortaan met hen mee te contribueeren. Wel hadden zij bij voorkomende gelegenheid van hen, evenals van de heeren van Holland en Zeeland¹⁾, een bijdrage overeenkomstig elks vermogen verzocht, maar zich met welwillende betuigingen en verontschuldigingen laten paaien. Later evenwel, toen zij don Juan als landvoogd over geheel Nederland erkend hadden en met zijn toestemming en bijstand de gemeene middelen trachtten te bestendigen en de capitation in zwang te brengen, hadden zij begrepen wat meer aandrang te mogen gebruiken. Wij vernemen dit van don Juan zelven. In den reeds vroeger door mij aangehaalden brief schrijft hij: ‘Et pour ce que les provinces non contribuables ordinairement, comme Geldres, Overysel, Frize, Groningen, Utrecht et Luxemburg, ne sont coustumières d'accorder semblables demandes, et que toutesfois la raison veult qu'ils assistent au secours de ceste présente nécessité tant grande, procédée de cause commune, et tendant ce que se prétend par ses moyens d'argent au bénéfice général et universel de touts les pays de par deça, l'on a advisé que on leur remonstreroit ladicte nécessité présente et ce que, pour y subvenir, l'on a proposé aux aultres provinces, afin qu'ilz y assistent pareillement par les mesmes moyens ou telz aultres qu'ilz adviseront mieulx convenir.’

Om aan dit rechtmatige verlangen te helpen voldoen gelastte de landvoogd terstond de Staten dier gewoonlijk niet mede contribueerende provinciën te vergaderen, hetgeen ook omstreeks den eersten Juli geschiedde. Overal werd toen het plan der capitation, zooals deze later in Henegouwen en Brabant geheven is, voorgesteld. De propositie, aan de Staten van Gelderland gedaan, is in meer dan één afschrift in Geldersche archieven bewaard gebleven, en als een belangrijk gedenkstuk door Bondam, die van de Brusselsche uitgaaf geen kennis droeg, in zijn groote Verzameling afgedrukt. Geen overbodige zorg, want zelfs in de Brabantsche

1) De Jonge, dl. II, blz. 279. Bor, dl. I, blz. 814/5 (Bk. X, f^o 244). Vgl. voor iets later tijd, October 1577: Bijdr. en Meded. Hist. Gen., dl. XIV, blz. 10, 16, 26, 32, 33, 39, 41/2, 42.

[p. 36]

ordonnantie zijn drukfouten ingeslopen en enkele regels uitgevallen, die wij nu uit Bondam's uitgaaf kunnen verbeteren en invullen.

Dat overigens de propositie noch in Gelderland noch in een der andere aangezochte provinciën een gunstig gehoor heeft gevonden, behoeft wel niet gezegd. Geen van allen liet zich het voorstel van hoofdelijke omzetting welgevallen. Gelderland was nog het redelijkst en betoonde zich althans tot eenigen bijstand bereid. Na zich nog eens en met sterker aandrang te hebben laten manen, bood het eindelijk ‘naar krancken vermogen der Landschap’ aan, ‘by provisie de somme van hondert duysent carolus gulden’ bij te dragen, die natuurlijk in dank aanvaard werd, als een goed begin van beter, - welk beter zich begrijpelijker wijze heeft laten wachten. Friesland had al vroeger zijn besluit genomen. Reeds den 14^en Juni was bij de Staten-Generaal een brief van zijn President (den President van het Hof) ter tafel gebracht, ‘contenant excuses de ne pratiquer illec l'assiette capitale’, om reden dat de Friezen voornemens waren voor eigen behoefte een soortgelijk hoofdgeld te heffen, ten einde in het onderhoud van het door hen geworven krijgsvolk en in het afdoen van gemaakte schulden te voorzien. Wat de overigen mogen geantwoord hebben is mij niet bekend, maar laat zich gissen. Zij zullen wel na als voor ‘provinces non contribuables’ gebleven zijn.

(Bijdragen voor Vaderl. Geschiedenis en Oudheidkunde, Derde Reeks, dl. VII, blz. 340 vlg.)