Verspreide geschriften. Deel 9. Historische schetsen en boekbeoordeelingen. Deel 2. Redevoeringen en opstellen van verschillenden aard. Deel 1

[p. 1]

De Zeventien Provinciën en haar vertegenwoordiging in de Staten-Generaal.
(1893.)

Dat de Nederlandsche staat, kort voordat hem de opstand tegen Spanje uiteen scheurde, uit zeventien provinciën bestond, is van algemeene bekendheid. Maar welke die zeventien waren, is volstrekt geen uitgemaakte zaak¹⁾. Onnadenkend plegen wij de opgaaf van Wagenaar slechts te herhalen²⁾.

Als deze de inlijving van Gelderland en Zutfen verhaald heeft, gaat hij³⁾ aldus voort: ‘Deze twee Landschappen waren de laatsten der Nederlanden, met welken hij [Karel V] zijn uitgestrekt gebied vermeerderde, voerende hij wegens de heerschappije over dezelven, van deezen tijd af⁴⁾, zonder iemants wederzeggen, in zijne open' brieven, zeventien bijzondere titels, als Hertog van Brabant, Limburg, Luxemburg en Gelder; als

1) Zoo schreef ik reeds in mijn recensie van Van Riemsdijk, De Griffie van H.H.M. (Ned. Spect., 1885, blz. 412).

2) De latere geschiedschrijvers, die de zeventien noemen, schijnen allen hem te volgen. Ik zal geen Noord-Nederlandsche aanhalen, en van de Belgische alleen eershalve Neny in zijn Mémoires historiques et politiques, t. I, p. 3; David, Vaderl. Historie, dl. IX, blz. 567; Henne, Hist. du regne de Charles V, t. VIII, p. 131; Docum. Inedit. v. LXXV, p. 33. - Witkamp, De Zeventien Provinciën, noemt deze (zoover ik bij een vluchtige inzage gezien heb) nergens. Op zijn titelvignet staan de wapens van veel meer gewesten en heerlijkheden, doch met het onderschrift: wapens der XVII provinciën. Arend (dl. II, stuk 3, blz. 680) zegt: ‘Zoo waren dan eindelijk al de XVII Nederlanden, sinds den tijd van Karel den Groote van een gescheiden, onder éenen Heer vereenigd’; Groen van Prinsterer (Handboek der Vad. Gesch., p. 114): ‘De Nederlanders waren, nadat Gelderland was veroverd, allen onder Karels heerschappij’. Van Kampen, Geschied- en Aardrijksk. Beschrijving, blz. 182, volgt Wagenaar.

3) Dl. V, blz. 256.

4) Hierin vergist zich de schrijver. Reeds in 1538 had keizer Karel zich die titels toegeëigend: zie de aanschrijving bij Gachard, Docum. Inéd., t. I, p. 303.

[p. 2]

Graaf van Vlaanderen, Artois, Henegouwen, Holland, Zeeland, Namen en Zutfen; als Markgraaf des Heiligen Roomschen Rijks of van Antwerpen, en als Heer van Friesland, Mechelen, de Stad, Steden en Landen van Utrecht, Overijssel en Groningen’. Blijkbaar bedoelt hij, dat de landen, waarvan de keizer de namen als titels voert, de zeventien provinciën uitmaken.

Gaan wij nu den aanhef der open brieven na, waarop zich Wagenaar beroept, en slaan wij onder de titels al dezulke over, die op andere staten dan de Nederlandsche doelen, dan houden wij waarlijk de zeventien gewesten over, die hij noemt - met nog één, waarvan hij zwijgt: Lothrijk, dat zelfs aan al de andere voorafgaat. Maar niet zonder reden laat hem Wagenaar toch ongenoemd; want in den tijd van Karel V bestaat Lothrijk als afzonderlijk gewest sedert lang niet meer en is onder Brabant begrepen. Doch hetzelfde is waar van het markgraafschap van het Heilige Roomsche Rijk: ook dat was in Brabant opgelost, en Antwerpen, dat er de kern van had uitgemaakt, is een hoofdstad van Brabant nevens de drie overige geworden¹⁾. Dus één van beide, òf zestien of achttien Nederlandsche landschappen laten zich uit de breede rij van titels, die de keizer voert, uitmonsteren. Om tot de juiste zeventien te komen leidt de weg, dien Wagenaer was ingeslagen, ons niet.

Zullen wij misschien verder komen als wij het verdrag van Augsburg van 26 Juni 1548 raadplegen, waarbij al de Nederlandsche gewesten, die Karel op dat tijdstip had vereenigd, in één kreits van het Duitsche rijk werden samengevat? Of, wat nog eenvoudiger is, als wij op het antwoord letten, dat vanwege den keizer op de volgende vraag van den Rijksdag gegeven werd: ‘Quelles terres sa Maj. veult estre comprinses au traité?’

Dat antwoord luidt: ‘Sa Maj. déclaire: les duchez de Lothier, de Brabant, de Lymbourg, de Luxembourg, de Gueldres; les contez de Flandre, d'Arthois, [de Bourgoingne,] de Haynnault, de Hollande, de Zéelande, de Namur, de Zutphen [et Charolois]; le marquisat du St. Empire; les Seigneuries de Frise, d'Utrech,

1) Toch wordt nog het markiezaat genoemd in het Verdrag van verdeeling van 8 Februari 1631 (bij Aitzema, dl. II, blz. 199). Dit bewijst echter niets voor een provinciaal bestaan; vele heerlijkheden, hoewel in de provincie Brabant ingelijfd, werden voortdurend afzonderlijk genoemd. In 1571 werd Champagney gouverneur van de stad Antwerpen; niet van het markiezaat, waartoe ook Breda en Bergen op Zoom gerekend werden (zie Viglius ad Hopperum, p. 38; vgl. Kronijk van Antwerpen, 12 Juni, blz. 229). - Over Mechelen vgl. David, dl. V, blz. 493 vlg., 643/4; Guicciardini (1^ste ed.), p. 154.

[p. 3]

d'Overyssel, de Groeninghe, de Faulquemont, de Daelhen, [de Salins,] Malines et Maëstricht’¹⁾.

Laten wij hieruit de drie gewesten of heerlijkheden weg, die buiten de Nederlandsche grenzen liggen²⁾ en wier namen ik daarom tusschen haakjes heb gevat, dan houden wij nog een te groot aantal over, zelfs al rekenen wij Faulquemont en Daelhem, die weldra met Rolduc als Pays d'Oultremeuse vereenigd werden³⁾, slechts voor één. Bovendien, wij stuiten hier op hetzelfde bezwaar als bij de titels, dat namelijk twee der genoemde gewesten, Lothier en le Marquisat, geen afzonderlijk bestaan meer hebben. Dat niettemin de keizer er nog altijd de titels van voert, heeft echter zijn goede reden: de Blijde Inkomste van Brabant, die hij bezworen had, verplichtte er hem toe. Zijn beroemde voorganger, Philips de Goede van Bourgondië, had namelijk, toen hij het hertogdom bij zijn overige Nederlanden inlijfde, bij zijn Inkomste van 5 October 1430 deze gelofte afgelegd, die door elken lateren hertog herhaald werd⁴⁾: ‘Item geloven wy hen, dat wy aennemen sullen den titel ende wapenen van Lottrijck, van Brabandt ende Limborch ende Marckgrave des Heylich Rijcx, also dat behoort’ enz.⁵⁾. Hierin, meen ik, ligt de verklaring der anders zonderlinge praal met titels van niet meer op zich zelf bestaande landschappen. Maar hoe dit zij, en hoe wij het ook uitrekenen, alweer komen wij niet tot de juiste zeventien.

Staat dat cijfer dan ook wel vast, is het wel buiten twijfel officiëel? Er bestaat eenige aanleiding om hieraan te twijfelen. Er is een beroemd schrijver, maar ik ken er ook slechts één, die een ander getal noemt: Don Bernardino de Mendoça. In de korte beschrijving van Nederland, die hij aan zijn verhaal der krijgsbedrijven laat voorafgaan, en die van vóór 1573 zal dagteekenen⁶⁾, zegt deze, dat men gewoon is achttien provinciën te onderscheiden, overeenkomstig de titels die de koning, zijn heer, ervan voert⁷⁾. Mendoça is een man gezag, in al wat zijn

1) Déclaration de Charles V, remise à la Diète d'Augsbourg (Pap. d'Et. de Granvelle, t. III, p. 319).

2) Over het zich afzonderen van Bourgondië, zie Corresp. de Granvelle, t. VI, p. 193.

3) Ernst, Hist. de Limbourg, t. I, p. 11, stelt dit in 1544 of kort daarna. Mij dunkt, 's keizers antwoord, hier aangehaald, maakt het waarschijnlijk, dat het eerst na 1548 is geschied. Vgl. ook Henne, t. VIII, p. 131.

4) Art. IV.

5) Placcaeten van Brabant, dl. I, blz. 123.

6) Zie dit aangetoond in Verspr. Geschr., dl. VII, blz. 205.

7) ‘....si bien acostumbran diuidirlos en deziocho prouincias, segun los titulos que dellas tiene el Rey nuestro senor’. (Comentarios, p. 2).

[p. 4]

bedrijf aangaat geloofwaardig. Maar is hij dit ook in een zaak als deze, die hij natuurlijk van hooren zeggen heeft? Ik zou meenen, dat hier alles afhangt van den zegsman, dien hij volgt. En met waarschijnlijkheid kan ik dien aanwijzen. Het zal Lodovico Guicciardini zijn, de schrijver der Descrittione di tutti i Paesi bassi. Niets natuurlijker dan dat Mendoça met dezen te rade ging. Maar als deze zijn zegsman waarlijk is, heeft hij hem toch niet juist begrepen. Want Guicciardini zegt niet meer, dan dat hij bij het beschrijven van het geheele lichaam van Nederland het in zooveel leden zal verdeelen als de vorst afzonderlijke titels voert, dat is te zeggen achttien. Doch van deze, gaat hij voort, is de eerste, die van Lothier, niet meer dan een bloote titel, de overige daarentegen zijn van wezenlijke gewesten¹⁾. Hij redeneert dus juist zooals Wagenaar, zonder hem te kennen, na hem doet, en tegen zijn redeneering gelden dan ook dezelfde bedenkingen. Maar van het traditioneele getal wijkt hij geenszins af, en bij gevolg kan Mendoça, die niet meer weet dan hij, daar evenmin tegen getuigen. Een zeker bewijs er vóór levert integendeel de resolutie, waarbij de Staten-Generaal in April 1578, toen zij den strijd met don Juan aanbonden, zich een zegel kozen. ‘Resolu (zoo luidt zij) de faire graver ung scel pour la Géneralité: et sera ung lion grippant couronné, ayant en la patte droicte une espee, en la senestre dix sept flesches (signifiant les dix sept provinces) liées d'ung roulet’ etc.²⁾.

Bovendien in de jaren, die aan dit besluit voorafgingen, vinden wij bij de best onderrichte schrijvers telkens van de zeventien provinciën gesproken³⁾. Het oudste mij bekende voor-

1) ‘....divideremo questo corpo in tante membra, quanti sono i titoli, chi gli da & se ne prende il Principe, che fieno diciotto; & il primo è Lottier, il quale non ha altro che il nudo titulo di Ducato: le altre sono tutte regioni effettuali’ (p. 44 der eerste uitgaaf, van 1567).

2) Van Riemsdijk, De Griffie van Hare Hoog Mogenden, blz. 143. Het getal zeventien komt ook voor in de Corresp. de Philippe II, t. III, p. 225, 227 (N^o. 15) (los quince Estados), 227/8, 321 (los XV Estados). Hier werden alleen de in 1574 gehoorzame provinciën bedoeld, zonder Holland en Zeeland, evenals door Don Juan, als hij (ibid., t. V, p. 357) spreekt van ‘les quince provinces’ (vgl. Corresp. de Guill. le Tacit., t. III, p. 458). In een pamflet van 1576, Een waerachtige Nieuwe Tydinghe (Bibl. Thys.), N^o. 214, overgedrukt bij Henricipetri, f^o. 204), vinden wij in den aanhef: ‘(de Spanjaard,) hem beroemende dat alle die seventien Provintiën hemluyden tot een roof gegeven was’; deze plaats is opmerkelijk, omdat zij van een Noord-Nederlander, een Groninger, afkomstig schijnt. Le Petit (Nederl. Rep., 1615, blz. 388) heeft niet het markgraafschap, maar daarvoor de Landen van Overmaze: in zijn Gr. Chronique, t. II, p. 767^a, zegt hij uitdrukkelijk dat Zutfen een der zeventien provinciën was.

3) Zoo b.v. in de brieven van Morillon en de Corresp. de Granvelle (b.v. t. VI, p. 152) en in het historisch verhaal van bisschop Metsius (Corresp. de Philippe II, t. IV, p. 768).

[p. 5]

beeld¹⁾, dat meteen toont dat ook het volk zoo sprak, levert ons het vermaarde Geuzenliedje van 1572, door sommigen, mijns inziens ten onrechte, aan Marnix toegeschreven:

‘Ras, Seventien Provincen, Stelt u nu op den voet’, enz.²⁾.

Welke gewesten men bij regeering en volk onder de zeventien verstond, moet derhalve op de een of andere wijze uit te maken zijn. Onderzoeken wij in de eerste plaats, of vóór Wagenaar niet andere geschiedschrijvers zich aan een berekening hebben gewaagd.

Bij wie zouden wij dan eer gaan navragen dan bij de twee grondleggers onzer geschiedenis van den strijd tegen Spanje, Van Meteren en Bor? En van beiden krijgen wij een opmerkelijk antwoord, in hoofdzaak hetzelfde als dat wij van Wagenaar kregen, maar met bijvoegingen van gewicht. Nadat namelijk Van Meteren eerst de reeds door Wagenaar aan ons bekend geworden zeventien namen opgesomd heeft, gaat hij dus voort ³): ‘Daer sijn noch twee landen, als die steden van Rijssel Doway ende Orchies ende Doornic ende Tornesis, die haer als provinciën noemen ende voor sulcke haer contributiën, schattingen of beden opbrenghen, hebbende bysondere gouverneurs; dan naer de oude bedeylinghe soo ressorteeren sy onder Vlaenderen, ende worden onder de seventhien provinciën niet getelt’.

Dat klinkt al zeer vreemd: twee gewesten, met bijzondere gouverneurs en op zichzelf hun beden contribueerende, die zich ook provinciën noemen, zullen toch niet onder de zeventien worden gerekend! Maar hooren wij, eer wij verder gaan, ook wat Bor te zeggen heeft.

In de eerste, zeldzame, uitgaaf der drie eerste boeken van zijn omvangrijk werk, die in 1595 verscheen, noemt hij als de zeventien zonder aarzelen dezelfde landschappen, die Wagenaar er voor uitgeeft, alleen in andere volgorde. Maar in de verbeteringen, die hij achter de eerste uitgaaf der drie volgende boeken, van het jaar 1601, voegt, laat hij zich aldus uit: ‘Ben onderricht dat 't selve [het Markgraafschap d. H.R.R.] geen provintie

1) Een nog ouder vindt men in het boekje van Saravia, dat van September 1568 dagteekent (Cat. Meulman, N^o. 190): ‘Ende dese tyrannie sal hy eyndelijcke doen, wt oorsake datter gheen menschen oft luttel in dese seventhien Nederlanden blyven sullen, sooverre sy het wech reysen connen becomen. Soo dese XVII Nederlanden bedorven werden, soo is gantsch Duytschlant, Oostlant, Inghelant, Vranckryk, Schotlant, Yerlant, Italien, jae gantsch Europa bedorven’.

2) Bij Van Vloten, Geschiedzangen, dl. II, blz. 20.

[p. 6]

en es, noch in voys noch in lantschap, maer Brabant, ende dat aen de plaetse van dien onder de lantschappen getelt wert Valckenburch’.

‘Een ander goet Heer ende Vrundt¹⁾ heeft my op schrift gegeven, dat de xvii provintiën in de jaren 1577, 78 & 79 haer stemme in de vergaderinghe generael gehadt hebben als volcht: [ontbreken Limburg, Zutfen, Groningen, Markgraafschap. In de plaats komen Lille, Douay, Orchies, Tournay, Tournesis, Valenciennes].... Groeninghen ende die Vriesche Ommelanden zijn oock altemet in de Vergaderinge erschenen ende hebben hare stemmen somtijts elck bysonder gehadt, somtijts tsamen, maer sijn geweest boven 't getal van de seventhien’.

Volgens Bor's zegsman, dien wij kwalijk geloof kunnen weigeren, werden dus de twee door Van Meteren van de zeventien uitgesloten landen, in spijt van zijn verzekering, wel degelijk in de Staten vertegenwoordigd, en nog andere buitendien, terwijl daarentegen meer dan één gewest, dat wij tot nog toe zonder aarzelen onder de zeventien begrepen hadden, daar geen zitting in had.

Wat hiervan zij, in alle geval wijst ons Bor de richting, waarin wij ons onderzoek hebben te vervolgen: wij moeten ons vergewissen welke provincien haar deputatiën naar de Staten-Generaal plachten af te vaardigen, liefst natuurlijk in den tijd die aan den algemeenen opstand, aan het sluiten van de Pacificatie van Gent, voorafging. Wij weten echter door Gachard, die op last van de Belgische regeering zorgvuldige en uitgebreide nasporingen heeft gedaan en door anderen laten doen, dat van de Statenvergaderingen van vóór 1576 (of juister van vóór 1555) zoo goed als geen bescheiden in de archieven voorhanden zijn. Van de deputatiën, die toen ter tijd de Generale Staten uitmaakten, bestaan geen opgaven. Behalve gelukkig van die ééne vergadering, waaromtrent wij het allerliefst naricht ontvangen, de hoogst plechtige bijeenkomst, waarin Karel V de regeering aan zijn zoon overdroeg, den 25 October 1555. In de Koninklijke Bibliotheek

1) In de uitgave van 1603 “een goet Heer ende Vrundt (onlangs overleden), die in de jaren 1577, '78 ende '79 in de vergaderinghe van de H.H. St. Gen. compareerde”. Wie daarmede bedoeld wordt, is onzeker. Den 6^den Augustus 1577 werden door de Staten van Holland naar de vergadering der Staten-Generaal te Brussel afgevaardigd: Dirk de Bye Jorisz., Mr. Sebastiaan van Loosen en Jan van de Warcke (Resol. Holland). Van de Warcke is Zeeuw en heeft tot na 1614 geleefd; Mr. Sebastiaan van Loosen is overleden in 1579, als lid van den Hoogen Raad; van De Bye is het sterfjaar mij onbekend. Van vriendschap tusschen Bor en Loosen is geen blijk.

[p. 7]

te Brussel werd namelijk een handschrift ontdekt, dat blijkbaar een officiëel karakter draagt, en een lijst bevat niet alleen der provinciën, die bij die gelegenheid haar afgevaardigden zonden, maar ook van de namen der afgevaardigde personen, op die van Brabant en Vlaanderen na¹⁾. Aan de personen is ons thans niet gelegen; het is ons om de provinciën te doen, en die vinden wij er volledig, met een enkele uitzondering, waarop wij verdacht waren. Want wij wisten reeds van elders²⁾, dat één gewest, hetwelk met de overige beschreven was, nagelaten had te verschijnen: Overijsel, met de aanhoorige landschappen van Drente, Linge, Wedde en Westwoldingerland. Op dat ééne gewest na verschenen alle, ten getale van zestien. Ziehier hun namen, zooals het handschrift ze geeft:

1.	Duché de Brabant.
2.	Duché de Limbourg et Pays d'Outre-Meuse.
3.	Duché de Luxembourg.
4.	Duché de Gueldre et comté de Zutphen.
5.	Comté de Flandre.
6.	Comté de Artois.
7.	Comté de Hainaut.
8.	Comté de Hollande.
9.	Comté de Zélande.
10.	Comté de Namur.
11.	Villes et Chatellenies de Lille, Douai et Orchies.
12.	Seigneurie de Tournai et Tournaisis.
13.	Seigneurie de Malines.
14.	Seigneurie de Frise.
15.	Seigneurie d'Utrecht.
16.	Seigneurie d'Overyssel, Drenthe, Linge, Wedde et Westwoldingerland.
17.	Seigneurie de Groningue.

Vergelijken wij, om hiermee te beginnen, deze lijst met de opgaven van Bor, Van Meteren en Wagenaar, dan springen ons al terstond enkele aanmerkelijke verschillen in het oog. 1^o. Het Markgraafschap ontbreekt in de officiëele lijst zoowel als Lothrijk; en Valkenburg, dat Bor in de plaats wilde stellen, komt geenszins afzonderlijk voor, slechts als in Overmaze begrepen, dat

1) Gachard heeft dit document afgedrukt onder de bijlagen van zijn: Retraite et Mort de Charles V, t. III, p. 184.

2) Zie Gachard, Anal. Belg., t. I, p. 80.

[p. 8]

weer afhankelijk is van Limburg. 2^o. Ook Zutfen, door allen op zichzelf genomen, komt op de lijst voor als aan Gelderland toegevoegd. Daarentegen prijken Lille, Douay en Orchies, en Tournay met Tournaisis, wat ook Van Meteren mocht beweren, als twee afzonderlijke gewesten onder de zeventien. Want dat wij hier waarlijk de zeventien, de provinciën die onder dat getal èn regeering èn volk verstaan, voor ons hebben, is, dunkt mij, niet te betwijfelen. En zooals doorgaans, nu wij eens de waarheid weten, valt het ons niet moeilijk in te zien, dat zij ook zoo en niet anders noodzakelijk wezen moest. Dat Lothrijk en het markgraafschap niet mee mochten tellen, hadden wij reeds opgemerkt. Dat Valkenburg vóór 1555 met Daelhem en Rolduc tot de Landen van Overmaze vereenigd was geworden en aan Limburg gehecht, wisten wij ook. Ook konden wij wel voorzien dat Zutfen, hetwelk van ouds als een der vier kwartieren op de dagvaart van Gelderland werd opgeroepen en verscheen, en met de rest van de provincie bij één akte aan Karel V werd opgedragen, voor geen landschap op zich zelf kon gelden. Dat daarentegen het Waalsche Vlaanderen, naar zijn drie steden genoemd, na geruimen tijd als een afzonderlijk gewest onder Frankrijk gestaan te hebben¹⁾, en eerst bij gelegenheid van het huwelijk van den eersten Bourgondiër, Philippe le Hardi, met de erfdochter van Vlaanderen, in 1369, tot het hoofdgewest teruggekeerd te zijn²⁾, voortdurend een geheel op zich zelf was blijven uitmaken, was ook bekend genoeg. En evenzoo, dat Doornik met het omgelegen land, na eeuwen lang nu eens aan Frankrijk, dan weer aan Nederland behoord te hebben, eindelijk in 1521 door Karel V voor goed heroverd en wel met Vlaanderen verbonden was geworden, doch niet zoo nauw, of het bleef steeds een gewest op zich zelf³⁾. De waarheid, nu wij ze kennen, heeft dus niets dat bevreemden kan.

Maar wel moet het ons vreemd voorkomen, dat deze waarheid, waaraan wij geen oogenblik twijfelen, toch zoo zeer afwijkt van hetgeen aan Bor door een vriend, die jaren achtereen de vergadering der Staten-Generaal had bijgewoond, over de daar vertegenwoordigde en meestemmende provinciën was bericht. Dat

1) Bij den vrede tusschen Frankrijk en Vlaanderen te Athies sur Orge (5 Juni 1305) werden de drie steden aan Frankrijk afgestaan (David, dl. IV, blz. 538).

2) David, dl. IV, blz. 644-6.

3) Henne, t. II, p. 422, vgl. 27, 37, 229; David, dl. IX, blz. 338, 344.

[p. 9]

iemand van zoo lange ervaring zich op een zoo in het oogloopend punt zou vergist hebben, is nauwelijks te onderstellen. En toch weer aan den anderen kant, dat de stad Doornik, afgescheiden van het baljuwschap, en Valenciennes, afgescheiden van Henegouwen, voor zich zelf zitting gehad en gestemd zouden hebben, is, na hetgeen wij thans van de zeventien provinciën te weten zijn gekomen, kwalijk aan te nemen. Wij mogen in alle geval ons onderzoek nog niet voor gesloten verklaren, maar behooren het verder voort te zetten.

Welke provinciën, vragen wij dan, hebben met Holland en Zeeland de Pacificatie aangegaan? Wij moeten verwachten, dezelfde vijftien, die met ben op de officiëele lijst van 1555 voorkomen. En of dit inderdaad zoo is, kan aanstonds blijken uit het traktaat ervan, dat wij maar voor het opslaan hebben. Wel zijn wij er op voorbereid, dat niet alle vijftien gewesten dit traktaat zullen geteekend hebben, omdat wij weten, dat tijdens het sluiten nog niet allen bijeen waren gekomen. Maar dat doet er minder toe; het is ons hoofdzakelijk in dit geval te doen om te zien, of de door Bor's zegsman genoemde, doch onder onze zeventien niet begrepen, provinciën wellicht mede hebben geteekend. En ja waarlijk; tegenover Holland en Zeeland aan de eene zijde, noemen zich aan de andere Brabant, Vlaanderen, Artois, Henegouwen, Valenciennes, Rijssel-Douay-Orchies, Namen, Doornik, het Doorniksche, Utrecht en Mechelen. Vergissing is hier ondenkbaar. Ten overvloede komt nog de Unie van Brussel, enkele weken na de Pacificatie geteekend, een nieuw bewijs leveren. Onder haar onderteekenaars verschijnen insgelijks afzonderlijk Tournay en Valenciennes¹⁾.

Vreemd voorwaar! Maar nog vreemder luidt hetgeen de trouwe correspondent van den te Rome vertoevenden kardinaal Granvelle, de proost Morillon, enkele dagen voor het voltrekken van de Pacificatie, 3 November 1576, aan dezen schrijft²⁾. Hij heeft het over het traktaat, waarvan het ontwerp hem al bekend is; hij prijst er het artikel in, dat van den godsdienst handelt, want het bepaalt, dat de vijftien gewesten te dien opzichte zullen blijven in den staat waarin zij zijn, dat is bij den uitsluitenden eerdienst der Roomsche Kerk, en de twee andere voorloopig ook wel in den toestand waarin zij zich bevinden, dus bij de uitsluitende godsdienstoefening van de Gereformeerden, maar met

1) Zie het facsimilé bij De Jonge, Unie van Brussel.

2) Corresp. de Granv., t. VI, p. 152.

[p. 10]

dien verstande evenwel, dat zij zich voor het vervolg onderwerpen zullen aan hetgeen de Staten-Generaal dienaangaande zullen besluiten. En nu laat hij deze opmerkelijke bijzonderheid volgen: ‘(les Etats Généraux) que seront rassemblez en la mesme sorte comme ilz furent par feu de bonne mémoire l'Empereur, lorsqu'il céda les pays à son fils. Qu'est ainsi adjousté pour excludre la confusion que aulcuns ont par cy-devant proposé, que tout le monde se debvoit trouver aux Estatz’.

Het feit, dat de proost bericht, wordt bewaarheid. Werkelijk spreekt art. 3 van het traktaat (herhaald in het Eeuwig Edict, art. 2¹⁾) van ‘convocatie ende vergaderinge van de Generale Staten in den forme ende maniere als geschiet is ten tyde als wylen hoochlofflyker memorie Keyser Karel d'opdracht, ende transport dede van de Erfnederlanden in handen van de Conincklycke Majesteyt’. Wij hadden die woorden dikwerf genoeg gelezen, maar de strekking er van niet begrepen, voordat Morillon ze ons komt verklaren. Er was bijgevolg (wij moeten het uit zijn woorden wel opmaken) tweeërlei vergadering van de Generale Staten, een in den vorm der plechtige van October 1555, en een andere ‘où tout le monde se trouvoit’: onder welken ‘tout le monde’ Tournay en Valenciennes ongetwijfeld een eerste plaats bekleed zullen hebben²⁾.

Wat Morillon ons hier slechts in vage bewoording meer te raden dan te kennen geeft, verduidelijkt ons naar wensch niemand minder dan Alva's opvolger, Requesens, in een gewichtig schrijven aan zijn koning van 16 September 1574³⁾. Hij bespreekt de grieven der Nederlanders tegen het Spaansche bewind en hun wenschen, waaraan hij, in het belang van rust en orde, althans gedeeltelijk voldaan wil hebben. Twee wenschen, zegt bij, staan op den voorgrond: afschaffing voor goed van de voorgenomen en slechts geschorste⁴⁾ belasting van den Tienden Penning, en opheffing van den Raad van Beroerte. Beide wenschen behooren zijns inziens in de hoofdzaak ingewilligd te worden. ‘Mais’, zegt hij (in Gachard's vertaling), ‘ce conseil pourrait bien continuer de connaitre des procés de Hollande et de Zélande, provinces

1) Bor, dl. I, blz. 787^a (Bk. X, f^o. 222).

2) Onder de hiervoor, blz. 7, vermelde in October 1555 vertegenwoordigde gewesten ontbreekt alleen Valenciennes. Tournay en Tournens worden er (sub 12) wel degelijk genoemd. (N.v.d.R.)

3) Corresp. de Phil. II, t. III, p. 182. Over de vergadering der Staten-Generaal in 1574 zie ibid., p. 521 suiv.

4) De schorsing wordt vermeld: Corresp. de Phil. II, t. III, p. 451.

[p. 11]

qui sont révoltées, ainsi que de ceux d'Utrecht, de Gueldre, d'Overyssel, de Frise, de Groningue, de Lingen, de Drenthe, des pays d'Outremeuse; des duchés de Limbourg et de Luxembourg, qui, comme V.M. le sait, ne députent point aux Etats Généraux, et auxquels n'a pas été demandé le dixième’. Zonderlinge bewering inderdaad! Hoe kon de landvoogd vermoeden, dat de koning weten zou, dat de door hem genoemde provinciën van de vergadering der Staten-Generaal wegbleven? Zijn Majesteit moest integendeel weten, dat zij allen, Overijsel uitgezonderd, hoewel ook dat beschreven was geworden, getuigen waren geweest van de plechtigheid, waarbij hem zijn vader de regeering had overgedragen. De vergaderingen, waarop de landvoogd doelt, moeten dus van die plechtige onderscheiden zijn; het moet die wezen, waarvan wij Morillon hoorden getuigen, dat de heele wereld er op verscheen, zonder dat die er evenwel bijvoegde, hetgeen wij thans van Requesens vernemen, dat een andere heele wereld er van wegbleef.

Maar twee verschillende vergaderingen, beide van Staten-Generaal, doch geenszins door dezelfde provinciën gevormd, hoe hieraan te gelooven¹⁾? Hoe vooral het te verklaren? Hetgeen Requesens ten slotte zegt, dat van dezelfde provinciën, die de door hem bedoelde vergaderingen niet plegen bij te wonen, ook de Tiende Penning niet gevorderd is, helpt ons gelukkig op den weg tot de volledige opheldering van hetgeen ons bij den eersten aanblik tegenstrijdig en onverklaarbaar scheen.

Het feit staat vast: laten wij met de bevestiging hiervan beginnen. Viglius - in dit geval de beste borg, dien wij begeeren kunnen - zegt uitdrukkelijk in zijn Verhandeling over den Tienden Penning²⁾, dat, toen de hertog den maatregel eindelijk doordreef, het plakkaat gedrukt en ter afkondiging gezonden werd naar Brabant, Vlaanderen, Artois, Henegouwen, Holland, Zeeland, Namen, Dille, Doornik, het Doorniksche, Mechelen en Valenciennes³⁾. Dus naar geen enkel van juist die gewesten,

1) Requesens (Corresp. de Phil. II, t. III, p. 383) onderscheidt ‘une convocation générale, telle que celle qui eut lieu lors de l'abdication de l'Empereur’, van de andere ‘qu'on assemble ordinairement pour la demande des subsides’.

2) De vectigali decimi denarii, p. 303. - Ik wil hier ter loops aanteekenen, dat deze belangrijke verhandeling, die toen Hoynck van Papendrecht ze in het eerste deel van zijn Analecta uitgaf, voor het eerst aan de geleerde wereld bekend gemaakt scheen te worden, in handschrift blijkbaar al door Van Meteren (in zijn uitgaaf van 1609, nog niet in die van 1599) gebruikt was. Op sommige plaatsen vertaalt hij haar letterlijk.

3) Het plakkaat tot verlenging van het pardon werd (volgens Bor, dl. I, blz. 322 (Bk. V, f^o. 232) 22 Februari 1572 om uit te roepen verzonden aan: ‘Canselier en Luiden van onsen Rade in Brabant; Stadhouder, President en Luiden van onsen Rade tot Luxemborg; Stadhouder, Cantzler en Luiden van onsen Rade in Gelderland; Stadhouder van Lymborg’ (vgl. Van der Haer, 1^ste uitg., p. 56), ‘Valkenborg, Daelhem en andere onse Landen van Overmase; Presidenten en Luiden van onse Raden in Vlaenderen en Artoys’ (vgl. Recueil de Hopperus, p. 19) ‘en van onsen Parlement te Dole: Grootbailliu van Henegouwen (vgl. v.d. Haer l.c.; Corresp. de Phil. II, t. II, p. 503) en Luiden van onsen Rade te Bergen; Stadhouders, Presidenten en Luiden van onsen Raden in Holland, Namen en Vriesland; Stadhouder, Cantzler en Luiden van onsen Rade in Overijssel; Stadhouder, President en Luiden van onsen Rade 't Utrecht; Stadhouder van onsen Stad en Lande van Groeningen en Graeffschap Lingen; Gouverneur van Ryssel Douay en Orchies; Bailliu en Luiden van onsen Rade te Doornik; provoost van Valencyn; Rentmeester van bewester- en beoosterschelt in Zeeland; Schoute van Mechelen’ (vgl. Van der Haer l.c.). (Kan uit deze lijst met zekerheid worden opgemaakt, dat wat rechtswezen betreft, Vlaanderen één was met Rijssel, Douai en Orchies en met Artois?)

[p. 12]

van wie ook, volgens Requesens, de belasting niet gevraagd was¹⁾.

Maar hoe het feit te verklaren? De eenige die, zoover ik weet, een verklaring beproefd heeft, is Bakhuizen van den Brink: Over den tienden penning²⁾. ‘Als ware de tiende penning’, zegt hij, ‘een bijzondere gunst, die de Monarch aan zijn welbeminde en getrouwe onderzaten bij uitnemendheid toestond, werd het voorstel deswege alleen aan de provinciën gedaan, die tot het oude vaderlijk erfdeel van het Boergoensche huis behoorden: de later verkregen provinciën en de stad Valencijn, als met het vonnis van gekwetste majesteit bezwaard, werden daarvan uitgezonderd’. Dat die uitlegging niet gelukkig is, behoef ik het wel te zeggen? Afgezien van de vergissing, die Valenciennes tot de uitgezonderde rekent: wie heeft er ooit aan gedacht het vragen van den Tienden penning als een blijk van voorliefde te beschouwen³⁾?

1) Alva zelf doet den koning opmerken, dat Gelderland van den 10^den penning vrij is gebleven (Corresp. de Phil. II, t. II, p. 262). Holland verzocht te mogen blijven ‘by de voet van redemtie (in 1569 overeengekomen), immers sooveel als aengaet de provincie van Hollant, vastpalende aen de provincien van Gelderlandt, Frieslandt, Groningen, Utrecht ende Overijssel, daer men verstaet dat 't placcaet van den X^den ende den XX^sten penninck niet gesonden en is’ (Resol. Holland, 1571, blz. 17; vgl. ook blz. 94/5, 102).

2) Studiën en Schetsen, dl. I, blz. 414. Het opstel dagteekent van 1851, dus van vóór de uitgaaf der Correspondance de Philippe II.

3) Eerst thans heb ik ontdekt, hoe Bakhuizen van den Brink tot de (ineen man van zijn oordeel zonderlinge) meening is gekomen, dat het vragen van den 10^den penning uitsluitend van de patrimoniëele provinciën een begunstiging van deze boven de overige was of althans wilde schijnen. Hij had in Gachard's Lettre à MM. les Questeurs, p. 31, bij de beschrijving van zekere akten deze aanteekening gelezen: ‘Ces actes torment deux liasses. L'une est intitulée: Copies des accords des Etats sur la demande des 100^e, 10^e et 20^e deniers; l'autre: Copies des acceptations des accords. Au-dessous de ce dernier titre on lit la note suivante: ‘Ceux d'Utrecht n'ont rien accordé; et quant à ceux de Valenciennes, rien ne leur a été demandé, pour être régie présentement sous la main de S.M.’ Het is blijkbaar deze noot, die B.v.d.B. aan het dwalen heeft gebracht. Werd van Valenciennes (zoo redeneerde hij), omdat de stad haar zelfbestuur verbeurd had, de 10^de penning niet gevraagd, dan was het wèl vragen van anderen als een bevoorrechting van dezen aan te merken. Had hij zich echter herinnerd dat, volgens Viglius, het plakkaat van den 10^den penning wel degelijk ook te Valenciennes is afgekondigd, hij zou begrepen hebben dat de noot iets heel anders zeggen wil, namelijk dit: aan de lias ontbreken de consenten van Utrecht en Valenciennes; van Utrecht, omdat de provincie haar consent heeft geweigerd; van Valenciennes, omdat de stad haar zelfbestuur heeft verbeurd, en bij gevolg ook haar recht om een belasting toe te staan of af te wijzen. De X^de penning is daar eenvoudig zonder vragen ingevoerd. Eerst in October 1574 werd Valenciennes in zijn zelfbestuur hersteld (Corr. de Phil. II, t. III, p. 261, 519, 551).

[p. 13]

Verderop in zijn betoog neemt Bakhuizen deze verklaring dan ook weer terug. ‘De onderscheiding’, zegt hij, ‘tusschen de erflanden en de overige landen was willekeurig, onrechtvaardig...: het was een misslag, waarvan wij ons de beweegreden niet genoegzaam kunnen verklaren. Want door toe te geven, dat de hertog door aldus te handelen een vaderlijke teederheid voor de erflanden heeft willen aan den dag leggen,... zou men hem een gezindheid toeschrijven, die met de heftigheid van zijn karakter in klaarblijkelijke tegenspraak is’. Ongetwijfeld: wie kan aan zoo iets ernstig geloof slaan? Er moet een andere reden voor bestaan hebben, die wij dienen te vinden, willen wij de handelwijs van Alva en den aard van zijn maatregel begrijpen.

Om den lezer tot dit juistere begrip te leiden, moet ik mij een korte uitweiding over het Nederlandsche belastingstelsel veroorloven.

Als algemeene regel geldt door heel het middeneeuwsche Nederland, dat de vorst de regeering bekostigt uit zijn domeinen en domaniale rechten, en wanneer die te kort schieten, zich tot de vertegenwoordigers van het volk wendt met een bede om het ontbrekende, die feitelijk ingewilligd of geweigerd kan worden, maar volgens gewoonterecht behoort te worden toegestaan, bijaldien de noodzakelijkheid er van niet kan worden geloochend. Nu brengt het vereenigen van twee of meer landschappen onder één kroon in de verhouding tusschen vorst en volk geen verandering: de vereenigde gewesten worden niet ineengesmolten tot een nieuw geheel; zij worden eenvoudig, en gelijk zij zijn, bijeengevoegd; zoo behouden zij bepaaldelijk ook hun eigen financiën. Aan de Staten van elk in het bijzonder moet de vorst, zoo noodig, zijn bede richten. Behoeft hij een som voor een uitgaaf, die gelijkelijk ten bate van allen komt, dan moet hij die som omslaan over al de gewesten, natuurlijk naar evenredigheid van

[p. 14]

ieders vermogen en draagkracht. Of, wat nog wel zoo eenvoudig is, hij kan in overleg met zijn verschillende Staten eens voor goed een standaard aannemen, volgens welken ieder gewest voortaan bijdraagt in de bede, zoo vaak die door allen gezamenlijk is toegestaan. Het was Philips de Goede, de bekwame organisateur, de eerste grondlegger van den Nederlandschen staat, die omstreeks 1462 dit stelsel van quoten, de quotisatie, zooals men zei, heeft ingevoerd¹⁾. Voortaan begon de vorst met aan al zijn Staten een gemeene bede te doen²⁾, en was die door hen ingewilligd, te overleggen, hoeveel elk gewest daarin, overeenkomstig den aangenomen maatstaf, zou hebben bij te dragen. Want het spreekt van zelf, die maatstaf is rekbaar, de draagkracht der provinciën, waarnaar hij berekend is, verandert mettertijd, soms snel en aanmerkelijk, en met die verandering moet telkens rekening worden gehouden³⁾. Vandaar niet de provinciën afzonderlijk, nademaal ieder zijn eigen aandeel te groot, dat van zijn naaste te gering acht, vaak langdurige geschillen⁴⁾, die het inbrengen der toegestemde bede tot nadeel van het land en tot ongerief van den vorst maar al te dikwijls vertragen.

Onder Karel V eerst werden de noordelijke gewesten (uitgezonderd Holland en Zeeland, die al vóór 1462 waren ingelijfd) met de overige vereenigd. Zij hadden nu ook in de repartitie der gemeene beden met billijke quoten opgenomen behooren te worden⁵⁾. Maar zij waren tuk op hun zelfstandigheid en wenschten ook ten opzichte der bede op zich zelf te blijven staan. Aan den anderen kant hadden de vorsten ondervonden⁶⁾, dat het lichter

1) Viglius, ut supra (Hoynck v. Papendrecht, Anal., I, p. 307) zegt: ‘quotis.... ab tempore Ducis Philippi.... hae provinciae usae suilt’. En de koningin van Hongarije voegde in 1552 aan de Staten toe, dat ‘de petitiën over alle dese Landen plachten gedaen te worden achtervolgende de settinge geëischt by wylen hertogh Carel van Bourgoigne [uit zijns vaders naam] in 't jaer 1462’ (Register van Van der Goes, op 28 Februari 1552, blz. 24).

2) Dit geschiedt ook gemakshalve, b.v. in 1569 (zie Corresp. de Phil. II, t. II, p. 69).

3) Dit geschiedde ook: zie Henne, Hist. du regne de Charles V, t. III, p. 300. Over quoten tijdens Requesens zie Bor, dl. I, blz. 576^a (Bk. VII, f^o. 73); vgl. Van Meteren (uitg. 1609) Bk. XXII, blz. 36. Valenciennes betaalde een zesde van Henegouwen (Corr. de Phil. II, t. III, p. 551); Holland en Zeeland de helft der quote van Brabant (De Jonge, t. II, p. 279; Van der Goes, V, blz. 319, 321; vgl. Resol. Holland bij Bakhuizen van den Brink, Studiën en Schetsen, dl. I, blz. 539).

4) Oordeel van Alva over de geschillen der provinciën onderling aangaande ieders quoten in Resol. Holland, 11 Augustus 1571, blz. 63.

5) Van der Goes, dl. V, blz. 263, 276.

6) Corresp. de Phil. II, t. III, p. 290.

[p. 15]

viel met iedere provincie afzonderlijk, dan met allen op eens te onderhandelen. Zoo bleven de nieuw-aankomelingen voorloopig buiten de quotisatie. De zuidelijke daarentegen, die Karel te zelfder tijd won, Rijssel en Doornik, werden, nadat zij aan Vlaanderen waren gehecht¹⁾, zonder tegenspraak er onder gebracht. Eén zuidelijk gewest evenwel, reeds in het najaar van 1462 gewonnen, had er zich nog altijd buiten weten te houden: Luxemburg. Die uitgestrekte, maar betrekkelijk arme provincie wilde van samenvoeging met de Nederlanden, hoe dan ook, zoo weinig mogelijk weten, en de vorsten van het Bourgondische zoowel als die van het Oostenrijksche huis schikten zich naar dat verlangen. In 1600 nog konden haar Staten naar waarheid beweren, dat zij, ja, onder de Nederlanden geteld werd, doch ‘sans qu'il soit oncques esté comprins ny uny en façon quelconque avec les provinces des pays patrimoniaulx d'embas, n'ayans aussi d'ancienneté eu aulcune participation avec lesdicts pays, signament au regard des aydes’ etc.²⁾. Evenwel, geheel zonder bijdrage kwam ook zij niet vrij. Wanneer de vorst van zijn patrimoniale gewesten een gemeene bede ingewilligd had gekregen, verzocht hij daarenboven van Luxemburg, evenzeer als van de noordelijke gewesten, een bede afzonderlijk³⁾. Met Limburg was het een ander geval: dit contribueerde met Brabant, waarmee het sedert den slag van Woeringen onder denzelfden vorst vereenigd was, gemeenschappelijk, en zijn toestemming werd gerekend onder die van het hoofdgewest begrepen te zijn.

Zoo waren er dus op het stuk van de bede tweeërlei provinciën: die welke gezamenlijk werden aangesproken en volgens de quotisatie van 1462, gedurig naar de tijdsomstandigheden gewijzigd, bijdroegen⁴⁾, en die welke ieder voor zich over het bedrag van

1) Zie Exposition des trois Estats de Flandre, bij Henne, Hist. de Charles V, t. II, p. 424.

2) Bij Gachard, Actes des Et. Gén. de 1600, p. 705. Ook beweerden die van Luxemburg, dat hun afgevaardigden in 1555, bij den afstand van de regeering van Karel V, ‘craindant se prejudicier en leurs privileges’, onder de Staten-Generaal geen zitting hadden genomen, maar achteraf staande de plechtigheid hadden bijgewoond (zie Gachard, Docum. Inéd., t. I, p. 465). Zie ook de opinie van Namen, uitgebracht 4 September 1600 (Actes, p. 613): ‘Veu que les duchez de Limbourg, Luxembourg, Gueldres qui ne soulaient contribuer avecque les provinces par ensemble contribuantes, devront pour cette fois contribuer.... avecq les aultres’,

3) Gachard, Corr. de Marguérite d'Autriche, t. I, p. 534, 551; Henne, Charles V, t. VIII, p. 394.

4) Twaalf in getal; Utrecht is soms de dertiende. Alva spreekt van ‘les treize pays ou Etats auxquels la demande (du X^e denier) est faicte’ (Bakhuizen van den Brink, dl. I, blz. 491).

[p. 16]

haar bede met den vorst onderhandelden. Dat de laatsten niet beschreven werden op de vergaderingen, waarin van de eersten te zamen een gemeene bede werd verzocht, ligt in den aard der zaak. En dit verklaart nu meteen, hoe er tweeërlei bijeenkomsten waren van wat men kortaf Staten-Generaal¹⁾ placht te heeten. De provinciën, die, gelijk Requesens den koning in den boven aangehaalden brief herinnert, niet naar de Staten-Generaal afvaardigden, zijn dezelfde die buiten de quotisatie waren gebleven. En uit dien hoofde was van haar dan ook de Tiende penning niet gevorderd²⁾. Dat zou slechts met weinig vrucht de bezwaren aanmerkelijk hebben vermeerderd, die het toch al inhad, de toestemming der gezamenlijk contribueerenden tot het heffen der nieuwe belasting af te vergen. In plaats daarvan was met haar, elk afzonderlijk, over een bede, die wij als afkoopprijs te beschouwen hebben, gehandeld, en allen hadden hierin bewilligd³⁾.

Ten opzichte van één gewest had Alva echter een uitzondering gemaakt. Verkeerdelijk noemt Requesens, in den hierboven aangehaalden brief, onder hen, van wie de gehate belasting niet gevraagd was, Utrecht. Het Sticht was er wel degelijk om verzocht⁴⁾ en bij aanhouden om verzocht, met gedurig heviger en

1) Staten-Generaal heetten insgelijks de Staten van Holland en van Zeeland na de unie van 1574 (Resol. Holl. 1574, blz. 39).

2) Althans niet ernstig. Zie b.v. hoe met Overijsel was gehandeld, in het Dagboek van Arent toe Boecop, blz. 82 vlg.; Van Hattum, Gesch. der stad Zwolle, dl. III, blz. 89 vlg.

3) Zie het bedrag van ieders contributie bij Bor, dl. I, blz. 310 (Bk. V, f^o. 223), wiens opgaaf van elders bewaarheid wordt (zie Bakhuizen van den Brink, dl. I, blz. 486). Omtrent Gelderland en Friesland zie Viglius ad Hopperum, p. 569, 572; omtrent Drente: Magnin, dl. III^a, blz. 261 vlg., 267. Doorgaans betaalde Drente een derde van Overijsel (ibid., blz. 265/6), dus een vierde van wat zij samen contribueeren (ibid., blz. 261/2).

4) Ook afgevaardigden van Utrecht hebben de vergadering der Staten-Generaal van 21 Maart 1569 bijgewoond, waarin bij monde van den raadsheer De Bruxelles het voorstel der regeering, om het heffen van een Tienden penning, bij wijze van bede, in te willigen, het eerst gedaan werd. Juist uit het Utrechtsch archief der Oud-Roomschen is de belangrijke Specification des deputez etc., waaruit wij dit vernemen, te voorschijn gekomen; zij is uitgegeven door Dodt in zijn Archief, dl. I, blz. 312. Er blijkt verder uit het stuk, hetgeen te voorzien was en nauwlijks bevestiging behoefde, dat aan die vergadering geen der door Requesens uitgezonderde provinciën deelnam, en geen der overige ontbrak. - Het beloont de moeite, deze Specification met de boven aangehaalde van de gedeputeerden ter vergadering van 25 October 1555 te vergelijken: het verschil in samenstelling tusschen de tweeërlei Staten-Generaal komt dan sprekend uit. - Zie verder over deze vergadering Gachard, Lettre aux questeurs, p. 29 suiv.; Corresp. de Phil. II, t. II, p. 69; Corresp. de Granvelle, t. III, p. 492, 519, 521, 525. Vreemd dat in de Specification onder de afgevaardigden van Artois niet Morillon wordt genoemd, want die spreekt als ware hij er bij geweest (ibid., p. 525). (Fruin teekende bij deze noot aan: ‘Dit vond ik eerst, toen mijn stukje al in proef stond. Anders had ik er beter gebruik van gemaakt.’ N.v.d.R.)

[p. 17]

geweldiger drangredenen; maar niettemin was het in zijn moedige weigering blijven volharden, tot op het beslissende oogenblik toe, waarop de Watergeuzen in Den Briel en in Vlissingen en de Hugenoten in Mons den geweldenaar en zijn koning de handen zoo vol gaven, dat zij hun voornemen tijdelijk lieten varen. De toedracht dezer zaak is voor ons onderwerp van belang en verdient daarom een korte vermelding.

Het Nedersticht was indertijd op ongeveer gelijke voorwaarden als de landen van Overijsel aan Karel V overgegaan, en behoorde dus, evenals deze, buiten de quotisatie te blijven. Zoo geschiedde ook aanvankelijk. Maar Holland, dat een goed deel van het geld had voorgeschoten, waarmee de keizer de kosten der verovering had bestreden, drong er op aan dat het veroverde land bij zijn grondgebied zou worden ingelijfd¹⁾, evenals het Doorniksche niet lang te voren aan Vlaanderen gehecht was. De keizerlijke regeering, geneigd om beiden partijen te wille te zyn, kwam na lang weifelen in 1534 tot een transactie tusschen beider wenschen. Het liet aan het Sticht zijn zelfstandigheid, maar ‘unieerde’ het met Holland onder denzelfden stadhouder, op voorwaarden, waarvan ik slechts de ééne, die ons onderwerp betreft, wil aanhalen: ‘Ordinerende, dat die Staten ende Steden onser Landen van Holland ende van Vytrecht van nu voortaen gelyckelyck bescreven ende geroepen ende schuldig sullen worden te komen tot allen dagvaerden, vergaderingen ende plaetsen, die hunl. van onser nacomelingen wegen.... angeteyckent sullen werden, om defensie ende preservatie derselver onser landen, om als éénreley luyden, ende onder één regiment staende, mitten anderen ten besten daerinne te handelen ende te raden’²⁾.

Naar luid van deze bepaling had dus het Sticht voortaan zijn afgevaardigden nevens die van Holland ook naar zulke vergaderingen der Generale Staten te zenden, waarop gemeene beden werden gevraagd en quoten waren in te willigen. En werkelijk zien wij het dan ook van toen af derwaarts beschrijven en roepen. Doch van de eerste gelegenheid af blijft het volstandig weigeren mede te contribueeren³⁾: het beweert als de andere nieuw-aan-

1) Vander Goes, dl. I, blz. 163.

2) Van de Water, Placaatboek, dl. I, blz. 31.

3) In 1558 verklaarde Holland aan de overige Staten, ‘dat die van Utrecht gantschelyk niet in meeninge waren om [de novennale bede] te accordeeren’ (Register van Van der Goes, 27 April 1558, blz. 26). In 1557 was Utrecht van de dagvaart weggebleven (Van der Goes, dl. V, blz. 263, 265, 266, 335, 343); zie verder Bor, dl. I, blz. 348^a (Bk. V, f^o. 251). Viglius (De decimo denario, p. 289) zegt: ‘exceptis Trajectensibus, qui se antiquis Statibus annumerari recusavere’.

[p. 18]

komelingen slechts tot een bijzondere bede gehouden te zijn, en door vast op zijn stuk te staan, en aan den anderen kant niet karig te wezen in zijn aanbiedingen, krijgt het telkens zijn zin.

Zoo kan het zich op deugdelijke antecedenten beroepen, als de geduchte hertog het in 1569 wil dwingen om in de heffing van den Tienden penning mede te bewilligen. Het weert zich met alle kracht, en laat zich zelfs niet door de overmacht gezeggen. Zonder rechtsverkrachting is het ook niet te dwingen: immers tot het toestemmen in beden zijn geen onderzaten verplicht. De hertog waagt het niet dit tegen te spreken. Maar wat bij niet rechtstreeks vermag, daartoe kan hij zijdelings noodzaken¹⁾. Hij laat door zijn procureur-generaal de provincie, in de persoon van haar Staten, dagen voor den Raad van Beroerte, om zich te verantwoorden wegens haar gedrag in 1566, het niet beletten van kettersche predikingen en van beeldstormerijen, het onderhandelen en accordeeren met kettersche leeraars en kerkeraden en soort-

1) Waarom Utrecht volstrekt mede moest contribueeren, blykt uit de propositie, door Holland in November 1571 tegen den Tienden penning gedaan (Resol. Holl., blz. 94) en den 22^sten November aan den hertog overhandigd: ‘Ten anderen soo en kan oock 't consent der Staten niet wesen prejudiciabel, noch Syne Exc. recht geven om d'executie daeruit te fondeeren, voor en aleer d'impositie van den voorschr. X^den ende XX^sten penning generalycke in den Landen van herwaerts over gestelt, geheven ende gelicht sal worden, soo Syne Exc. 't selve in de propositie ende instructie, die de Staten in Martio 1568 by geschrift gegeven zijn geweest, gepresenteert ende voorgehouden heeft.... Nu is al notoir dat de voorschr. propositie van den X^den en XX^sten penning gedaen sijnde die van Gelderland, Overijssel ende anderen vast an Hollant palende ende met Hollant in trafique gemeen zijnde.... Syne Exc. nochtans die van Gelderland, Overijssel ende andere heeft laten volstaen met een somme van penningen, sonder de placaten van den X^den ende XX^sten penning aldaer te doen publiceeren ende executeeren’.... Hierop antwoordt de hertog bij monde van den heer van Grobbendonck: ‘....eerst daer de Staten excuseeren haer consent, seydt dat Syne Exc. genoegh is dat de Staten gebruyckt hebben het woort consenteeren. Item nopende de generalité, dat Syne Exc. niet anders daermede verstaen en heeft dan de patrimoniale provinciën. Ende is om andere respect dat de propositie van den X^den ende XX^sten penning gedaen syn in Gelderland, Friesland, Overijssel ende Groningen’ (blz. 102). Alva schreef hierover aan den koning 23 December 1571 (Corresp. de Phil. II, t. II, p. 213/4). ‘....et la clause de la perception dans toutes les provinces ne peut s'entendre que des provinces patrimoniales alors même qu'on voudroit lui donner un sens plus étendu, on ne sauroit l'appliquer qu'aux provinces, dont les députés furent appelés aux etats généraux; or i sera satisfait à cette condition en introduisant l'alcabala dans la province d'Utrecht. C'est pourquoi le Duc n'a voulu entendre à aucun des propositions que les états de cette dernière province lui ont faites, pour en estre exemps.’ - Volgens Bor (dl. I, blz. 286, Bk. V, f^o. 206) hebben de Staten geconsenteerd, ‘doch met deze reserven: even verre de middelen in de propositie verklaert, generalycken by alle d'andere Staten van dese provinciën geconsenteert werden.’

[p. 19]

gelijke misdrijven, ‘alle dewelcke de gedaechden ende haer gemeente culpabel maecken van rebellie, crimen laesae Majestatis divinae et humanae, ende consequentelyck onderworpen die peyne van rechte daertoe staende’. In zulk een geval en voor zulk een rechtbank volgt de veroordeeling onvermijdelijk op de aanklacht. Wij hebben in het geschiedboek van Bor al de gewisselde stukken voor ons; wij zien er uit, dat de Stichtsche overheden niet meer misdaan hadden dan bijna alle overal¹⁾ onder den invloed van den schrik en den angst, die de oproerige menigte hun aanjaagde. De procedure is echter maar een ijdele formaliteit, die het vellen van het vonnis, dat van den aanvang af is voorgenomen, slechts een poos vertraagt. Den 14^den Juli 1570 spreekt de hertog²⁾, als voorzitter van den Raad nevens hem, het uit: ‘Verclaren (hen) verbeurt te hebben alle haer privilegiën, hoedanich die sijn, vryheden ende exemtiën, goederen ende incomen, ende verclaren deselve geconfiskeert tot profijt van Syne Majesteit’³⁾. Nog geven echter de wakkere mannen van het Sticht, met de geestelijkheid aan hun hoofd, den strijd niet op. Zij appelleeren aan koning Philips in Spanje. Maar ook bij dezen vinden zij geen heul; hij antwoordt den 24^sten Februari 1572, dat er in deze zaak geen relief van appel valt, doch dat de veroordeelden mogen requestreeren aan den hertog. Fiat sermo Duci⁴⁾! Wij begrijpen, tot welken prijs diens genade te koop is. De Stichtenaars weten het insgelijks, maar zij buigen nog altijd niet. Daar komt de eerste April in het land, en schorst voor 's hands de tenuitvoerlegging van het vonnis⁵⁾. Maar willen wij weten waartoe zich intusschen de hertog bevoegd acht: zijn stadhouder in Utrecht, de graaf van Boussu, zal het ons zeggen: ‘Votre Exe.’, zoo schrijft hij den 15^den November 1572 uit Utrecht aan den hertog⁶⁾, ‘avoit resolu avant mon parlement [uit Nijmegen, waar zij samen beraadslaagd hadden], à cause que ceulx d'Utrecht dès longtemps n'aviont faict aulcune ayde, que à ceste heure, comme Sa

1) Alva oordeelde anders (Corresp. de Phil. II, t. III, p. 214/5. Vgl. Corresp. de Guill le Tacit., t. II, p. 209).

2) Hij alleen (zie Corresp. de Phil. II, t. III, p. 229).

3) Alva zegt van geen ander gewest de privilegiën verbeurd te hebben verklaard (Ibid.).

4) Zie Bor, dl. I, blz. 346^a (Bk. V, f^o. 251). Vgl. Sermo Regi (b.v. in Resol. Holland 12 Juni 1571, blz. 53).

5) Het was in April 1575 nog niet vernietigd: zie Corresp. de Phil. II, t. III, p. 250, 253, 289 (Bondam, Onuitg. Stukken, dl. II, blz. 335, 360, 370. Het werd eerst in 1575 gecasseerd. Muller, Geschiedenis van het archief der stad Utrecht, blz. XXVII.)

6) Van Vloten, Opstand, dl. IV (III), blz. XII.

[p. 20]

Maj. represente les Estats, [que] j'advisasse avec ceulx du Conseil faire quelque levée de deniers...’ Om welke redenen de stadhouder aan dit bevel nog geen gevolg had kunnen geven, gaat ons thans niet aan; genoeg dat wij weten wat Alva meende dat hem vrijstond, om hieruit af te leiden, wat allen die durfden weerstaan boven het hoofd hing, als eens de opstand in Holland en Zeeland gedempt zou zijn geworden¹⁾.

Maar keeren wij tot den brief van Requesens, waarvan wij uitgingen, terug. Wij zijn thans te weten gekomen om welke reden zoo vele provinciën, die wij bij den afstand van Karel V onder de Staten-Generaal aantroffen, naar het zeggen van den landvoogd niet afvaardigden naar die bijeenkomsten der Generale Staten, waar hij het oog op heeft, en die blijkbaar geen andere zijn dan die der te zamen contribueerende gewesten, over belastingszaken beschreven.

Er blijft ons alleen nog over aan te toonen, dat Valenciennes, afgezonderd van Henegouwen, en Doornik, afgezonderd van het Doorniksche, op deze soort van vergaderingen verschenen en er afzonderlijk stemden. Den oorsprong van het gebruik, wat Valenciennes aangaat, kan ik tot mijn spijt niet aanwijzen; een studie in de Belgische archieven zou daartoe noodig wezen; in gedrukte boeken heb ik hem niet kunnen opsporen. Het zij aan de navorschers van het Zuiden in het bijzonder aanbevolen. Wat Doornik betreft, het schijnt in belastingzaken op zichzelf gestaan te hebben, van zijn inlijving af. In 1521 had deze plaats, en in 1523 vinden wij het reeds afzonderlijk op contributie gesteld; en in de vergadering der Staten-Generaal, waarin deze bede werd toegestaan, schijnt de stad ook al afzonderlijk haar afgevaardigden gehad te hebben²⁾. Bij dezelfde gelegenheid stemde insgelijks Valenciennes, nevens Henegouwen, op zichzelf; zeker toen niet voor het eerst. Al in 1507, en denkelijk nog vroeger - zij zelf beweert: ‘de temps immémorial’³⁾ - werd de stad afzonderlijk beschreven⁴⁾. Dit heeft zoo geduurd, tot zij in 1677 door Lode-

1) ‘Quelcun qui le pense bien savoir m'at compté, que Vargas et Albornos, sursaultans de joie, se sont glorifiez que ces villacos hereces, qu'avoient refusé de paier le Xe, seroient mis si bas, qu'ils prieroient pour donner le cinquiesme’ (zoo schrijft den 16^den December 1572, na Zutfen en Naarden, Morillon aan Granvelle: Corresp. t. IV, p. 530). Het lot van Utrecht was bedoeld als een waarschuwing voor anderen (Corresp. de Granvelle, t. IV, p. 102, 170/1). De Tiende penning was namelijk volgens Alva niet voorgoed opgegeven (Corresp. de Phil. II, t. III, p. 457/8).

2) Zie Henne, Hist. de Charles V, t. III, p. 306.

3) Actes des Et. Gen. de 1600, p. 138.

4) Haar geschiedschrijver D'Outreman levert daarvan het volgende bewijs: ‘Et ceci est digne de mémoire, que l'an 1507 ceste ville ayant esté par lettres de Marguerite d'Autriche, gouvernante des Pays-Bas, appellée aux Estatz-Généraulx qui se tenoient à Malines, et s'estant excusée sur l'estat présent, qui ne lui permettoit pas d'envoyer ses députés, ny de furnir argent, Philippe Hanneton, audiencier, insista et par lettres expresses leur commanda, de la part de ladite Princesse, de s'y trouver avec les autres provinces, entre lesquelles ceste ville a séance très-honorable.’ (Aangehaald door Gachard, Actes des Et. Gén. de 1600, introduction, p. LXXXI.) Ook hier, let wel, is het weer een Statenvergadering om bede, waarop de stad gedagvaard wordt; anders placht zij niet afzonderlijk beschreven te worden. Althans Henegouwen ontkende dit: ‘Diront ceulx d'Haynault que feu Sa Majesté, cognoissant bien que ceulx de Valenciennes ne pouvoient représenter province ny constituer ung corps d'estat particulier, n'avoyt daigné de leur escrire lettre pour les advertir de la résolution, qu'elle avoit prinse du mariage de la sérénissime infante avec donation des Pays Bas, afin d'avoir leur consentement et aggréation’ etc. (Actes, p. 139, 140).

[p. 21]

wijk XIV veroverd en bij den vrede van Nijmegen voor altijd aan Frankrijk afgestaan werd.

Dezelfde rechten en gebruiken vinden wij bij het eindeloos krakeelen over ieders aandeel in de geconsenteerde novennale bede van 1557 en volgende jaren steeds in zwang. Om het innen ervan te vereenvoudigen, sloeg Brabant in 1558 voor ‘de Landen te distribueeren in vier quartieren, te weten voor 't I^ste die van Brabant, Namen ende Mechelen; voor 't II^de die van Vlaenderen; voor 't III^de die van Hollant, Zeelant ende Utrecht, ende voor 't IV^de die van Arthois, Henegouwen, Valenciennes, Lille, Douay ende Orchies, Doornik ende Tornesis’¹⁾. Wij zien, ook hier worden geen andere landschappen in de verdeeling betrokken dan zij, die te zamen plegen te contribueeren en van wie later de Tiende penning werd verzocht. Op de vergadering der Staten-Generaal, voor deze aangelegenheid beschreven, hebben ook geen andere gewesten dan de genoemde hun afgevaardigden gehad.

De toestand is onveranderd gebleven tot op de samenspanning der vijftien provinciën en 1576, die de Pacificatie niet de twee overige ten gevolge heeft gehad. Tot op dat tijdstip schijnen er geen andere vergaderingen van de Staten-Generaal van regeeringswege belegd te zijn dan die ik kortaf bede-vergaderingen noemen wil. Tenzij misschien de Staten-Generaal, van wie Philips II bij zijn vertrek naar Spanje in 1559 afscheid nam, de Staten derzelfde zeventien provinciën zijn geweest, in wier tegenwoordigheid hij vier jaren te voren de regeering van zijn vader overgenomen en aanvaard had. Dit zou onderzocht kunnen worden, maar heeft voor ons onderwerp geen dadelijk belang. Want in

1) Register van Van der Goes, 27 April 1558, blz. 26.

[p. 22]

alle geval zijn, op misschien één enkele uitzondering na, de gewone Staten-Generaal geen andere, dan die der samen contribueerende provinciën geweest.

Om een bijeenkomst van dezen is het dan ook, dat de Staten der bijzondere gewesten, inzonderheid die van Brabant, de regeering van 1559 af onophoudelijk lastig vallen, en die de koning op het nadrukkelijkst zijn landvoogden verbiedt te beleggen. De ervaring, bij het geharrewar over de novennale bede opgedaan, heeft hem evenzeer van het samensnoeren der pijlen tot één bundel afkeerig, als er de Staten op belust gemaakt. Hij vindt wel zoo geschikt ze één voor één onder handen te nemen en dus gemakkelijker naar zijn wil te buigen. Maar aan den anderen kant wint bij de Staten, en alweer bij die van Brabant het meest, het voornemen veld, om des noods zonder oproeping van 's konings wege eigendunkelijk bijeen te komen. Aan dat voornemen geven dezen dan ook na den onverwachten dood van Requesens en bij het muiten der Spaansche knechten een begin van uitvoering; zij noodigen de Staten der aangrenzende provinciën onder de hand uit om naar Brussel afgevaardigden te zenden, ten einde gemeenschappelijk over den staat des lands te beraadslagen. Doch zij bevinden alras, dat de anderen niet zooveel op zich durven nemen als zij. Die maken bezwaar tegen een bijeenkomst zonder beschrijving van regeeringswege¹⁾. De regeering van het oogenblik is de Raad van State, met Mansfelt en Barlaymont aan het hoofd, beiden aan de beweging vijandig. Zij moet vooraf uit den weg geruimd, eer men verder kan gaan. Daarom nemen, den 4^den September, de hoofdofficieren van het krijgsvolk, dat Brabant geworven heeft, zoo het heet op eigen gezag²⁾ en buiten voorkennis der Staten, den Raad van State gevangen, en als het blijkt dat men toch niet wel zonder dezen kan, wordt uit de

1) Zie het verhaal van bisschop Metsius: ‘Comme les estatz des aultres contrées eussiont désjà respondu, n'estre d'opinion de convenir et de se joindre aux Estatz de Brabant, sans estre préalablement par lettres du Conseil d'Estat du Roy intimez, comme estoit de coustume, estoit nécessaire’ etc. (Corresp. de Phil. II, t. IV, p. 753).

2) Dat de prins van Oranje tot dezen inderdaad onvermijdelijken en dringend noodigen maatregel heeft geraden, is hoogst waarschijnlijk. Het wordt te waarschijnlijker omdat een liedje, in de Gesch. ende Handel. der Nederl. gemeynte in Engeland bewaard en daar, naar het mij dunkt te recht, aan Marnix toegeschreven (doch verkeerdelijk na de komst van don Juan gesteld, daar het van omstreeks Augustus 1576 moet dagteekenen) blijkbaar de strekking heeft om de Staten van Brabant tegen den Raad van State in het harnas te jagen (zie Werken der Marnix-Vereenig., III^de serie, dl. I, blz. 128, en Van Toorenenbergen, Marnix' Geschriften, Aanhangsel, blz. 115).

[p. 23]

betergezinden, die men loslaat, en eenige aanzienlijken, die men aan hen toevoegt, een nieuwe raad samengesteld, die zich als werktuig wil laten gebruiken. Van hem vragen nu de Staten der drie gewesten, die zich alvast op eigen gezag vereenigd hebben, Brabant, Vlaanderen en Henegouwen, het bijeenroepen der Staten-Generaal, en hij geeft aan dat verzoek, om erger te voorkomen, zooals hij voorwendt¹⁾, gehoor. Den 20^sten September zendt hij de beschrijvingsbrieven rond.

Aan wie? Aan al de zeventien, of alleen aan de samen contribueerenden? Het antwoord op die vraag is voor ons onderwerp van bijzonder belang, en gelukkig dat wij er niet naar behoeven te gissen. Den korten inhoud der hierop betrekkelijke acte deelt namelijk Gachard ons mede: ‘Lettre circulaire du Conseil d'état aux Etats d'Artois, Lille-Douay et Orchies, Valenciennes, Malines, Namur, Tournay, Tournaisis, Limbourg et pays d'Outre-Meuse, par laquelle, à la requisition des Etats de Brabant, et attendu que ceux-ci sont joints déjà à ceux de Flandre et de Hainaut, il les invite à envoyer des députés à Bruxelles’ etc.²⁾. Dus is de vergadering, die op verlangen van Brabant belegd wordt, een gewone bede-vergadering, waarop echter bij uitzondering ook Limburg met Overmaze wordt geroepen. Doorgaans verkiest Brabant voor die aangehechte gewesten meteen te beslissen; thans, onder de bezwaarlijke omstandigheden van den tijd, wenscht het de verantwoordelijkheid met hen te deelen.

Maar dezelfde reden, die de tegenwoordigheid van Limburg verkieselijk maakt, moet ook naar de aanwezigheid en den bijstand der overige provinciën, die in de gewone bede-vergaderingen geen zitting hebben, doen verlangen. En waarlijk, op den 27^sten derzelfde maand vinden wij onder de acten der Staten-Generaal het volgende aangeteekend: ‘Réquisition des Etats de Brabant au Conseil d'état, afin qu'il ordonne à l'audiencier d'expédier des lettres aux Etats de Luxembourg, Gueldre, Frise, Overyssel, Groningue et Utrecht, contenant invitation de se trouver incontinent à Bruxelles avec les autres états y convoqués: le tout sans préjudice de leurs privilèges’³⁾.

1) ‘Pour le mieulx, s'accommodant à la tempeste’ (Brief van den R.v. St. aan den koning, van 22 September: Corresp. de Phil. II. t. IV, p. 386).

2) Actes des Et. Gén. 1576-1585, t. I, p. 3. De circulaire zelve staat gedrukt p. 422 en ook in de Corresp. de Phil II, t. IV, p. 386.

3) Ibid., p. 7. - Den 30^sten Mei van het volgend jaar verzocht de Chambre des aides aan de Staten-Generaal. ‘qu'il soit pris des mesures pour que les pays de Limbourg, Luxembourg, Gueldre, Frise, Groningue, Overyssel et Utrecht (dus al de niet samen contribueerenden van voorheen) contribuent dans les dépenses de la Généralité’ (Ibid., p. 177).

[p. 24]

Hoe goed past deze aanteekening bij het gansche voorafgegane betoog: hoe duidelijk komt hier het onderscheid uit tusschen de gewone vergadering der Staten-Generaal en de zeldzame, waarop de zeventien provinciën aan een plechtige regeeringsdaad aandeel komen nemen. Opmerkelijk ook het bijvoegsel aan het slot: zij worden geroepen zonder te kort te doen aan hun voorrechten. Het wordt als een voorrecht beschouwd, weg te mogen blijven van vergaderingen, waarop meestal slechts beden vallen in te willigen.

De Raad van State heeft werkelijk de oproeping gedaan, gelijk die van Brabant het hem verzochten. De brief, dien hij aan Gelderland en Zutfen heeft gericht, is (vertaald) bewaard gebleven, en ook daarin vinden wij er den nadruk op gelegd, dat het verschijnen ter vergadering geacht zal worden te geschieden ‘one prejudicium oder naedeel der Landen van Gelre ende Zutphen privilegiën, alden hercomen ende gebruik’; van welke verzekering de Staten van hun kant in de procuratie, die zij hun afgevaardigden medegeven, ook niet verzuimen acte te nemen¹⁾.

Op deze wijze, onder den drang van omstandigheden, waaraan ik het dienstig vond even te herinneren, werden de beide vergaderingen, de gewone en ongewone²⁾, (naar het toen bedoeld werd slechts tijdelijk, maar inderdaad voor altoos) versmolten tot ééne, uit negentien leden, indien allen opkwamen, saamgesteld: uit de deputatiën namelijk der zeventien provinciën, die Karel's afstand en misschien meer andere plechtigheden hadden bijgewoond, en uit de twee steden bovendien, Doornik en Valenciennes, die afzonderlijk op de bede-vergaderingen plachten vertegenwoordigd te wezen en te stemmen. In de resolutiën der Staten-Generaal sedert 1576, door den rijksarchivaris De Jonge in druk gegeven, vinden wij dan ook in de meestal onvoltallige vergaderingen - Luxemburg nam er stelselmatig geen deel aan - leden van beiderlei soort aanwezig; waardoor meteen het bericht, dat Bor

1) Bij Bondam, Onuitgeg. Stukk., dl. I, blz. 11, 19. Uit vrees om zijn recht van niet buiten de landpalen geroepen te mogen worden, te verkorten, had Gelderland ook in 1555 zijn afgevaardigden alleen gemachtigd om de vergadering bij te wonen, niet om 's vorsten eed te ontvangen of hem weerkeerig eed te zweren (Gachard, Anal., t. I, p. 80).

2) Deze uitdrukking is niet van mij. Viglius zegt dat Alva met zijn hede om den Tienden penning te berde kwam, ‘evocatis Bruxellas antiquis ordinariisque Statibus Belgiae’ (t.a. pl., p. 387). ‘Oude patrimoniale landen’: Van der Goes, dl. II, st. 3, blz. 642.

[p. 25]

bekomen had van een heer, die deze bijeenkomsten had bijgewoond, in de hoofdzaak wordt bewaarheid.

Van een vergadering, op den voet van die van October 1555 ingericht, tot beslissing der kerkelijke geschillen, waarop het verdrag van Pacificatie en het Eeuwig Edict uitzicht hadden gegeven, is wegens den loop der omstandigheden niets gekomen¹⁾. De gemengde vergadering, die wij omtrent dien tijd zagen ontstaan, heeft voortgeduurd, totdat de Waalsche gewesten zich met den koning en zijn landvoogd, den hertog van Parma, verzoenden en als een kern werden, waarom zich een Statenvergadering van gehoorzame provinciën, tegenover die der opstandelingen, vormen kon. De laatsten, de opstandelingen, namen een tijdlang gestadig af in aantal - dank zij het wapengeluk en het staatsmansbeleid van Parma - en in gelijke mate nam het aantal der hereenigden toe. Eindelijk, omstreeks 1598, hadden beiden de onderlinge verhouding bereikt, waarin zij gedurende twee eeuwen zouden blijven staan: het Noorden telde zeven gewesten²⁾, het Zuiden dertien; doch dewijl Gelderland aan beide zijden meegerekend wordt (het Overkwartier bij het Zuiden, de drie andere kwartieren bij het Noorden), bedraagt het geheel niet meer dan negentien, evenveel als er van 1576 tot 1579 in één vergadering bijeen hadden gezeten.

Vergaderen doen evenwel voortaan in het Zuiden de Staten-Generaal slechts zelden; de regeering verkiest over bede de Provinciale Staten liever afzonderlijk aan te spreken; en dezen die, afgemat van de langdurige en vruchtelooze woelingen, de orde liever hebben dan het recht van mederegeeren, berusten hierin. Slechts bij bijzondere voorvallen worden zij nog bijeengeroepen. Zulk een gebeurtenis was in 1598 de afstand, dien koning Philips stervende deed van de Nederlanden aan zijn dochter, de infante Isabella, toen zij met haar neef Albertus,

1) Vgl. hierover De Jonge, blz. 547, art. 3; Corresp. de Granvelle, t. VI, p. 214, 221; Corresp. de Phil. II, t. V, p. 417; Bussemaker, Afscheiding, dl. II, blz. 342.

2) De Vereenigde Provincién houden zich aan den overgeleverden toestand, door Drente niet te laten meetellen; maar zij houden toch ook rekening met het sedert gebeurde, door het van Overijsel los te maken en op zichzelf te laten staan (zie ook: Magnin, III^a, blz. 175, 223, 249. 255, 261/2). Over Wedde en Westerwolde vgl. Alting, Pilaren, dl. II, blz. 35 vlg.; R. Fruin, Westerwolde, blz. 156; v.d. Aa, i.v. De Staten-Generaal gaven aan prins Willem II het stadhouderschap over Wedde en Westerwolde (Resol. Stat.-Gen., 28 Februari 1648 bij: Wicquefort, Hist. des Prov. Unies, t. I, p. 237). - Over Lingen zie Tegenw. Staat v. Overijssel, dl. II, blz. 160 vlg.

[p. 26]

van den Oostenrijkschen tak der Habsburgen, in het huwelijk zou treden.

Zoo ooit was dat een gelegenheid om de geërbiedigde vormen van weleer in acht te nemen en een vergadering naar het voorbeeld van die, waarin de afstand van Karel V had plaats gehad, te beleggen. Inderdaad, in menig opzicht geschiedde dit ook en, om slechts te noemen wat voor ons onderwerp het opmerkelijkst is, weer zeventien banken werden voor de Staten der provinciën aangerecht¹⁾. Maar zes zouden onbezet zijn gebleven, de zes waarop voorheen de Staten der thans afvallige gewesten - Gelderland bleef door zijn Overkwartier vertegenwoordigd - hadden plaats genomen, indien niet de overtalrijke deputatiën van Brabant en van Vlaanderen elk twee banken hadden gevuld, en Valenciennes en Doornik, in strijd met het oude gebruik, afzonderlijk waren beschreven en geplaatst. Toch getuigden nog twee ledige banken van het door den opstand geleden veel grootere verlies.

Nog twee gelijke bijeenkomsten derzelfde gehoorzame provinciën heeft de zeventiende eeuw zien beleggen, in 1600 en in 1632, beide malen wegens nijpend oorlogsgevaar en drang tot vrede met het voorspoedige Noorden, en ook niet meer dan die twee. Evenmin de achttiende, totdat met haar einde ook het einde van het aloude staatswezen aanbrak en de revolutie nieuwe toestanden in het leven ging roepen. Voor ons onderwerp zijn bij de twee eenige vergaderingen, welke ik noemde, alleen de geschillen van belang over de rechten en aanspraken van Limburg en Valenciennes, die aan den haast vergeten oorsprong dezer gemengde vergadering (uit de ineensmelting van twee onderscheidene, die voorheen bestaan hadden) nog eenigermate herinnerden. Bij gelegenheid eener vinnig betwiste stemming over een zaak van belang, hielden die van Limburg en Overmaze vol, ‘qu'ils avoient voix décisive, distincte de celle de Brabant,’ maar ontkenden anderen dit even stellig, bewerende ‘que eulx avec Brabant ne faisoyent que une voix et que, en conformité de ce, journellement jusques lors le greffier de Brabant joindoit la voix desdicts de Limburg et Oultremeuse aveq celle desdicts de Brabant’²⁾. De laatsten hadden zeker het oude herkomen in hun voordeel. Maar kon men zich hierop te recht beroepen, nu sedert zooveel veranderd

1) ‘Embas de ladicte sale furent dressez.... dix sept bancqz’ etc. (Gachard, Docum. inéd., t. I, p. 463 suiv.)

2) Actes des Et. Gén. de 1600, p. 222. Het staat eenigszins anders in de Lettre aux questeurs, p. 11.

[p. 27]

was? Niet zonder reden beweerden die van Limburg, dat zij niet minder aanspraak op zelfstandigheid en een eigen stem hadden als anderen, ‘signament celles esclissées hors de la Flandre [Lille-Douay-Orchies, Tournay et Tournaisis], item Valenciennes hors de l'Haynault, desquels ils ne s'estimoyent moindres ny debvoyent estre traictés ou réputés de pire condition’¹⁾. Buiten twijfel. Maar aan Valenciennes even goed als aan hen werd, door Henegouwen althans, een afzonderlijk bestaan betwist. Toen aan die stad de beurt kwam om in de vergadering voor te zitten, verzette zich de provincie daartegen, onder voorgeven dat de stad niet eens op zitting en stem in de vergadering, laat staan op het voorzitterschap, aanspraak mocht maken. Wat in 1576 en later gebeurd en toen geduld was, mocht niet ten voorbeeld strekken voor thans ‘pour estre la meslange d'iceulx (der toenmalige Staten-Generaal) si cognue à tout le monde, qu'il vauldroit mieulx d'en ensevelir la mémoire en une oubliance sempiternelle’²⁾. Van vroeger tijden en van de toestanden vóór den opstand schijnt de herinnering uitgewischt of althans zeer verflauwd te zijn. Die van Valenciennes weten alleen te antwoorden, dat zij ‘de temps immémorial’ door den landsheer beschreven worden en in de Staten-Generaal zitting en stem hebben, waaruit het mindere recht op het voorzitterschap bij beurte van zelf volgt. Dat er van ouds tusschen gewone bede-vergaderingen en ongewone plechtige bijeenkomsten onderscheid placht gemaakt te worden, en dat hieruit de verscheidenheid der antecedenten te verklaren en de rechtsquaestie te beslissen was, schijnt aan niemand ingevallen: zoo weinig, dat Henegouwen aan Valenciennes zelfstandigheid ontzegt juist op het stuk van de bede³⁾, het eenige waarin het zelfstandig placht te zijn. Regeering zoowel als Staten ontwijken, blijkbaar uit ongenoegzame kennis van het verledene, het hoofdgeschil, en behelpen zich met een middel, dat beide partijen eenigermate bevredigen kan, zonder een van beiden in het ongelijk te stellen. Zij laten den feitelijken toestand gelijk hij was; en zoo is hij dan ook steeds blijven voortduren. Bij den aanvang van het revolutie-tijdvak erkent Nény nog al de provinciën, wier Staten wij in 1598 vergaderd zagen, als zelfstandig, uitgezonderd - het spreekt van zelf - de drie, die bodewijk XIV intusschen

1) Ibid., p. 125.

2) Ibid., p. 140.

3) ‘Principalement en matière d'aydes, comme dépendantz des Estatz d'Haynault’ (t.a. pl.).

[p. 28]

had geroofd en bij vredesverdragen behouden: Artois, Lille-Douay-Orchies en Valenciennes.

Laat ik ten slotte de uitkomsten, waartoe ons ons onderzoek geleid heeft, nog kortelijk samenvatten. Het is ons dan gebleken:

Dat de traditioneele zeventien provinciën die zijn, wier afgevaardigden bij zeldzaam plechtige gelegenheden de eigenlijke Staten-Generaal vormen.

Dat buitendien onder denzelfden naam van Staten-Generaal veel vaker de Staten bijeenkomen van die provinciën, die gemeenschappelijk in de beden van den landsheer contribueeren.

Dat op die bede-vergaderingen, waaraan derhalve meerdere provinciën geen deel nemen, daarentegen twee aanzienlijke steden, afgezonderd van de landschappen waartoe zij behooren, zitting en stem hebben, Valenciennes en Doornik.

Dat tot de eigenaardige vergadering, die in het najaar van 1576 door den Raad van State, zonder machtiging des konings, op verlangen van Brabant, werd beschreven, aanvankelijk slechts die gewesten geroepen werden, die op de bede-vergaderingen plachten te verschijnen; doch dat de overige weldra insgelijks werden genoodigd.

Dat bij gevolg die vergadering in 1577 en eerstvolgende jaren, indien zij door al de beschrevenen ware bijgewooud, uit negentien leden zou hebben bestaan.

Dat dit zoo heeft voortgeduurd, totdat de verzoening, eerst van de Waalsche en daarna allengs van al de zuidelijke gewesten met den koning de Staten-Generaal in twee groepen heeft gesplitst, de gehoorzame en de afvallige, die sedert beiden afzonderlijk vergaderen.

Dat eindelijk de ééne groep de zeven noordelijke provinciën omvat, en de andere de twaalf overige, waarbij als dertiende het Overkwartier van Gelderland meetelt.

Dat tot op de groote revolutie, aan het eind der vorige eeuw, het getal der noordelijke groep geen verandering ondergaan heeft, en dat der zuidelijke slechts verminderd is ten gevolge der verliezen aan Frankrijk geleden.

(Bijdragen voor Vaderl. Geschiedenis en Oudheidkunde, Derde Reeks, dl. VII, blz. 222 vlg.)