Verspreide geschriften. Deel 8. Kritische studiën over geschiedbronnen. Deel 2. Historische schetsen en boekbeoordeelingen. Deel 1

[p. 398]

Over de Leidsche Universiteit¹⁾.

I²⁾.
(1886.)

De overlevering, o.a. door Wagenaar geboekt, dat aan de Leidenaars na het ontzet de keus was gelaten tusschen vrijdom van tollen gedurende eenige jaren of een hoogeschool, rust uitsluitend op het gezag van Hooft, hetwelk in zulke zaken weinig of niets te beteekenen heeft, en is op zichzelf onwaarschijnlijk, gelijk reeds Van Wijn in de aanteekeningen op Wagenaar³⁾ heeft aangetoond. In het algemeen dient opgemerkt, dat een aantal kleine onjuistheden in de geschiedenis van onzen opstand aan de lichtgeloovigheid van denzelfden schrijver te wijten zijn. Reeds voor jaren heeft Teyler's Tweede Genootschap, op mijn voorstel, een prijsvraag uitgeschreven naar de geloofwaardigheid van al die verhalen, die het eerst door Hooft in omloop zijn gebracht, en op geen ander gezag dan het zijne berusten. Jammer genoeg is die vraag onbeantwoord gebleven. Dat echter de uitkomst zeer nadeelig zou geweest zijn voor den goeden naam van Hooft als geschiedvorscher, kan veilig worden aangenomen⁴⁾.

Van Wijn schijnt zelf nog te veel aan de overlevering te hechten. Hij zegt, dat buiten Hooft niemand weet van die keus, aan de Leidenaars na het ontzet gelaten, maar dat de Staten den Leidenaars toch wel gedurende het beleg hebben toegezegd, dat zij, bijaldien zij het moedig uithielden, van veel lasten zouden worden

1) Het dossier, bij deze stukken behoorende, bevat nog een aantal losse aanteekeningen over de geschiedenis der Leidsche hoogeschool. (N.v.d.R.)

2) Vroeger verschenen onder den titel: Is de overlevering, o.a. door Wagenaar geboekt, dat aan de Leidenaars na het ontzet de keus was gelaten tusschen vrijdom van tollen gedurende eenige jaren of een hoogeschool, al dan niet gegrond? (N.v.d.R.)

3) Dl. VI, blz. 119.

4) Vgl. thans daarover: Breen, Pieter Cornelisz. Hooft als schrijver der Nederlandsche Historiën, blz. 59 vlg.

[p. 399]

vrijgesteld, waarop de burgerij nog ten jare 1577 aandrong, met dit gevolg, dat zij een vrije jaarmarkt verkreeg. Ook dit schijnt echter minder juist. Wel is het waar dat de burgerij in 1577 verzekerde, dat haar gedurende het beleg beloften waren gedaan ‘van groote vrydomme, verlichtinge en verschooninge in de imposten, accijnsen en andere lasten van contributiën of ommeslagen’, en dat de Staten dit wel niet beaamd, maar evenmin ontkend hebben¹⁾. Er bestaat echter alle grond om te twijfelen, of de Staten inderdaad een stellige toezegging hadden gedaan. Orlers gewaagt er van²⁾, maar op een wijs, die verdenking wekt. Sprekende van den brief der Staten van 12 September aan die van de stad, zegt hij: ‘sonden hun oock twee copieën van brieven, van hun [de Staten] den 4^en en 7^en afgevaardigt, waarinne sy [de Leidenaars] sien mochten haer [der Staten] sorchvuldicheyt, voornemen ende raedt, die sy hun gaven, mitsgaders de beloften van octrooien ende vryheden in toecomende tyden’. Dit is al tamelijk vaag. Maar bovendien moet het bevreemden, dat Orlers, die gewoon is de brieven van de stad voluit af te drukken, het hier, waar een zeer groot belang in het spel is, bij een kort uittreksel laat. Slaan wij verder in de Resolutiën der Staten na, wat daar over het afzenden van brieven aan de stad voorkomt, dan vinden wij niets meer³⁾ dan dat in den brief van den 7^den moest worden toegezegd, ‘dat alsnu promptelijck betaelt soude worden by wisselinghe al tgunt syluyden in den noot onder de gemeente verstrecken souden’. Daar het nu van zelf spreekt dat geen belofte van vrijdom van belasting uit naam der Staten kon geschieden, tenzij daartoe door hen vooraf een besluit was genomen, en wij niets van dien aard in het register, dat juist over dezen tijd volledig is, geboekt vinden dan wat ik aanhaalde, ligt het vermoeden voor de hand, dat Orlers om goede redenen de brieven van 4 en 7 September niet in hun geheel heeft overgedrukt. Evenmin hebben de Curatoren der Universiteit benevens de burgeren der stad van beloften, hun gedaan, gesproken, toen zij zich in Juni 1586 tot Leicester wendden⁴⁾, bij wien het voornemen werd vermoed om de universiteit naar Utrecht te verplaatsen. Wel zeggen zij bij die gelegenheid in hun missive:

1) Handvesten van Leiden, blz. 328, 329.

2) 2^de uitg., blz. 509. Vgl. Resol. Holl. 1574, blz. 74, 78, 88, 89.

3) Ibid., blz. 78.

4) Zie het HS. in de Bibliotheek der Maatschappij van Letterkunde te Leiden (Catal. II, p. 499).

[p. 400]

‘dat de Universiteit, binnen de stad Leiden gevestigt, gefondeert is in recompense ende belooninge van de vromigheid ende ongehoorde volstandigheid, die de Burgeren derselver stede in hare twee belegeringen gedaan ende vertoond hebben, ende als in versoetinge van den honger, kommer ende ellende by deselve overgekomen, geleden ende gedragen, sonder oit andere recompense te hebben genoten’; maar dit is iets geheel anders. Hoe veel krachtiger drangreden voor de zaak, die zij voorstonden, zou de aanhaling eener vooraf gedane belofte geweest zijn! Dat zij daarvan zwegen, bewijst althans dat zij er niet van wisten. En in dit geval is een argumentum ex silentio van bijzondere kracht.

Dat niettemin de Leidenaars voor hun betoonde volharding, waardoor heel Holland behouden was, en voor de schade, door hen geleden, aanspraak mochten maken op vergoeding en begunstiging, kon door niemand worden ontkend. Toen de stad dan ook al spoedig verzocht, dat het Hof en de Rekenkamer, die uit Den Haag geweken waren, binnen hare muren, voorloopig voor drie jaren, gevestigd zouden worden, stonden de Staten, den 8^sten December 1574¹⁾, dit gereedelijk in zooverre toe, dat daartoe vrijheid aan het Hof ‘tot zijn willen en geliefte’ verleend werd. Maar voordat nog aan dit besluit uitvoering werd gegeven, kwam een ander plan, dat al een poos in overweging was, tot een beslissing, en daarbij was de stad veel meer gebaat.

In het Dietsche Nederland bestond nog altoos geen hoogeschool; het Vlaamsche had er een te Leuven, het Waalsche een te Douay, maar aan het plan, meermalen besproken, om een derde school te Deventer te vestigen, was geen gevolg gegeven. Thans echter, nadat de Hervorming in Holland en Zeeland haar beslag had gekregen, was een leerschool voor aanstaande bedienaars des Woords onmisbaar geworden, en deze diende nu wel in een Hollandsche of Zeeuwsche stad haar zetel te kiezen. De tijdsomstandigheden schenen voor zulk een stichting weinig geschikt, en waarschijnlijk zou zij ook nog wel een tijdlang in beraad gehouden zijn, ware het niet geweest, dat er juist in die dagen een vredehandel werd aangeknoopt, die in het volgend voorjaar inderdaad te Breda is aangevangen. Het scheen gewenscht, voordat de onderhandeling begon, den landsheer voor een afgedane zaak te plaatsen en de hoogeschool te stichten, ten einde er bij den vredehandel geen sprake kon zijn van het oprichten van iets

1) Resol. Holl, blz. 230.

[p. 401]

nieuws, maar slechts van het in wezen houden van iets dat al bestond. Den 2^den Januari 1575 liet de Prins dan ook aan de Staten een bepaald voorstel doen tot het oprichten eener Universiteit ‘met den allereersten, en aleer in eenige communicatie en besluit van peys getreden, of dienaangaande gehandeld zou worden’¹⁾. Dit was geen verrassing voor de Staten. Een paar weken te voren waren zij er al op voorbereid, en de steden, die allen wegens den burgeroorlog in benarde omstandigheden verkeerden, wedijverden om de school nergens anders dan binnen haar muren gevestigd te krijgen. Van Gouda weten wij, dat daar reeds den 22^sten December, op voorstel van burgemeesters, door de vroedschap besloten was, ‘in zulke gevallen van stadswege te solliciteeren om de voorn. Universiteit alhier te hebben’²⁾. Maar voor Gouda bestond zeker niet veel kans: voor de aanspraken van Leiden moesten die van elke andere stad onderdoen, en in het voorstel van den Prins werd Leiden dan ook uitdrukkelijk genoemd³⁾. Zijn Excellentie betuigde niet te twijfelen, of de Staten zouden het stichten eener Universiteit goedkeuren; ‘en daarmee alleenlijk resteerende was een bekwame plaatse,... waartoe sijn Excellentie wel van meeninge was die stad van Leiden, op het believen van de Staten, te ordonneeren’. Reeds den 4^den4) hechtten de Staten aan dit voorstel, ook wat den zetel der school betreft, hun zegel, en van den 6^den dagteekent, gelijk wij weten, het octrooi of de stichtingsbrief⁵⁾. Geen woord bij al deze overleggingen van beloften aan Leiden gedaan, nog veel minder van een keus aan de burgerij aangeboden. De Universiteit was zeker de belooning voor de betoonde volharding, maar geen voldoening aan een vroegere toezegging hoegenaamd.

(Handelingen en Mededeelingen van de Maatschappij der Nederl. Letterkunde, 1886, blz. 68 vlg.)

1) Resol. Holl., 1575, blz. 1. De brief in dato Middelburg 28 December 1574 bij Van Mieris, Handv. van Leyden, blz. 513.

2) Van Wijn, t.a. pl.

3) Resol. Holl., 1575, blz. 2; Mr. Jacques Tayaert, 's Prinsen vertegenwoordiger in deze zaak (vgl. over hem Archives, t. IV, p. 119 suiv., 192; t. VII, p. 378), moet schriftelijk zijn rapport hebben gedaan.

4) Vgl. de resolutie en den brief van den derden Januari aan Zijne Excellentie: Resol. Holl., 1575, blz. 4, 5, 8.

5) Ibid., blz. 37, 38; Van Mieris, Handvesten van Leyden, blz. 514. De Prins was toen voortdurend in Zeeland (Corresp. de Guillaume le Taciturne, t. III, p. 428). - Van 6 Januari tot 8 Februari staat in de Resol. Holl. geen woord over de zaak. Den 12^den Maart 1575 schrijft Requesens over de oprichting (Corresp. de Phil. II, t. III, p. 281).

[p. 402]

II¹⁾.
(1886.)

Bij gelegenheid dat ik over de omstandigheden sprak, waaronder de universiteit van Holland en Zeeland te Leiden was gevestigd, werd mij gevraagd, wanneer en onder welke omstandigheden de Leidsche universiteit een nationale geworden is. Ik wil hierop thans het antwoord geven. Er is in de eerste Nationale Vergadering over het hooger onderwijs en de staatsuniversiteiten veel te doen geweest, doch intusschen bleef de oude toestand voortbestaan. Het eerste onderwerp van staatsregeling van 1797 bevatte de bepaling, dat er slechts één Nationale hoogeschool zou zijn, met het uitsluitend recht om graden te verleenen, en dat de Leidsche universiteit tot dezen rang verheven zou worden. Doch dit ontwerp werd verworpen, en in het volgende ontwerp, van 1795, dat door het volk goedgekeurd en wet geworden is, werd bepaald, dat alle instellingen van onderwijs op den bestaanden voet zouden voortduren, totdat op voorstel van het Uitvoerend Bewind door het Vertegenwoordigend Lichaam anders beschikt zou zijn. Geen andere beschikking werd genomen onder al de elkaar opvolgende regeeringen, totdat den 22 October 1811 Napoleon het vermaarde besluit nam, waarbij de meeste universiteiten werden vernietigd, maar die van Leiden en Groningen in wezen gehouden, zij het ook onder een andere gedaante.

Of bij deze laatste gelegenheid de kerkelijke goederen, uit wier renten de kosten der universiteit plachten te worden bestreden, meteen aan den staat vervallen zijn, kan ik niet zeggen. Van groot belang is dit ook, naar mijn gevoelen, niet, omdat de vaste goederen toch al veel vroeger vervreemd waren, en de opbrengst er van op 's Lands comptoiren belegd was. De zaak had zich aldus toegedragen. Bij de oprichting doteerden de Staten van Holland de universiteit met een som van 8000 van 40 gr., ongeveer met guldens gelijk staande, en wezen daartoe behalve de bezittingen der kloosters binnen de stad nog die aan der conventen van de Bernardinen en de Elfduizend Maagden te Warmond, van Rodenburg in Zoeterwoude, en van Mariënpoel in Oegstgeest. Al spoedig echter bleek het, dat uit die goederen geen f 8000

1) Oorspronkelijk verschenen onder den titel: Over de Universiteit te Leiden.

[p. 403]

's jaars te trekken waren, omdat er vooraf te veel van uitbetaald moest worden voor de beloofde alimentatie der vroegere conventualen. Om deze reden namen de Staten den 21 Augustus 1581 het besluit, dat nog bovendien de inkomsten der goederen van de abdij van Egmond, in Rijnland, Delfland en Schieland gelegen, met uitzondering alleen van hetgeen daarvan al vroeger aan Rotterdam was voorbehouden, voorloopig ten dienste der universiteit zouden worden bestemd. Het duurde niet lang of een gedeelte dier goederen werd met goedvinden der Staten te gelde gemaakt. Een eerste verkooping had in 1592 plaats, en tusschen 1641 en 1648 werd het overige verkocht, zoodat in 1795 de bezittingen der universiteit, behalve uit 's Lands obligatiën, slechts uit eenige tienden bestonden. Het tijdstip waarop deze aan den staat zijn overgegaan, die voortaan rechtstreeks in de behoeften der instelling voorzag, schijnt van ondergeschikt belang¹⁾.

(Handelingen en Mededeelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, 1886, blz. 74 vlg.)

1) Bovenstaande bijzonderheden zijn grootendeels ontleend aan twee bundels van stukken, in 1696 gedrukt, tijdens een twist tusschen de Curatoren onderling, waarvan de Bibliotheek onzer Maatschappij een exemplaar bezit (Catal., dl. II, blz. 499).