Verspreide geschriften. Deel 8. Kritische studiën over geschiedbronnen. Deel 2. Historische schetsen en boekbeoordeelingen. Deel 1

[p. 295]

Toestand eener gevangenis in Holland onder keizer Karel V.
(1870.)

Het geloofsonderzoek en de terechtstelling van Jan de Bakker van Woerden kent men meestal slechts uit het Latijnsche boekje van G. Gnapheus: Joannis Pistorii Woerdenatis.... Martyrium, dat hoewel reeds in December 1528 (volgens het voorbericht) voor de pers gereed liggend, eerst in 1546 te Straatsburg bij Wendelinus Richelius gedrukt is, en een eeuw later in 1649 te Leiden herdrukt, door de zorg van Jacobus Revius.

Ondertusschen bestaat er een, zeker oudere, bewerking in het Hollandsch van hetzelfde verhaal, dat den titel draagt: Een suverlicke ende seer schoone disputacie, welche gheschiet is in den Haghe in Hollant, tusschen die kettermeesters ende een Christelycken Priester, ghenaemt Jan van Woorden.... Anno MDXXV den 15^en dach Septembris. Dit uiterst zeldzame en bijna onbekend gebleven boekje bevat verschillende bijzonderheden, die in de Latijnsche bewerking ontbreken. Onder andere de volgende samenspraak, waaruit de toestand der toenmalige gevangenis van het Hof van Holland kan worden opgemaakt.

Na den afloop van de eerste disputatie des voormiddags vraagt Mr. Reynier Brunt, procureur-generaal van het Hof, aan de kettermeesters en Raadsheeren:

‘Waer sal ick heer Jan laten? Wil ick hem weder in zijn plaetse bringhen?

Ruard Tapper, kettermeester: Waer is dat?

Joannes van Duivenvoorde, raadsheer: Bij die ander ghevangen Priester.

[p. 296]

R. Tapper: In gheender manieren, si souden malcanderen in haer ongheloof stercken.

Mr. R. Brunt: Waer sal ick hem dan brenghen?

Mr. Claes Coppin de Montibus, kettermeester-generaal: Laet hem hier blyven, ende slaet hem boeyen aen de beenen tot na de noen; dan sullen wy weder comen.

Mr. R. Brunt: Wat duvel, is dit niet een groote schande voor den Keyser, dat in aldusdanighen vermaerde plaetse gheen gevanckenissen en zijn?

Jan van Woerden: Al en sloot ghy my in gheen boeyen, ick en soude u niet ontloopen. Sal men aldus met christenmenschen leven?

C. Coppin: Beraet u wiselijck, dat ghy na der noen beter antwoorde gheeft.

Godschalck Rosemondt, kettermeester: Laet ons gaen.

Mr. R. Brunt: Hier moeten oock bewaerders sijn.

C. Coppin: Bewaert ghy den ghevangene.

Mr. R. Brunt: Loopt, haelt tot onsen huyse de boeyen die men met een slot sluyt, want dese en mach men sonder smit niet aendoen.’

Op deze wijs bleef de gevangene in boeien eenige dagen lang in de rechtzaal. Eindelijk begon dit den procureur-generaal te hinderen. Den 13^den Juli zeide hij tot de rechters (Mr. R. Brunt): ‘Mijn heeren, ghi moet hier eenen anderen raet in schicken, dat wy desen man aldus niet en bewaren ende bewaecken. 't Valt ons te moelic. Oec mede en is 't gheen manier van doen, aldusdanighe luyden te bewaren aldus scharp; roovers ende moorders bewaeckt men aldus; dese man en sal u niet ontloopen, al en set ghy hier gheen wachters.

R. Tapper: En is hier anders gheen plaets daer men hem legghen mach in goeder bewaringhe?

Mr. R. Brunt: Neen 't; daer en is niet dan die gheyool, daer leyt men dieven ende verraders, ende die riddercamer, by die andere ghevanghenen, ende daer en wilt ghy hem niet hebben; waer sal men hem dan laeten?

J. v. Duivenvoorde: Men [en] mach hem in die gheyool [niet] legghen¹⁾; 't en is noyt gheschiet.

C. Coppin: Wat logijs is daer?

1) De woorden tusschen haakjes geplaatst ontbreken in de uitgaaf; om hetgeen volgt schijnen zij onmisbaar.

[p. 297]

R. Tapper: Si ligghen daer op die plancken neder ende slapen sonder stroo oft beddinghe, ende en eten anders niet dan dat hun die goede luden brenghen in aelmissen by der doren, want wy en zijn niet schuldich hem yet te beschicken dan water ende broot; 't sal licht best zijn om legghen, ende om den minsten cost den Keyser aen te doen; daer en sal hy niet meer dan twee blancken sdaechs verteren; 't is immers schoon ende drooch?

Mr. R. Brunt: Daer is veel vuyls dincs, ende ruyckt daer seer qualicken van onreynicheyt.

R. Tapper: Wie leyt daer nu thans inne? Oft is 't ledich?

Mr. R. Brunt: Daer leyt een dootslagher ende een ander misdadich mensch op zijn lijf ghevanghen.

C. Coppin: Leyt er niet meer? ghy moocht hem daerby brenghen; waer soude men hem anders laten?

J. v. Duivenvoorde (?): Hij leyt hier op al te grooten costen van den Keyser; maer 't is soo best dat wy hem daer legghen.

R. Tapper: Waer staet die plaets?

Mr. R. Brunt: Daer boven die poort.

R. Tapper: Moghen die ander ghevanghen van die ander poort by haer comen?

Mr. R. Brunt: Neen, se zijn met een dicke muer d' een van d' ander ghescheyden; si en moghen by malcander niet comen noch sien; van achter comen si op een privaet, onderscheyden met wageschot; daer mogen si malcander toeroepen ende hooren spreecken. Belieft het u, dat wy hem daer in brenghen, mijn heeren?

C. Coppin: Jae, doet soo.’

Zoo zag er in de eerste helft der zestiende eeuw een Hollandsche gevangenis uit: de gevangenis, let wel, van het Hof. Hoe zal het met die van kleine steden op het platte land gesteld zijn geweest?

(Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde, Nieuwe Reeks, dl. VI, blz. 361 vlg.)