Verspreide geschriften. Deel 8. Kritische studiën over geschiedbronnen. Deel 2. Historische schetsen en boekbeoordeelingen. Deel 1

[p. 137]

Historische schetsen en boekbeoordeelingen

[p. 139]

De etymologie van Holland.
(1885.)

Holland is Houtland, zeggen de geleerden; oorspronkelijk werd Holtland gezegd en daarvan is de latere naam een verbastering. Zoo beweert, om iemand te noemen, de uitmuntende Kluit¹⁾, in de vorige eeuw, en in onzen tijd schijnt de schrijver van het Handboek der Middelnederlandsche Geographie²⁾, dat nog altijd

1) Hist. critica, vol. 1, 2 (Excursus), p. 47 sq.

2) Tweede uitgave, blz. 218. - In het dossier bij dit artikel vonden wij een reeks van aanteekeningen op Van den Bergh's Middelnederlandsche Geographie, waaraan wij het volgende ontleenen. - Voor dit Holland, dat Van den Bergh als een pagus schijnt aan te merken, zijn belangrijk het charter van 1064 (Oorkondenb., dl. I, N^o. 87), dat van 1200 (Oorkondenb., dl. I, N^o. 183) en verder de opnoeming der kerken in deze streek bij Bucherius, Belgium Romanum, Lib. XX, Dioec. Ultraj., § 6. In het eerste worden opgegeven de aan de Utrechtsche Kerk door Dirk III ontnomen plaatsen. Daartoe behoorde ook een goed gedeelte van den Dordrechtschen waard, waarvan een ander deel aan andere bisschoppen en geestelijken toekwam. Het Utrechtsche gedeelte wordt aldus omschreven: vooreerst van ‘Ryede’ langs de Merwede tot ‘Slydrecht’. Verkeerdelijk verklaart Van den Bergh Ryede door Riederwaard. Het is het ambacht Riede, thans in, vroeger ten oosten van Dordt (zie Beverwijck, blz. 120 en Teg. Staat, dl. XIV, blz. 358). En ‘Slydrecht’ is niet het tegenwoordige dorp van dien naam, maar een daartegenover op het eiland gelegen, thans verdronken dorp (Teg. St., dl. XVII, blz. 418). Verder langs de Merwede naar Dordrecht, van daar naar ‘Duble’, verder naar ‘Duvelhara’, van daar naar ‘Wal’, van daar weder naar ‘Merwede’ tot Dordrecht. Het hier omschreven land is moeilijk te volgen. Van Dordt eerst langs de Dubbel, van daar naar de Duvelhara? Er was op het Dordtsche eiland, behalve de Dubbel, nog een riviertje (Van Mieris, dl. IV, blz. 819) de Devel bekend (zie Beverwijck): wat de uitgang beteekent is onzeker. Van ‘Duvelhara’ naar de ‘Wal’ en verder weer in de Merwe? De ‘Wal’ is onbekend; hij moet dwars door het eiland geloopen hebben; misschien is de naam nog over in Wieldrecht. Nog wordt gezegd: van Dordrecht oostelijk tot ‘Godekines hoffstatt’, dicht bij ‘Werkenemunde’. ‘Werkenemunde’ is bij Werker en Werkendam te plaatsen. Maar nader is niet te bepalen, of hier de noordelijke dan wel de zuidelijke zijde des eilands bedoeld is; ik denk de laatste, omdat reeds van het stuk Riede tot Sliedrecht gesproken is. - Eindelijk wordt er nog gesproken van ‘comitatus omnis in Hollant’, d.i., geloof ik, de grafelijke bediening over geheel Holland, die de bisschop beweerde dat hem van ouds toekwam. Immers bij het voorafgaande charter wordt hem toegewezen het gebied dat Dirk en zijn voorouders rechtens beheerd hadden: ‘comitatus omnis in Westflinge et circa oras Rheni’. Bij dit charter ontvangt hij wat Dirk daarbij genomen had, de eigendommen van den bisschop, en ‘comitatus omnis in Hollant’. - De verdeeling van Noord- en Zuid-Holland komt reeds voor in 1230 (Kluit, Excurs., p. 98). In het charter van 1200 (Oorkondenb., dl. I, N^o. 183) verruilt Dirk VII het leenrecht over het land tusschen Maas en Schelde met dat over Dordrecht aan weerszijden van het water (welk water? de Dubbel?) ‘Dortreeswerde’, ‘Harredeswerde’, ‘Dusne’ en al het land tusschen Striene en Waalwijk. Hier is het duidelijk wat de Dordrechtsche waard is. Het is het geheele eiland tot ‘Godekines hofstat’ of welke de oostgrens zijn mocht. ‘Hardeswerde’ wordt door Van den Bergh voorbijgegaan, en ook Kluit geeft niet op waar het te vinden is. Maar hij geeft de variant ‘Herradeskerke’ op = kerk van Herrad. De naam wijst aan dat het een afzonderlijk eiland geweest is; het grenst aan Dussen, onderscheiden in Dussen Muilkerk en Munsterkerk (Teg. St., dl. XVII, blz. 355). De geheele streek ligt boven de Oude Maas en is alles ongeveer wat Holland aan dien kant bezeten heeft, uitgezonderd het land van Heusden, dat eerst onder Floris V, en van Altena, dat eerst onder Willem III aan Holland gekomen is. Daarbij wordt nu gevoegd het land tusschen Striene en Waalwijk. Dit land ligt ten zuiden van de Oude Maas. Nog in later tijd was bij Waalwijk de oostgrens tusschen Holland en Brabant. Naar de Striene te zoeken is moeilijker. Van den Bergh is daarover onvoldoende. Zie Kluit, Cod. Dipl., p. 877, die met recht ook daar de toenmalige grens tusschen Brabant en Holland stelt. Hoe Holland aan dit land beneden de Maas, tot Taxandrië en Strie behoorende, gekomen is, blijkt niet. Het wordt met opgenoemd onder de goederen aan de Utrechtsche bisschoppen ontnomen, aan wie toch geheel Taxandrië toekwam. Het is denkelijk uit de nalatenschap van Ansfried, hetzij aan Utrecht, hetzij aan Thorn of eenige andere geestelijke stichting gekomen. (N.v.d.R.)

[p. 140]

het standaardwerk in dit vak van wetenschap is, Mr. L.Ph.C. van den Bergh, dezelfde meening toegedaan. Er bestaan echter bezwaren tegen, die mijns inziens een nadere overweging verdienen.

Ik laat ter zijde of het waarschijnlijk, of het zelfs te gelooven is, dat ‘holt’ voor ‘land’ in ‘hol’, in plaats van in ‘hout’, zou zijn overgegaan. In oude stukken vinden we een Holtreka vermeld en tegenwoordig heeten dorpen in verschillende streken Houtrak en Houtrick en Houtrijk, waarschijnlijk een en dezelfde naam. Maar ik ben op het punt der woordverandering te weinig ervaren om daarover mee te spreken.

Wat ik alleen wil opmerken is dit. Tot nog toe heeft men verzuimd, wat toch raadzaam was, te beginnen met een onderzoek naar den oudsten vorm, waarin de naam in echte stukken voorkomt. Dat de kronieken in handschrift van de 14^de en de 15^de eeuwen, naast de gewone schrijfwijs Holland, ook nu en dan Holtland spellen, baat ons niet veel, want het is waarschijnlijk dat geleerden van dien tijd, evenzeer als hun volgelingen van

[p. 141]

de 16^de en latere eeuwen, aan de beteekenis van ‘houtland’ geloofden, en dus om juist te schrijven de t tusschen de beide ll's eigendunkelijk hebben ingelascht. Maar er zijn enkele bescheiden van hooger ouderdom tot ons gekomen, en op deze, dunkt mij, komt het voornamelijk aan. Laat ons hen raadplegen.

In de eerste plaats doen zich aan onze aandacht de oudste zegels der Hollandsche graven voor, dat van Dirk V, aan een charter van 1083¹⁾ en dat van Floris III van een charter van 1168 gehecht en beide door Kluit, in zijn Historia critica, afgebeeld²⁾. Het randschrift van beide heeft: ‘Hollandensis comes’, ‘Hollanden, dn.’

Van nog ouder dagteekening is het grafschrift van bisschop Bernulf of Bernold, die in 1054 overleed, maar daar we het slechts uit een afschrift kennen, ons door Matthaeus³⁾ bewaard, en daarom niet volstrekt vertrouwen kunnen op de juistheid der spelling, plaats ik het slechts in den tweeden rang. Anders ook daar lezen wij: ‘Holland militiam iunxit ad ecclesiam’. Ten derde beroep ik mij op den giftbrief van koning Hendrik IV aan de kerk van Utrecht, in afschrift in het Liber catenatus van het Utrechtsche archief tot ons gekomen, en door Heda het eerst aan het licht gebracht. Ook daar wordt van ‘comitatus omnis in Holland’ gesproken⁴⁾. Eindelijk uit het Liber camerae Ecclesiae Trajectensis maakte de geleerde Arent van Buchell het eerst een overoude lijst der dekanieën van het bisdom bekend⁵⁾, waarin onder andere de ‘decanus de Hollant’ vermeld wordt.

Dit zijn, zoo ik mij niet bedrieg, de oudste gedenkstukken, waarin de naam voorkomt⁶⁾. In alle dezelfde schrijfwijs. Nu wil ik volstrekt niet beweren dat daarmee de zaak beslist is.

1) In den tekst van het charter staat Holtlandensis. De echtheid van dit stuk is echter niet boven allen twijfel verheven; de schrijfwijs van het zegel wordt door zegels van latere graven in alle geval bevestigd.

2) Vol. II 1, p. 127 en p. 194.

3) De Rebus Ultrajectinis, p. 223.

4) S. Muller Fz., Het oudste cartularium van Utrecht, blz. 135.

5) Zie Matthaeus, Sylloge epistolarum, p. 125 en vgl. Analecta, III, p. 43.

6) In de Annales Egmundani, waarin voor het tijdvak 1112-1168 eene lacune aangevuld is door eene hand uit de 13^de eeuw, komt voor dat gedeelte overal de spelling Holtland, Holdland, Holthland, Holtlandensis enz. voor (p. 28-70 der uitgave van het Hist. Gen.). In het gedeelte na 1168 weder altijd Hollandensis, in dat vóór 1112: op 876 Hollandiae, 1061 Hollandensis, 1063 Holdlandiae (uitg. Hist. Gen., p. 19, drukt Hollandiae), 1071 Holdland. - In stukken van 1085, 1104 en 1106 (Van den Bergh, Oorkondenb., dl. I, N^o. 91, 93, 96) wordt gesproken van ‘comes Hollandie’, ‘ecclesie in Hollant’ en van ‘Hollandi’.

[p. 142]

Ik weet het, de mogelijkheid bestaat dat de naam reeds lang voordat hij in schrift werd gesteld, zijn overouden vorm had verloren, en dat de spelling die we in latere stukken aantreffen, die van ‘Holtland’, inderdaad een restauratie is van de oorspronkelijke en ware. Maar dit is toch ook niet meer dan mogelijk. Zeker is alleen dat de oudste schrijfwijs, die we kennen, aan de naamsverklaring van Kluit en anderen geen steun geeft.

Past die verklaring, zoo vragen we al voort, ook wel volkomen op het land, dat eigenlijk Holland heet? Het is bekend, vooral uit den Excursus van Kluit over het onderwerp, dat het latere Zuid-Holland, waarvan Dordrecht de hoofdstad was, het eerst in de geschiedenis met den naam van Holland opdaagt, en dat de naam vervolgens bij uitbreiding aan de gansche provincie en zelfs aan Westfriesland is gegeven. Was nu dat Zuid-Holland een houtland bij uitnemendheid? Het wordt ons door schrijvers uit de 10^de en 11^de eeuw, door Alpertus van Metz en door den auteur der Gesta episcoporum Cameracensium beschreven als een ‘silva’¹⁾ en als een ‘locus silvis ac paludibus inhabitabilis’²⁾, waar zich slechts jagers en visschers ophielden. Zulk een streek zou men later een wildert of een wildernis hebben genoemd; of ‘houtland’ een gepaste benaming er van wezen zou, betwijfel ik. En te meer, indien we het land van Dordrecht en van den Zuid-hollandschen waard, zooals het uit de geschiedenis in zijn lateren toestand bekend is, ons voor de verbeelding roepen. We zien dan een laag land voor ons, dat bij hoogen rivierstand onderloopt en doorgaans drassig en moerassig is, ‘paludibus inhabitabilis’, en met hout, dat in zulken grond gedijt, bewassen. Een broekland, zouden we zeggen. En nu is het opmerkelijk dat de Teuthonista van Van der Schueren olland met broek of broekland³⁾ vertaalt. Naar de etymologie van het woord wil ik niet onderzoeken; ik laat dit over aan de taalgeleerden. Maar de juistheid der vertaling wil ik eenigermate bevestigen met een verwijzing naar streken in andere landen, die denzelfden of althans een

1) Monum. Germ. Script, vol. VII, p. 718.

2) Ibid., vol. VII, p. 471.

3) Zie uitg. Verdam, i.v. broec, hollant, ollant. Vgl. Pontanus, Discept. chirogr., p. 203. Reeds Wachtendonck (aangehaald bij Matthaeus, De Nobilitate, p. 50), staat deze afleiding voor:

‘Holland, een nieuwe naam, die schijnt het land te passen,
Alzoo het moest bestaan in veenen en moerassen’.

Ook Bondam geloofde blijkens zijne dictaten (in ms.) aan deze afleiding van den naam.

[p. 143]

nagenoeg eensluidenden naam dragen. De merkwaardigste van alle is een streek aan de kust van Lincolnshire, een afzonderlijke hundred, die, voor zoover ik uit de beschrijvingen mag oordeelen, ingelijks het karakter draagt van een weiland, door menschenhand uit een voormalig broekland gevormd.

De slotsom, die ik uit het bovenstaande zou willen opmaken, is deze: Holland is een woord op zichzelf, geen verbastering van houtland, en het beantwoordt het nauwst aan wat wij gewoon zijn broekland te noemen.

(Etudes archéologiques, linguistiques et historiques, dédiées à C. Leemans, p. 285/6.)