Verspreide geschriften. Deel 7. Kritische studiën over geschiedbronnen. Deel 1

[p. 243]

Iets over den hofprediker Villiers¹⁾.
(1889.)

In de Calendar of the Manuscripts of the Marquis of Salisbury, Part II komen meerdere brieven voor van William Herle, den agent der Engelsche regeering in de Nederlanden, aan lord Burghley. Een van deze, gedateerd ‘1582 Angust 3’²⁾, bevat het volgende bericht aangaande Pierre Loyseleur dit de Villiers, 's Prinsen hofprediker en medewerker aan de Apologie van 1581, van wien Languet omstreeks dezen zelfden tijd aan Ph. Sydney schreef: ‘Nullus est qui plus possit apud Principem’³⁾.

‘Villyers deals mischievously with the queen [Elisabeth] and insinuates that she is Spanish, [that she] undermines Monsieur's [d'Anjou] actions and was the occasion of the loss of Oudenarde, declaring further how Monsieur and the French King were abused in the treaty of marriage by a premeditate determination etc. The Dutch ministers preach against his ambitions corruption, the delicate sumptuousness of his wife and daughters in wearing great ruffs, laying out their hair and being carried about the streets in coaches. He is a violent fellow, as witness his late Discourse sur le blesme de son Excellence’.

Dit naricht schijnt mij opmerkelijk; maar eerst vereischt het een emendatie: ‘le blesme de S. Exc.’ beteekent niets; de uitgever heeft zeker mis gelezen, en Herle zal geschreven hebben: ‘la blessure de S. Exc.’ Hij doelt dan op het pamflet

1) Oorspronkelijk verschenen onder den titel: Nieuw Naricht over P. Loyseleur de Villiers.

2) N^o. 1176.

3) Epist. ad. Sydnaeum, p. 447.

[p. 244]

N^o. 536 van Meulman: Discours sur la blessure de Monsgr. le Prince d'Orange, Imprimé en l'an 1582. 30 pp. in 4to.¹⁾.

Wie dit zeldzame boekje (waarvan de Bibliotheca Thysiana een exemplaar bezit) niet binnen zijn bereik heeft, kan zich toch met den inhoud bekend maken uit de vertaling er van, die bij Bor²⁾ staat afgedrukt. Het is geen verhaal van den moordaanslag van Jauregui, zooals men uit den titel zou afleiden, maar een Discours er over, en het behelst een hevige invective tegen Granvelle en koning Philips, naar aanleiding der kort te voren onderschepte Spaansche brieven³⁾. Dat het door Villiers geschreven is, gelooven wij gereedelijk, niet slechts op de getuigenis van Herle, maar ook om den toon, die een vreemdeling verraadt, en den inhoud, die geheel overeenstemt met wat wij in 's Prinsen Apologie van een jaar vroeger, aan den Spaanschen koning en zijn minister ten laste zien leggen. Het verdient dan ook ten volle de benaming, die Herle er aan geeft, en strekt ten bewijze van de heftigheid van 's schrijvers karakter. Wij zijn er den Engelschman dank voor verschuldigd, dat hij ons in staat stelt om dit Discours, waarin verschillende wetenswaardige bijzonderheden vermeld worden⁴⁾, op de lijst der werken van Villiers te plaatsen. Ik maak meteen van deze gelegenheid gebruik om in herinnering te brengen, dat ook pamflet N^o. 235 van Muller: Entree du Duc d'Anjou en Anrers aan onzen auteur er toe te kennen, op grond van een brief door wijlen Ds. Sybrandi medegedeeld⁴⁾.

1) De chronologie bevestigt deze emendatie: Herle's brief is van het begin van Augustus en het Discours van een maand vroeger, zooals blijkt uit deze uitlating, die er in voorkomt (bij Bor op blz. 126, kol. a): ‘de maent van May ende van Junius zijn beyde gepasseert’. Oudenaarde was den 5^den Juli aan Parma overgegaan: zie Bor, II, blz. 321 (Bk. XVII, fol. 22).

2) Authent. stukken, dl. II, blz. 119 vlg.

3) Pamflet N^o. 257 van Muller, vertaald in Bor's Authent. stukken, blz. 101 vlg.

4) Ik wil er hier slechts één van aanhalen. Granvelle had in een der onderschepte brieven, aan de hertogin van Parma geadresseerd, den 27 April 1582, de hoop uitgesproken, dat prins Willem aan de wond, die hem Jaureguy had toegebracht, sterven mocht, en er bijgevoegd: ‘c'est dommage qu'il ne soit mort dois long temps, et avec luy nombre de ceulx de sa suite et mesme [d.i. en inzonderheid] S. Aldegonde’. Hierop doelende voegt hem het Discours het volgende toe: ‘Tu desires la mort du Sieur de S. Aldegonde; est ce la recompense que tu rend a sa maison, a laquelle tu doibs ce que tu as, quand tu ne peus ignorer que son ayeul amena ton père, qui n'estoit qu'un petit procureur de Dole, au service de l'Empereur: mais tu voullois encore adiouster a tes autres qualitez ceste belle fleur d'ingratitude’. - Dit bericht dat Marnix' grootvader (zie over hem Te Water, Verbond der Edelen, dl. III, blz. 35) den ouden Perenot had voortgeholpen, wordt bijzonder geloofwaardig, nu wij bevonden hebben dat het van een vertrouwd vriend van Marnix en waarschijnlijk door de tweede hand van dezen zelf afkomstig is. Iets vroeger had het Discours al gezegd, dat Granvelle reden had om zich voorspoedig te achten, ‘se souvenant que son grandpère estoit un mareschal’. Dit komt overeen met het gerucht, dat Strada de moeite van het herhalen waardig had gekeurd: ‘Vesontione natus est Ant. Perenottus, Nicolao patre Granvellae domino plebei quidem generis (ut aliqui affirmant), fabri ferrarrii filio, primariae tamen ac rarae prudentiae viro’ (vol. I, p. 68, edit. L.B. 1645).

4) Ik wil er hier slechts één van aanhalen. Granvelle had in een der onderschepte brieven, aan de hertogin van Parma geadresseerd, den 27 April 1582, de hoop uitgesproken, dat prins Willem aan de wond, die hem Jaureguy had toegebracht, sterven mocht, en er bijgevoegd: ‘c'est dommage qu'il ne soit mort dois long temps, et avec luy nombre de ceulx de sa suite et mesme [d.i. en inzonderheid] S. Aldegonde’. Hierop doelende voegt hem het Discours het volgende toe: ‘Tu desires la mort du Sieur de S. Aldegonde; est ce la recompense que tu rend a sa maison, a laquelle tu doibs ce que tu as, quand tu ne peus ignorer que son ayeul amena ton père, qui n'estoit qu'un petit procureur de Dole, au service de l'Empereur: mais tu voullois encore adiouster a tes autres qualitez ceste belle fleur d'ingratitude’. - Dit bericht dat Marnix' grootvader (zie over hem Te Water, Verbond der Edelen, dl. III, blz. 35) den ouden Perenot had voortgeholpen, wordt bijzonder geloofwaardig, nu wij bevonden hebben dat het van een vertrouwd vriend van Marnix en waarschijnlijk door de tweede hand van dezen zelf afkomstig is. Iets vroeger had het Discours al gezegd, dat Granvelle reden had om zich voorspoedig te achten, ‘se souvenant que son grandpère estoit un mareschal’. Dit komt overeen met het gerucht, dat Strada de moeite van het herhalen waardig had gekeurd: ‘Vesontione natus est Ant. Perenottus, Nicolao patre Granvellae domino plebei quidem generis (ut aliqui affirmant), fabri ferrarrii filio, primariae tamen ac rarae prudentiae viro’ (vol. I, p. 68, edit. L.B. 1645).

[p. 245]

Dat Villiers tijdens en na zijn verblijf in Engeland weinig ingenomenheid met de regeering van Elisabeth aan den dag legde, was bekend¹⁾, en wat Herle daarvan zegt kan ons niet verwonderen. Maar dat hij en zijn gezin praalziek waren en weelderig leefden, wist ik althans niet. De bijzonderheden, door Herle dienaangaande overgebriefd, zijn voor de geschiedenis der zeden hier te lande niet zonder belang. Het meest heeft mij getroffen, dat, naar zijn zeggen, de dames van den hofprediker er een rijtuig op na hielden. Dat was toen in Nederland een hoogst zeldzaam verschijnsel, waaromtrent ik hier twee berichten wil laten volgen, die het ongewone er van duidelijk in het licht stellen. Het eerste is van Aubéry du Maurier, den zoon van den Franschen gezant van dien naam²⁾, waar hij de herinneringen van zijn vader aan 's Prinsen vierde gemalin, Louise de Coligny, vermeldt: ‘Elle a conté naivement à mon père (zegt hij), qu'elle fut fort surprise, arrivant en Hollande, de la différence et rude manière de vivre de ce pays-là a celle de France; et qu'au lieu qu'elle avoit de coutume d'aller dans un carrosse, suspendu a la française, on la mit dans un de ces chariots decouverts de Hollande, conduit par un voerman, où on la fit asseoir sur une belle planche; et qu'allant de Rotterdam a Delft, qui n'en est qu'a deux lieues, elle se trouva toute froisée et toute rompue’. Zeker placht de Prinses van die omstandigheid vaak met allerlei personen te spreken. Immers ook Aitzema weet er van. Gewagende van haar overlijden, in het jaar 1621, en uitweidende over haar deugden en rampspoed, voegt hij daaraan toe³⁾: ‘D'eenvoudicheyt in Hollant was soo groot als sy daer eerst quam, dat sy van Dorth nae Delff ghebracht wiert op eene gemeene open waghen. Ende sy brachte d'eerste carosse mede uyt Vranckrijck. Waer na Prins Maurits gebruyckte een veltkoets, die voor ende achter,

1) Zie inzonderheid Camden's Annal. rer. Angl. op het jaar 1575, p. 282 (uitg. van 1677 bij Elsevier). Niettemin schijnt hij met Elisabeth's minister Walsingham nog een poos in correspondentie te hebben gestaan; althans brieven van hem aan dezen zijn tot ons gekomen (zie Kervyn, Les Huguenots et les Gueux, vol. III, p. 572; vol. IV, p. 69, 134 etc.).

2) Mém. pour servir à l'Hist. de Hollande, uitgave van 1680, p. 151.

3) Dl. I, blz. 48.

[p. 246]

op ende neder of overdeckt ende onghedeckt koste ghemaeckt worden’.

De klacht van de Fransche dame, bij haar aankomst, over het gebrekkige Hollandsche rijtuig, herinnert aan soortgelijk ongemak, dat Maria Stuart, insgelijks aan de Fransche weelde gewend, bij haar terugkeer in haar vaderland ondervond. Brantôme, die er getuige van was, verhaalt, hoe zij te Leith aangeland zich naar Edinburg begaf: ‘La Reyne y alla a cheval et ses dames et seigneurs sur les hacquenées de mesme; donc sur tel appareil la Reyne se mit a pleurer et dire que ce n'estoient pas là les pompes, les magnificences ni les superbes montures de la France, dont elle avait jouy si longtemps, mais qu'il falloit prendre patience’¹⁾.

In Schotland was op dat tijdstip het rijden anders dan te paard zeker nog volstrekt buiten gebruik. Dat bij ons daarentegen, ook voordat Louise de Coligny haar fransche equipage invoerde, een rijtuig van weelde niet geheel onbekend was, kan het voorbeeld der dames Villiers, waarvan Herle ons de herinnering bewaard heeft, getuigen. Trouwens ook zij waren van elders gekomen en volgden hier de manieren na, die zij denkelijk in haar vorig verblijf hadden aangenomen.

(Bijdragen voor Vaderl. Gesch. en Oudheidkunde, 3^de Reeks, dl. V, blz. 273 vlg.)

1) Oeuvres, ed. Londres 1779, t. II, p. 122.