Verspreide geschriften. Deel 7. Kritische studiën over geschiedbronnen. Deel 1

[p. 238]

Het journaal van Splinter Helmich¹⁾.
(1875.)

Het eigenhandig dagboek van Splinter Helmich is mij ter uitgave welwillend afgestaan door A. van Lommel, S.J., die zich als ijverig navorscher in bibliotheken en archieven naam heeft gemaakt. Hij heeft liet aangetroffen in een familiearchief, dat hij niet wenscht te noemen.

Het is in vroegeren tijd niet volstrekt onbekend noch ongebruikt gebleven. De geschiedschrijver Bor, wien bij het schrijven van zijn omvangrijk werk van alle kanten bouwstof werd toegevoerd, heeft ook dit journaal ten gebruike gehad. Hij schijnt het tusschen de jaren 1621 en 1626 bekomen te hebben. Althans in het deel van zijn Historiën, dat hij in 1621 uitgaf en dat met het 18^de boek eindigt, maakt hij van het journaal geen gebruik op die plaatsen, waar het hem van dienst had kunnen zijn, b.v. als hij van het gevangen nemen van Maarten Schenck handelt²⁾. Maar in het volgende deel, dat in 1626 uitkwam, toont hij het dagboek te kennen; wat hij³⁾ over de krijgsbedrijven in het Overkwartier van Gelder omstreeks Juli 1584 schrijft, is nagenoeg letterlijk er uit overgenomen. Evenzoo hetgeen hij⁴⁾ over den oorlog in dezelfde streek gedurende het jaar 1586 verhaalt, bij welke gelegenheid hij schrijft: “Op 't huys te Wel lach Capitein Splinter van Helmich, van geboorte van Uytreclit”. Doch nergens noemt hij het dagboek als bron, waaruit hij put. Na Bor heeft, zoover ik weet, niemand anders het handschrift gebruikt. Het zal sedert

1) Oorspronkelijk verschenen als inleiding bij de uitgave van het: Journaal van Splinter Helmich, soldaat en later hopman in dienst van den lande, van 1572 tot 1589 (N.v.d.R.).

2) Dl. II (der uitg. van 1680), blz. 320 (Bk. XVII, fol. 22).

3) Dl. II, blz. 498 (Bk. XIX, fol. 34).

4) Dl. II, blz. 712 (Bk. XXI, fol. 23).

[p. 239]

dien tijd onder de familiepapieren, waaruit het thans aan den dag komt, berust hebben.

Het komt mij voor, dat het Journaal de eer der uitgaaf wel verdient. Nieuwe verrassende berichten levert het niet. De schrijver was niet ingewijd in de geheimen van het landsbestuur of van den krijgsraad; hij voerde slechts uit wat hem gelast werd te doen; hij beschrijft wat hij te gelijk met vele anderen heeft gedaan en bijgewoond; hij doet het kort en bondig en weidt zelden uit over de bijzonderheden der gebeurtenissen. Maar het verhaal van zijn eigen bedrijf ademt den geest van zijn tijd. Het is alsof de daden, die ons door hen, die ze zelf bedreven, verhaald worden, onder onze oogen geschieden; zoo gaat het ons ook bij het lezen van Helmich's Journaal. Geen geschiedboek, dat de voorvallen uit de tweede hand geeft, kan die aanschouwelijkheid evenaren, en daarom zijn wij er meer en meer op uit om, met voorbijgang van alle tusschenpersonen, onze inlichtingen bij de oog- en oorgetuigen te gaan inwinnen. Ziedaar de hoofdreden waarom ik het dagboek wilde uitgeven. Maar bovendien is er ook nog wel wat nieuws uit te leeren; voor de tijdsbepaling en de volgorde der gebeurtenissen inzonderheid kan het goede diensten bewijzen. Ik mag dit bij eigen ervaring getuigen.

Van den auteur is maar weinig, buiten hetgeen zijn dagboek leert, bekend. Hij was geboortig van Utrecht, doch de nasporingen in het archief van die stad, door den archivaris op mijn verzoek welwillend ondernomen, hebben niets omtrent de familie, waaruit hij voortkwam, aan het licht gebracht¹⁾. Tijdens de

1) Later vond mr. S. Muller Fz. in het Utrechtsche rijksarchief een zeventiende eeuwsch handschrift, getiteld ‘Variorum obitus’, van onbekende hand, waarin de geheele verwantschap van Splinter Helmich duidelijk aan den dag komt. Zijn vader was Adriaan Janzs. Helmich, in 1562 raad der stad Utrecht (Van de Water, Plakkaatb., dl. III, blz. 172). Deze had drie zoons, Jan, Splinter en Werner, omtrent wie de volgende aanteekeningen belangrijke mededeelingen bevatten: ‘Anno 1584. 26 Januarii: Is een sonemneel houwelyck binnen Utrecht gheslooten tusschen den Eerentfesten ende manhafften Splinter van Helmysch, hopman over een compagnie enfanterye ten dienste van de genieerde Nederlanden, ende die Eed. Eerentrycke Joffr. Herberta, Jonkeren Helmicus Splytlooff, der beyden rechten doctor ende burgemeester der stadt Swolle, oudste dochter, dye hy geproceert hadde by zaliger Joffr. Maria van Renesse; ende dat in bywesen van beydersijdts naeste vrunden, magen ende vercooren hylicxluyden, alsse dominus Warnerus Helmychius, Hugo van Enschede, rentmeester van de exploicten shooffs van Utrecht, Jo^r Bernhart Spaen tot Cruyswijck, hopman, ter eenre ende Jo^r Joachim Splytlooff op de Horte, dheere ende Mr. Johan van Renesse, deecken ende canonick St. Jans te Utrecht, ende Gijsbert van Berck, hopman, ter anderen syden. Pro memoria. Dese hopman Helmijs sterff tot Franeker anno 1589 den 15 December ende aldaer begraven. - 15 December 1589: Obiit tot Franeker in Vrieslandt ende aldaer begraven ondert grote orgel van de hoofftkercke, den Eerentfesten ende manhafften (sulx syne inscriptie op te sarcksteen aldaer medebrengt) hopman Splinter van Helmijs van Utrecht, broeder des voornoemden (in het handschrift namelijk staan de biographieën van Jan en Werner H. vooraan) Ds. Johannis ende Werneri. Nadat hy van anno 65 totten jare 72 Duyschlant, Vrancrijck, Engelant ende andre landen besocht ende doorreyst hadde, eyntlijck sich in de Nederlantsche troubles neffens andere patriotten in den oorloge tot defensie sijns vaderlants begeven: ende daerinne tot slants dienst 3 compagnien elcx van 313 coppen, tot ruyne syner middelen geworven ende verloren hebbende, mitsgaders het commissarisschap generael van de monsteringe ende andere commandementen ende chargen met eere ende reputatie bedient hebbende, daerinne ten lesten sijn leven gelaten, door versuym (so men geloofft) van medicijns, maer alleenlijck out sijnde 44 jaren, int fleur ende cordiaelste sijns levens. - 15 Augustus 1623: Obiit aen de pest tot Doesburch ende aldaer begraven Joffr. Maria van Helmijs van Welle, des voornoemden capiteyn Splinters dochter, de huysfr. van Jo^r. Diderick van Wanroy Wttenhamme, capiteyn lieutenant van den Oversten Jo^r. Aernt Sloot, commandeur tot Doesburch, out sijnde maer 36 jaren. - 1608, 29 Augustus: Obiit sonder kinderen D. Warnerus Helmichius, sone van den ouden Mr. Adriaen van Hellemijs: ende leyt begraven in de Oude kercke tot Amsterdam aen de suytsyde der kercke besyden dat hoghe choor, met dese inscriptie ende epitaphie: “Conditum hic est corpus Werneri Helmichij Ultraiectini, viri pietate, doctnna, eloquio prestantissimi, verbi divini in Ecclesiis Reformatis olim Francofurtana Belgica, post Ultraiectina et Delphensi, postremo hac Amstelodamensi ministri fidelissimi. Obdormivit placidissime in Christo die 29 Augusti anno 1608, aetatis 58, ministerii 33. Vivere cum Christo si mors est mortuus, at si Helmichio aeternum vivere, vivus erit”. Hy is mede anno 88, den 15 Maij neffens andere fameuse leeraers van Gods kercke geëmployeert gheweest totte ambassade ende legatie, die de gemeyne Nederlantsche gemeynten gedaen hebben aen hare Majesteyt van Engelant, coniginne Elisabeth. Was in godsalicheyt, nedericheyt, geleertheyt in de theologie, mitsgaders verscheyden ende bysonder de Orientaelsche talen extraordinaris ervaren, oock sulx dat hy op sijn 19 jaer sijns ouderdoms de theologie ende Griecksche tale publice binnen Geneven heefft gedoceert, ende tselve ampt van selffs affleggende, liever de bedruckte Nederlantsche kercken van stadt tot stadt gaen besoecken ende troosten. Is oick in de nieuwe oversettinge des bybels uutten Hebreusch geëmployert geweest, etc. - 1626, 14 April: Obiit ende begraven tot Amsterdam Joffr. Elisab. van Suylen, wedue des voornoemden D. Helmichij, daermede sy getrouwt was den 8 May 1580. - 1568. 15 December: Obiit tot Norwits in Engelant ende aldaer begraven in St. Andries kerck D. Johannes Helmichius, in de Nederlantsche religions-beroerten genaemt Gratianus Corytheus, een sonderling excellerende theologus ende linguist, sulx dat hy oock in syn eerste joncheyt de Hebreusche tale te Lausannen ende eyntlijck de Griecksche ende Latijnsche talen neffens de theologie tot Norwits publice heefft geprofiteert: ende immiddels, in de Nederlantsche beroerten, de Duytsche ende Fransche gemeenten door Brabant, Vlaenderen etc. van stadt tot stadt ja dorp tot dorp in groet gevaer sijns levens met groten yver gaen versamelen, byeenhouden ende vertroosten; alsoff hy tot een apostel van den Heere extraordinaris gesonden ware, sulx dat oock d'voornoemde Wernerus oock geerne bekende alles wat hy wist offte was, van den voornoemden Joanne, synen broeder, die mede Artium magister was, ontfangen te hebben, ende dat hij hem te vroech (als int begin vant 32^ste jaer sijns ouderdoms) door de doot ontruckt was. Starff sonder oir, nalatende Joffr. Copette de Heelt, syne wedue, die namaels aen 2 van de burgemeesters van Amsterdam successivelijck getrout sijnde geweest, anno 1611 deser werelt is overleden’. - Vier brieven van Jan Helmich dd. 1567/8 uit Norwich zijn gedrukt in: Eccl. Lond.-Bat. Archivum, vol. II, p. 276, 306; vol. III, p. 52, 61. Zie zijn biographie aldaar, vol. II, p. 276.

[p. 240]

inneming van Den Briel was hij in Engeland. Denkelijk zal hij

[p. 241]

daarheen zijn uitgeweken, òf uit vrees voor geloofsvervolging òf uit vrees voor straf wegens deelneming aan de onlusten van het jaar 1566. Hij zelf laat ons omtrent de redenen van zijn uitlandigheid in het duister.

Van zijn gezin en zijn nakomelingschap weten wij niet veel, maar toch iets. De familiepapieren, waartoe het dagboek behoort, bevatten o.a. een brief van lijfrente, van 9 Juli 1605, op Herbertha Splithoff (zoo staat er, doch denkelijk is Splitloff bedoeld), weduwe van Splinter Helmich, ‘wylen Capiteyn’, en op ‘Adriaen en Maria Helmich, 's jaers 200 van 40 gr.’ De weduwe moet later hertrouwd zijn met jhr. Gerlich Doys, burgemeester van Deventer. Beide geslachten, van Doys en van Splitloff, zijn in Overijsel welbekend en behooren er tot de regenten-familiën. Dat doet vermoeden, dat Helmich ook van goede geboorte zal geweest zijn, hoewel het aan den anderen kant toch ook niet vreemd zou zijn, als iemand van geringe afkomst, maar die tot den rang van kapitein was opgeklommen, een goed huwelijk had gedaan.

Hoe dit zij, de zoon van Splinter, Adriaen Helmich, komt voor als een deftig burger van Utrecht. De familiepapieren bevatten van hem het volgende document: ‘1618, 7 Nov^r. Willen vergaderen in wettachtige huwelijk, by rade en goetduncken van hare vrinden, joncker Adriaen van Hellemijs van Welle, zoon van hopman Splinter Helmich, geprocreëert by jofvr. Herbertha Splitloefs, zyne echte huisvrouwe, ter eenre zyde - ende Elisabeth Conincx, dochter van Goert Conincx, Gecommitteerde raedt ter admiraliteyt van Suyt-Hollant’. De getuigen van het huwelijk zijn alle van aanzienlijke huizen: Renesse van der Aa, Van Assendelft, enz. De gehuwde is eerst schepen en raad van Utrecht geweest en later, in 1628, raadsheer in het Hof geworden¹⁾. Wij zagen dat hij den naam van Van Welle had aangenomen: uit welken hoofde is mij onbekend. Zijn nakomelingen schijnen zich later alleen met dien tweeden naam te hebben genoemd en dien van Helmich te hebben opgegeven. Maar zij zijn voor ons en voor het onderwerp, dat ons bezig houdt, van geen belang.

In hoever onze kapitein verwant was aan den predikant Werner Helmich, zijn tijdgenoot, blijkt niet²⁾. De familie-overlevering

1) Van de Water, Plakkaatb., dl. II, blz. 1049. - Zijn album behoort tot de verzameling-Van Rappard en wordt beschreven in het 7^de deel der Werken van de Maatschappij der Nederl. Letterk., blz. 95.

2) Zie echter thans hiervoor blz. 239, 240 noot. - Een hopman Hendrik Herman Helmich van Welle komt voor in 1672 (Res. Holl. September 1672, blz. 84).

[p. 242]

beweert, dat beide van één geslacht waren, en dat daarvan maar een enkele tak de hervormde religie heeft omhelsd. Of de nakomelingen van den kapitein Roomsch zijn gebleven of misschien weer Roomsch zijn geworden, weet ik niet. De tegenwoordige bezitter van de familiepapieren is, geloof ik, katholiek.

Zonder twijfel heeft Bor, die ook te Utrecht geboren was en er zijn betrekkingen had, van den toenmaligen Raad der stad, jhr. Adriaen, het dagboek van diens vader, den kapitein, ten gebruike gehad.

Het dagboek bestaat uit tweeërlei bestanddeelen, uit den tekst, waarin beschreven wordt wat de schrijver zelf heeft bijgewoond, en uit talrijke kantteekeningen, waarin hij gemakshalve de gelijktijdige en gelijksoortige gebeurtenissen vermeldt, waarbij hij niet tegenwoordig was. De laatste hebben natuurlijk geen historische waarde, zij herinneren aan overbekende zaken. Uit het schrift en uit de kleur van de inkt blijkt, dat het handschrift niet dagelijks werd bijgehouden, maar dat soms bij één gelegenheid de gebeurtenissen van eenige weken te zamen werden geboekt.

(Kronijk van het Hist. Genootschap, dl. XXXI, blz. 159 vlg.)