Verspreide geschriften. Deel 7. Kritische studiën over geschiedbronnen. Deel 1

[p. 99]

Een anoniem pamflet van 1567 toegekend aan Marnix van St. Aldegonde.
(1867.)

De lezers der Handelingen en Mededeelingen van de Leidsche Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde¹⁾, herinneren zich, dat het Bestuur dier Maatschappij, na eerst te vergeefs getracht te hebben een nog onuitgegeven geschrift van Ph. de Marnix, heer van St. Aldegonde, Van de Beelden, affgheworpen in de Nederlanden in Augustus 1566, door aankoop in het bezit te krijgen, zich insgelijks te vergeefs tot den gelukkigen kooper had gewend met het aanbod om een uitgaaf van het handschrift te bezorgen. De weigering van het voorstel, in heuschen vorm gekleed, kon het Bestuur zich te eerder getroosten, omdat zij haar grond vond in het voornemen van den eigenaar, om eerlang dit geschrift nevens meer andere van denzelfden auteur door een zijner letterkundige vrienden, die ten volle voor die taak berekend is, te laten uitgeven. Het was het Bestuur met zijn voorstel slechts te doen geweest, om een belangrijk geschrift van een onzer uitstekendste prozaïsten aan het licht te brengen. Verzekerd te worden, dat dit weldra geschieden zal, voldoet dus volkomen aan zijn wensch.

De uitgaaf is nog wel niet geschied, maar wordt reeds ijverig voorbereid. Met groote belangstelling zie ik, zoo als alle vrienden van den voortreffelijken Marnix, haar tegemoet²⁾. Voorloopig heb ik mij reeds op de hoogte van het onderwerp trachten te stellen, door na te gaan wat de schrijver elders over de vereering

1) Jaarg. 1866, blz. 10.

2) Het geschrift is sedert werkelijk uitgegeven door den heer Van Toorenenbergen in diens uitgave Godsd. en Kerk. Geschriften van Marnix, dl. I, blz. 1 vlg. (N.v.d.R.)

[p. 100]

der beelden en over het vernielingswerk van Augustus 1566 geschreven heeft, en door zijn aandeel aan het laatste zooveel doenlijk op te sporen. Dit onderzoek heeft mij tot een geheel onverwacht resultaat geleid: tot het toekennen aan Marnix van een pamflet, dat zonder naam in omloop is geweest en thans zeldzaam meer voorkomt, maar zeer gewichtig is voor de geschiedenis en bovendien merkwaardig omdat het in tijdsorde tusschen het tractaat Van de Beelden affgheworpen in de Nederlanden en den Byencorff der H. Roomsche Kercke komt, en een, hoewel overbodig toch altijd welkom bewijs levert voor de echtheid van het tractaat, waarvan wij de uitgaaf verwachten.

Het draagt ten titel: Vraye Narration et Apologie des choses passées au Pays-Bas touchant le Fait de la Religion en l'An MDLXVI, par ceus qui font profession de la Religion reformée audit Pays. Imprimé en l'An MDLXVII. (in 12^o).

Zooals ik zeide, het is thans zeer zeldzaam. Noch de verzameling van Fred. Muller, noch die van Meulman, beide zoo rijk aan pamfletten, evenmin de Academische Bibliotheken van Leiden en Utrecht bezitten een exemplaar. De Bibliotheca Thysiana alleen, die ook het eenig bekende exemplaar van Marnix' Bref Recit de l'estat d'Anvers rijk is, mag zich op het bezit van een exemplaar van dit anonieme pamflet beroemen¹⁾. Maar hoe zeldzaam het boekje mag wezen, de inhoud is daarom geenszins onbekend. Jean Crespin heeft er in zijn Histoire des vrays Tesmoins de la verité ruimschoots gebruik van gemaakt, en Jean François le Petit heeft het zelfs in zijn Grande Chronique voor het grootste gedeelte overgedrukt. Daaruit hebben alle latere geschiedschrijvers, voor zooveel ik weet, het leeren kennen, en tot opheldering der gebeurtenissen van het jaar 1566 gebruikt. Zij citeeren het dan ook doorgaans onder den verkorten titel, dien Le Petit het gegeven heeft, van Apologie des Protestans. In mijn opstel over het Voorspel van den Tachtigjarigen oorlog²⁾ heb ik het ook niet anders dan uit dien overdruk aangehaald.

De overdruk, zooals mij thans uit de vergelijking met het oorspronkelijke is gebleken, is minder volledig dan ik mij had voorgesteld, en wat nog erger is, niet overal getrouw. Zoo blijkt het b.v. dat een chronologische moeilijkheid, die mij veel hoofd-

1) Het kwam ook voor in de collectie Van Hulthem, N^o. 26452, en in den Catalogus Verdussen, p. 217, N^o. 75.

2) Namelijk in de eerste uitgave in De Gids van 1859 en 1860 (N.v.d.R.)

[p. 101]

brekens had gekost, eenvoudig uit een interpolatie van Le Petit ontstaan is. Er werd namelijk in dit geschrift van 1567 tot tweemaal toe op de bekende Artijckelen ende besluyten der Inquisitie van Spaengien gezinspeeld, die eerst van 16 Februari 1568 dagteekenen. Een van beide scheen dus noodzakelijk aan te nemen, òf dat die datum door een drukfout vervalscht was, òf dat de Apologie des Protestants opzettelijk den schijn aannam van vroeger gesteld te zijn dan werkelijk het geval was geweest. Doch die beide verdachte zinspelingen komen in het oorspronkelijke pamflet niet voor, en daarmee vervallen alle gissingen en alle bezwaren.

In haar geheel gelezen beviel mij de Vraye Narration veel beter dan in den fragmentarischen overdruk, waarmee ik mij tot nog toe beholpen had. De strekking der Apologie werd mij duidelijker, de geest er van sprak mij begrijpelijker toe, en de stijl, die mij altijd had behaagd, trok mij nog meer aan, en herinnerde mij onwillekeurig aan den schrijftrant van Marnix zelven. Wie, vroeg ik mij af, mag de schrijver dezer gewichtige Apologie der Protestanten wezen? Wien zullen de bedrukten, in afwachting van de uit Spanje dreigende kastijding, met het stellen van hun verontschuldiging bij voorkeur belast hebben? En in antwoord op die vraag rees opnieuw de gedachte aan Marnix bij mij op. Een zuiver kerkelijk auteur was de schrijver blijkbaar niet; hij was daartoe veel te diep ingewijd in de geheimen van het Compromis. En toch was hij ook niet bloot een politiek persoon; hij toonde zich in de theologie ervaren, en van nabij bekend met de bedoelingen der Consistories. Nu waren er zeker politieke theologen en theologische politieken genoeg in dien tijd, maar bij uitstek evenwel vertegenwoordigde de heer van St. Aldegonde die vereeniging van godgeleerde en staatkundige attributen. Op hem derhalve, die als vruchtbaar pamflettenschrijver bekend staat¹⁾, moest in de eerste plaats het vermoeden zich vestigen. En al aanstonds werd het versterkt door de herinnering aan de uitnoodiging, die hem eenige jaren later, in 1570, door de synode te Emden is gedaan, namelijk: ‘dat hy een historie der dingen, die in sommige jaren herwaarts geschied zyn, beschrijve ende voornamelijk van die dingen die de oprechtinge der kerken,

1) Vgl. den brief van Viglius aan Hopperus, 15 November 1573 (Hoynck van Papendrecht, Analecta, vol. I, p. 778): ‘creditur author esse multorum famosorum libellorum qui proximis annis contra Ducem promulgati sunt’. - Zie ook: Corresp. de Granvelle, t. IV, p. 304: ‘Je tiens que le jeune Thoulouse (Marnix) at bonne part’, zegt Morillon.

[p. 102]

de vervolginge der zelver, die afwerpinge ende wederopregtinge der Beelden enz. betreffen’¹⁾. Zulk een uitnoodiging richtte zich het natuurlijkst tot hem, die reeds in beknopten vorm de kerkelijke en wereldlijke geschiedenis van 1566 had behandeld.

Maar eer ik verder ga, moet ik nog bewijzen, dat de Vraye Narration een schrijver verraadt, zoo innig vertrouwd met de gebeurtenissen als de heer van St. Aldegonde. Natuurlijk kan dit slechts overtuigend blijken uit de aandachtige lezing van het geheele opstel, en daarheen moet ik dan ook voornamelijk verwijzen. In het bijzonder vestig ik echter de aandacht op de nauwkeurige voorstelling van het ontstaan van het Compromis en van de omstandigheden, die later tot het aanbieden van het request aan de landvoogdes geleid hebben. Zoo zegt onze schrijver, tot wederlegging van de tegenwerping, die later gemaakt werd, dat het request door allen geteekend, doch door slechts weinigen zonder vertoon van macht en zonder poging om te intimideeren had behooren overgegeven te worden. ‘De fait, ils avoyent deliberé au commencement de proceder par ceste voye de signatures; mais après avoir plus meurement poisé l'affaire, et balancé tous les inconveniens, qui en fussent procedez, ils changèrent d'advis et s'arresterent a la comparition personnelle, comme estant le seul moyen et vray remede pour obvier à tous les maus que l'on craignoit par deça’; een verklaring, die bekendheid verraadt met hetgeen in den raad van de verbonden edelen is omgegaan, en die juist overeenkomt met hetgeen de Archives de la Maison d'Orange-Nassau en de Deduction du Comte de Hornes berichten²⁾. Ook met hetgeen te St. Trond voorgevallen en onderhandeld is geworden, toont onze schrijver zich nauwkeurig bekend. Hij weet te verhalen, dat daar door Egmont, uit naam der landvoogdes, verzekerd werd, dat van harentwege geen soldaten tegen het Compromis werden uitgerust; waarop de Edelen van hun kant beloofden, dat zij het volk de wapenen zouden doen neerleggen. Nergens elders vinden wij de verzekering van Egmont zoo stellig vermeld, maar de geheele toedracht en de samenhang der gebeurtenissen maakt haar ten hoogste waarschijnlijk. Nu weten wij (o.a. uit zijn vonnis³⁾), dat Marnix ‘a esté du conseil à l'assamblée tenue en la ville de St. Tron’, en bijgevolg, dat

1) Hooijer, Oude Kerkordeningen, blz. 75.

2) Vgl. Bakhuizen van den Brink, Studiën, dl. I, blz. 139.

3) Bakhuizen van den Brink, Het huwelijk van Prins Willem I met Anna van Saxen, blz. 153.

[p. 103]

hij werkelijk bekend moet zijn geweest met wat daar, ook in het geheim, besproken was. - Ook ten opzichte der kerkelijke zaken weet hij bijzonderheden, die alleen ingewijden weten konden. Zoo verhaalt hij, dat de openlijke prediking niet maar hier en daar uit eigen aandrift der gemeenten begonnen is, maar na rijpen rade ten gevolge van een besluit der verzamelde Consistories, ‘d'un commun accord’, juist zooals ons ook François du Jon¹⁾, die bij het nemen van het besluit tegenwoordig was, bericht. Daarentegen ontkent hij ten stelligste, dat de beeldenstorm naar afspraak en volgens een algemeen plan geschied zou zijn, en hij beroept zich tot wederlegging van deze aantijging op het voornemen der kerkeraden om een paar dagen later van alle kanten naar Brussel te komen, ten einde, in navolging der Edelen, in grooten getale een request aan de landvoogdes aan te bieden. Van dit voornemen gewaagt buiten onzen schrijver alleen de predikant Modet, in zijn apologie²⁾, die zelf aan den optocht deel zou hebben genomen. Dat Marnix, die herhaaldelijk in de vergadering der predikanten te Antwerpen verscheen, insgelijks met het plan bekend moet geweest zijn, behoeft niet betoogd.

Hiermede geloof ik genoegzaam bewezen te hebben, dat de schrijver der Vraye Narration goed ingelicht was, zoo goed als wij van Marnix en van niet velen buiten hem vermoeden kunnen. Maar aan den anderen kant moet ik opmerken, dat dit bewijs op zich zelf nog niet veel beteekent, omdat de schrijver, wie hij geweest zij, niet uit eigen naam maar uit dien der Protestanten in het gemeen spreekt, en derhalve zijn berichten kan hebben ingewonnen bij meerdere personen, zoo geestelijke als politieke, en dan slechts eenvoudig zou navertellen wat hij, niet bij eigen ervaring, maar uit de mededeeling van anderen te weten was gekomen. Uit ons onderzoek, zoo ver het zich tot nog toe uitstrekt, is ons niets meer gebleken dan dat de auteur, èn om den stijl èn om den aard zijner berichten, met den heer van St. Aldegonde vergeleken mag worden. De identiteit van beiden moet nog worden bewezen.

Het bewijs er van is gelegen in de vergelijking van het pamflet met de bekende geschriften van Marnix; inzonderheid met den Byencorf. Men zou meenen, dat het verschil van onderwerp tusschen het een en het ander alle vergelijking vruchteloos moest

1) Merula, Vita Fr. Junii, p. 47.

2) Van Vloten, Nederl. Opstand (1856), blz. 182.

[p. 104]

maken. Maar de schrijver van het verhaal heeft tot verontschuldiging van het verzet zijner geloofsgenooten de dwaalleer en de misbruiken der pauselijke kerk besproken, en zich zoodoende op het gebied begeven, waarbinnen de Byencorf zich beweegt. Tot die gedeelten dient zich natuurlijk onze vergelijking te bepalen. Daarbij moeten wij nog wel in het oog houden, dat de Byencorf ironisch de verdediging levert der Roomsche leer en gebruiken, terwijl deze in ons pamflet openlijk worden aangevallen, hetgeen in den betoogtrant en in den toon der redeneering een aanmerkelijk verschil moet maken. Desniettemin blijft de overeenkomst op vele plaatsen groot en treffend genoeg.

Over de vereering der beelden en der heiligen, die zij voorstellen, wordt uit den aard der zaak in beide geschriften uitvoerig gehandeld, en wel geheel op dezelfde wijs. Wie herinnert zich niet, hoe de Byencorf de Santen en Santinnen met de heidensche heroën en halfgoden, hun attributen met die der Romeinsche godheden, hun beelden met de afgodsbeelden vergelijkt; hoe hij uitweidt over hun rijkdom en opschik en over den eeredienst, waarmee de geloovigen zich hun gunst verwerven; hoe hij de theologische quaestie bespreekt, of de dienst der heiligen ‘doulie’ of ‘latrie’ moet heeten? Welnu, dit alles vinden wij in ons pamflet terug. Maar ik wil den lezer zelven laten oordeelen. Daartoe plaats ik in twee kolommen naast elkander de invective van het pamflet en de overeenkomstige redeneering van den Byencorf¹⁾.

1) Ik citeer de 3^de uitgave van den Byencorf, die van 1574, die een overdruk is van de (zeer zeldzame) oorspronkelijke van 1569. Deze alleen en niet de meer uitvoerige van na 1598, die de thans gangbare is, mag in dit geval ter vergelijking met een pamflet van dien tijd worden gebruikt. De zeldzaamheid van deze eerste uitgave van den Byencorf is zeker voor een gedeelte toe te schrijven aan het vernietigen van een groot aantal exemplaren door den bisschop van Roermond in den zomer van 1570, toen hij op weg was naar Nijmegen om de koningin te begroeten (vgl. Corresp. de Phil. II, t. II, p. 149); Havensius spreekt daarover in zijne Erectio novorum Episcopatuum, p. 114. - De daar genoemde heer Van Well is niet te verwarren met het lid van het Compromis (Archives, t. II, p. 64; Te Water, Verbond der Edelen, dl. III, blz. 375), die ook Gelderland vertegenwoordigde. Deze immers was sedert 1567 gebannen (Van Meteren, fol. 54^d, 66^a). De hier bedoelde was noch gebannen noch zelfs zoo verdacht, of hij kon het wagen voor zijn boekverkooper in de bres te springen. Zie over zijn huis te Well: Bor, dl. II, blz. 712/4 (Bk. XXI, fol. 24-26). Er was nog een ander Well, in de Betuwe (zie v. d Aa i.v.); daarvan was denkelijk de naamgenoot, lid van het Compromis, de heer. - Zie over de verschillende uitgaven van den Byencorf: Fred. Muller, Catal. eener zeldzame verzameling van godgeleerde werken (1857), blz. 89; Catal. auctie Meulman, blz. 223; Catal. auctie Van der Willigen, blz. 28/29. (Over den Byencorf, zijne vervaardiging en zijne chronologie zijn nog eenige aanteekeningen van Fruin voorhanden. N.v.d.R.)

[p. 105]

‘Want^1) al is 't sake dat S. Paulus seght datter maer eene Godt en is ende maer eene Middelaer tusschen Godt ende de Menschen, namelyck Jesus Christus: nochtans dat moet verstaen worden van die tijden, doe de H. Vader de Paus van Rome gheene Santen noch en hadde gecanoniseert, noch geboden dat men.... door hare verdiensten om verghevinge soude bidden.... De^3) H. Kercke heeft een yegelyck zijn ampt ende officie voorgeschreven. ....So^4) moet S. Anthonis de verckens hoeden, S. Loy de paerden ende de koeyen, S. Hubrecht de honden.... Ja^5) dat noch meer is, elcke crancheyt heeft hare bysonderden Apteker ende Doctoor. Sint Jan ende S. Valentyn genesen de vallende sieckte.... S. Apollonia den tantsweer....’

‘En^2) lieu de constituer Christ seul pour nostre Mediateur et Advocat, ils ont forgé une milliace de Patrons, lesquels on ne scauroit nombrer ne conter. Et ont donné à un chacun son estat et office: à l'un de guerir le mal des dens, à l'autres les mules, a l'autre la verolle, à l'autre ont recommandé la garde des chevaus, à l'autre des vaches et pourceaus’.

‘Want^6) aengaende dat de ketters ons verwijten, dat wy de Godtloose Heydenen ende Afgodendienaers gelyck zijn, dat en can niet bestaen, overmidts dat de ghene die wy aenroepen en zijn gheene Afgoden, gelyck als Jupiter, Mars, Mercurius, Vulcanus, Juno ende Diana, maar zy zijn H. Santen ende Godes vrienden.... Hoewel^8) nochtans dat

“Ils^7) vous ont trouvé leur Mercure, leur Vulcanus, leur Diane, leur Jupiter; seulement ont-ils changé les noms, et en lieu de les appeler Dieu ils les ont appelez Saints ou Divos en Latin”.

1) Blz. 167/8. Uitg. 1631, dl. IV, 4; eerste uitg. blz. 271^v.

3) Blz. 171, eerste uitg. blz. 276.

4) Blz. 171^v, eerste uitg. blz. 277.

5) Blz. 171^v.

2) p. 76.

6) Blz. 172_v, eerste uitg. blz. 278_v.

8) Blz. 173v, eerste uitg. blz. 280^v.

7) p. 77.

[p. 106]

wy se oock noemen Divos, dwelcke elfen soo vele is als Goden oft vergoddede menschen’.
‘....Somma^1) sommarum: wy moeten hebben beelden ende schoone blinckende schilderijen in de kercken.... onse^3) L. vrouwe met gekrolt hayr, met schone vergulde cleederen.... ende S. Barbara met hare borduurselen ende stickselen, alsoo fraay toegemaeckt ende geblanckettet als de Cortisanen van Rome ende Venegien’.	‘....Et^2) pour achever le jeu de toutes ses parties ils ont contre l'expres commandement de Dieu dressé une infinité de belles images, peintures et statues bien dorées et parées en façon des putains de bourdeau’.
‘.... Men^4) weet ymmers wel dat de H. Roomsche kercke het tweede Ghebodt, welck was van gheen Beelden te snijden of te malen, fijn wt den Register der thien geboden wtgemonstert heeft.... ende opdat het haer aen het getal van thien niet en soude ontbreken, soo heeft sy het laetste gebodt, meldende van de begheerlyckheyt, in tweeën gecloven, ende den kerfstock alsoo elfen ghepast’.	‘....Et^5) à fin qu'on ne s'apperceust pas d'un abus si brutal et enorme, ils ont en premier lieu raclé le second commandement de la Loy de Dien, touchant les images, et pour avoir le nombre de dix ont deschiré le dernier, touchant la concupiscence, en deux divers’.
‘Dien^6) knoop can onse L. Moeder de kercke so rustich ontcnoopen, dat wonder is, met de distinctie tusschen Latria, Dulia ende Hyperdulia.... Latria, waermede Godt alleene met syne beelden ende met het H. Cruyce	“Puis^7) d'avantage ontinventé une distinction fort magistrale et subtile: disans que l'on pouvoit bien adorer les images et troncs de bois, par adoration de Dulie, mais non point par adoration de Latrie, c'est à dire en bon lan-

1) Blz. 132^v, eerste uitg. blz. 216.

3) Blz. 132, eerste regel.

2) p. 78.

4) Blz. 7^v, eerste uitg. blz. 20 vlg.

5) p. 78^v.

6) Blz. 174, eerste uitg. blz. 280^v.

7) p. 78^v.

[p. 107]

sal worden geëerdt, en is anders niet dan een verhuerde loondienst.... Daerentegen^1) Dulia, welck is der Santen lot ende porcie, is soo vele te seggen als eyghen-slavendienst. Soodat de goede Catholycken zijn slechts huerlingen Gods ende eyghen slaven der Santen”.

gage, qu'on estoit tenu de leur faire l'hommage et service, qu'un serf et esclave doit à son seigneur proprietaire, mais non point le service qu'un valet mercenaire doit à celui qui l'a loé. Car ils vouloyent bien estre Idoloduli, c'est à dire esclaves des idoles, mais non point Idolatrae, c'est à dire serviteurs ou valets des idoles’.

‘Want^2) al ist schoon so dat de H. Kercke gheen gulden calf en heeft, nochtans heeft zy geordonneert ende ingesteld, dat de Paus van Rome, welcke is ontwijfelick in Aarons plaatse ingetreden, sal alle jaren wyen ende gebenedyen een seker getal van wasse Lammerkens, die hy noemt Agnus Dei.... Ende^4) dat mach men hooren wt de Latijnsche clippelveerskes, die de Paus Urbanus eenmael aen den keyser van Grieckenlandt t'samen met vijf alsulcke Agnus Dei tot een groot geschenck sonde. Welcke luyden aldus:’

‘(L'Agnus Dei^3)), ils adorent ne plus ne moins que le peuple d'Israel adorait le veau d'or, qui estoit pareillement consacré par Aaron. Cecy apert par les vers envoyez par Urbain V, Pape de Rome, à l'Empereur des Grecs avec trois semblables Agnus Dei’:

Hier volgen dan, in den Byencorf en in het pamflet, dezelfde acht regels: ‘Balsamus et munda cera’ etc.

Het komt mij overbodig voor, althans over het stuk van de vereering van heiligen en beelden, nog meer proeven van overeenkomst aan te halen. Maar om te toonen, dat de overeenstemming zich daartoe niet uitsluitend bepaalt, laat ik nog twee voorbeelden van anderen aard volgen:

‘Ende^5) daerna.... so heeft

‘Ils^6) ont fait tout ce qu'ils

1) Blz. 174.

2) Blz. 159v, eerste uitg. blz. 258.

4) Blz. 159^v.

3) p. 98^v.

5) Blz. 141, eerste uitg. blz. 229.

6) p. 80.

[p. 108]

onse L. Moeder de H. Kercke een ordonnantie voorgheworpen, als dat sy (de priesters) andere Liedens echte wyven vry moghen gebruycken, ende dat alle vrouwen behooren gemeyne te wesen’.

ont voulu, jusques à escrire ouvertement en leurs canons, que toutes choses doyvent estre communes, voire et mesmes les femmes mariées’.

In het pamflet wordt hierbij op den kant geciteerd ‘Ca. dilectis fratribus causa 12, q. 1’. In den Byencorf wordt het hoofdstuk in zijn geheel uitgeschreven.

‘Want^1) op alsulcke logenen ofte pias fraudes, die de H. suppoosten oft ondersaten der Roomschen kercke den Keyseren ende Coninghen wijs gemaeckt hebben, zijn sy veroorsaekt gheweest hare placcaten tegen de Lutherianen ende Hugenooten te maecken. Dit can genoechsaem blijcken wt de eygene woorden der Placcaten des wylen Keysers Caroli, hoochloflicker gedachtenisse, wtghegaen in 't jaer 1521, vermeldende duydelyck dat Lutherus.... leerde datter noch Overhooft noch superioriteyt noch obedientie en is’ - enz.

‘Le^2) principal motif des Placcars a esté l'opinion que l'on a eu de Martin Luther et autres ses adherens, qu'ils vouloyent abolir toute superiorité et police tant civile qu'ecclésiastique et inciter le peuple à rebellion contre le Magistrat.... ainsi qu'il est expresséement declaré en la 1^re ordonnance publiée par la feuë Ma. Imp. en date du 8 de May en l'an 1521’.

Mij dunkt, een ieder, die het bovenstaande nauwkeurig nagegaan heeft, zal erkennen, dat zoo veel overeenkomst niet toevallig kan zijn. Maar ik voorzie nog een tegenwerping. De Byencorf (zal men zeggen) is twee jaren na het pamflet verschenen; kan dit de overeenkomst tusschen beide niet voldoende verklaren? Kan Marnix het pamflet, dat hij in alle geval gelezen moet hebben³⁾, niet hebben geplunderd en nagevolgd? In zijn tijd vooral was het opnemen en zich toeëigenen van wat men vond, zoo het maar te pas kwam, nog meer dan tegenwoordig gebruikelijk en geoorloofd. Volmaakt waar. Maar ik vraag op mijn beurt:

1) Blz. 179-179^v, eerste uitg. blz. 289, waar “ofte pias fraudes” ontbreekt.

2) p. 85.

3) In den catalogus zijner nagelaten boeken komt voor: Narration du faict de la Religion du Pays-Bas, 1567; blijkbaar het pamflet, waarover wij handelen.

[p. 109]

is Marnix de man om anderen na te volgen, hij de meest oorspronkelijke schrijver, dien men zich denken kan? En vergis ik mij, of spreekt in de plaatsen, die ik uit het pamflet heb aangehaald, dezelfde ironie, dezelfde verontwaardiging en wreede spotlust, die aan den Byencorf zijn eigenaardig karakter geeft?

Er bestaat echter nog een ander, een afdoend middel van bewijs. De Byencorf kan het pamflet hebben nagevolgd; maar het pamflet kan geen gebruik hebben gemaakt van het onuitgegeven tractaat van Marnix Van de Beelden. Indien er tusschen die twee geschriften een soortgelijke overeenkomst bestaat als wij tusschen de Vraye Narration en den Byencorf hebben opgemerkt, dan is naar mijn oordeel mijn stelling bewezen, en moet Marnix als de auteur van al die drie vertoogen erkend worden. Dit bewijs nu zal eerst te leveren zijn, als de verhandeling Van de Beelden door den druk gemeen zal zijn gemaakt. Voorloopig echter ben ik reeds nu in staat iets te geven, wat althans bij mij allen twijfel wegneemt. Te Water, die het tractaat van den toenmaligen bezitter, Van Citters, te leen had gehad, heeft er eenige regels uit meegedeeld in zijn Verbond der Edelen¹⁾. Daarin weerlegt Marnix de beschuldiging, tegen de predikanten ingebracht, als hadden zij het gepeupel tot den beeldenstorm aangezet, juist met dezelfde redeneering als de schrijver der Vraye Narration; en evenals deze schrijft hij het afwerpen der ergerlijke beelden aan den onberaden en vurigen ijver van het volk toe, dat toonen wilde hoe innig het de aloude afgoderij verfoeide. Ik houd mij verzekerd, dat de overeenkomst zich niet tot deze ééne plaats zal bepalen; ik meen mij te herinneren, dat ik in het tractaat, toen ik het een paar jaren geleden bij gelegenheid der verkooping vluchtig heb doorgelezen, nog meer heb gevonden wat ook in de Vraye Narration voorkomt. Het staat mij voor, dat ook daar, even als in ons pamflet, het bedrijf der beeldenstormers gerechtvaardigd wordt met de voorbeelden van godvruchtige en heilige mannen uit den Bijbel en de kerkhistorie, die eveneens zonder machtiging der overheid beelden omvergeworpen en vernield hadden; en dat daar insgelijks tegenover het verbreken der beelden door de ijverige Protestanten, het verbranden der levende beelden Gods, der protestantsche martelaars, door de katholieke geloofsvervolgers wordt gesteld; evenals wij in het

1) Dl. I, blz. 382.

[p. 110]

pamflet lezen: ‘Dieu mesme prononce que l'homme est fait à son image, cependant ils ne feront pas conscience de brusler à petit feu l'image de Dieu, reluissant en un homme doué de raison et d'intelligence’. - Maar ik wil niet te veel op mijn geheugen afgaan en liever mijn oordeel nog opschorten, te liever nu toch het vooruitzicht bestaat, dat de uitgaaf, die ons is toegezegd, weldra allen twijfel zal doen ophouden.

(Handelingen en Mededeelingen van de Maatschappij der Nederl. Letterk., 1867, blz. 36 vlg.)