Verspreide geschriften. Deel 6. Studiën over staats- en rechtsgeschiedenis

[p. 86]

Het oudste keurboek van Rotterdam.
(1876.)

Het Rotterdamsche keurboek dagteekent van ongeveer het jaar 1400, dit volgt uit verschillende bijzonderheden die er in voorkomen; het draagt anders geen dag- noch jaarteekening. Wij zullen die kleine omstandigheden, waaruit wij tot den ouderdom mogen besluiten, straks bespreken. Eerst moet ik doen opmerken, dat sommige keuren van het boek stellig veel ouder zijn. Na de handvest van 1340, waarbij het gerecht van Rotterdam de bevoegdheid van keuren maken verwierf, zijn natuurlijk, zoo vaak zich de behoefte aan een rechtsverordening deed gevoelen, keuren over allerlei onderwerpen gemaakt en in een stedeboek opgeteekend. Zoo is het overal, in alle steden van Holland, gegaan. En overal deed zich ongeveer te zelfder tijd, bij den aanvang van de 15^de eeuw, de noodzakelijkheid van een nieuwe codificatie der allengs vermenigvuldigde losse keuren gevoelen. Waaruit die noodzakelijkheid voortsproot, leert ons duidelijk een Dordtsche brief van 28 September 1401¹⁾. Daarin verklaren de rechter, burgemeesteren, schepenen en raad der stad, dat het oude boek, ‘daer die kueren in bescreven waren, alsoe seer ghecancelleert, doerscrapt ende te niet ghedaen was, buten onser alre consent ende wille,’ dat het zoo niet langer blijven kon; weshalve zij ‘die voers. kueren besien, gheëxamineert ende wel bedacht hadden, ende hadden daer wtghetoghen alsulke goede kueren, ende daer mede toe gheordineert vele andere nuwe kueren, na onsen besten wetentheyt; welcke kueren, beyde oude ende nieuwe, wi hebben doen bescriven bi hande onser ghesworen clercken.’ Wat hier van Dordrecht wordt getuigd, mogen wij onderstellen dat

1) Van de Wall, Handv. v. Dordrecht, I, blz. 378.

[p. 87]

ook te Rotterdam zal zijn geschied. Dezelfde oorzaken zullen er dezelfde gevolgen teweeg gebracht en tot hetzelfde geneesmiddel geleid hebben. In plaats van de hoop oude keuren, waarin kaf en koren ondereen lag, werd een nieuw keurboek, grootendeels uit oude, maar gedeeltelijk ook uit pas ontworpen keuren bestaande, op last van het gerecht door den stadsklerk sierlijk beschreven. Het is dat perkamenten handschrift, dat thans voor mij ligt. Het is mettertijd op zijn beurt gecancelleerd, geschrapt en met nieuwe toevoegsels van verschillende handen, die verschillende tijden aanduiden, als overdekt.

Dat het keurboek werkelijk tot omstreeks het jaar 1400 behoort, volgt al dadelijk uit art. 43, waar Jacob Bokel, de ambachtsheer van het Roodezand, en heer Dirk van der Leck, de ambachtsheer van Kralingen¹⁾, als toen ter tijd levende, worden vermeld. Want heer Dirk van der Leck komt voor in 1398 en volgende jaren tot 1419²⁾; en Jacob Bokel was heer van Bokelsdijk, waaronder het Roodezand behoorde, sedert den dood van zijn vader Gijsbrecht in 1405. Wij komen dus door dat eene artikel reeds tot een voldoende tijdsbepaling. Maar wij kunnen ze nog enger beperken. In art. 165 verklaart het gerecht ‘die beghinen ende die zusteren in haer zonderlinghe beschermenisse te nemen’. Onder de zusteren worden verstaan de zusters van den derden regel van Sint Franciscus, die zich in 1408 te Rotterdam kwamen vestigen³⁾; de begijnen hadden er reeds sedert 1378 een hof. Dus kunnen wij het samenstellen van het keurboek niet vroeger dan in 1408 stellen. Maar aan den anderen kant

1) Volgens Oudenhoven, Zuydt-Hollandt, blz. 264, is Dirck van der Leck in 1388 met Gillis Ogiers dochter van Cralinge gehuwd. Ogier komt als nog in leven, en dus in de heerlijkheid van Kralingen, voor in het jaar 1394 (Craandijk, Cralingen, in Rotterd. Historiebl., Geschiedk. Stn., blz. 590). Eerst na Ogier's dood, en na zijn zoen met Albrecht, kan Dirck van der Leck heer van Kralingen geworden zijn: niet lang voor 1398. Als zoodanig komt hij voor in 1416 (Scheffer, Verslag van het Archief, 1867, blz. 12). Dirck van der Leck, ridder, wordt in de keuren van Schieland (uitgave 1623), als hooge heemraad opgegeven in 1395, 1405, 1410 en 1415; vgl. over Dirck van der Lecke nog: Craandijk, Cralingen, in Rotterd. Historiebl., blz. 500 vlg.; ook deze stelt, dat Ogier van Cralinge omstreeks 1398 gestorven en door Dirck van der Leck opgevolgd zal zijn (ib., blz. 503). - Het schijnt, dat Jacob Bokel bij het opstellen van het keurboek, bepaaldelijk van art. 43, nog minderjarig is. Er wordt van zijn schout, niet van hem zelf gesproken. Volgens Oudenhoven (Zuydt-Hollandt, blz. 264) was hij minderjarig in 1410, niet in 1413; volgens De Geer (Berigten van het Histor. Gen., III i, blz. 98) in 1405, niet in 1412.

2) Van Mieris, dl. III, blz. 673, dl. IV, blz. 383, 526.

3) Lois, Beschr. v. Rotterdam, blz. 287.

[p. 88]

kunnen wij het ook niet later stellen dan in 1414, en wel om deze reden. Overal in de keuren treffen wij, als regeerders der stad, schout, schepenen en raden aan; nergens wordt de schout vervangen door een baljuw. Maar in verschillende artikels (b.v. in 10, 12 en 16) is het woord ‘schout’ door een latere hand geschrapt en ‘baljuw’ in de plaats gezet. Die verandering van woorden hangt samen met een verandering in den vorm der regeering. Gedurende de 14^de eeuw kende men te Rotterdam geen anderen baljuw dan dien van het district, waartoe de stad behoorde, van Schieland, die doorgaans tevens baljuw van Delfland was¹⁾. Deze had zich maar zelden met de stadszaken te bemoeien. Eens in het jaar op Meidag kwam hij over, om uit naam van den graaf nieuwe schepenen en raden aan te stellen en te beëedigen, zooals de handvest van 1340 voorschreef. Buitendien kwam hij soms, als er gewichtige zaken voorvielen, daaraan deelnemen. Zoo vinden wij, om een voorbeeld te noemen, dat, toen in 1373 het onderhoud der bruggen over de vier kwartieren, waarin de stad verdeeld was, omgeslagen zou worden, de baljuw van Delfland en Schieland, Dirk van Zwieten, tegenwoordig was en de overeenkomst mede bezegelde. Maar in gewone omstandigheden liet de baljuw schout en schepenen begaan. Aan het maken van keuren schijnt hij geen deel genomen te hebben, gelijk ook de handvest van 1340 zijn medewerking daartoe niet vereischte, maar schepenen vergunde, of met den baljuw of met den gewaarden rechter (d.i. den schout) keuren te maken. Doch die toestand veranderde in 1414, zoo al niet eenige jaren te voren, ten gevolge van een financiëelen maatregel van den om geld zeer verlegen graaf Willem VI. Deze, die bijna geen domeinen meer te verkoopen had, ging er toe over om zijn heerlijke rechten te verkoopen of te verpanden, en inzonderheid op de voordeelige posten, die hij te vergeven had, daaronder ook op de schoutambten in de steden, geld op te nemen. Het is bekend, dat de schouten niet bezoldigd werden, maar uit de boeten en bekeuringen, die zij oplegden, een gedeelte voor zich behielden. Schout te zijn was dus voordeelig zoowel als aanzienlijk, en uit dien hoofde was er geen gebrek aan liefhebbers, die er iets voor over hadden om schout te worden.

1) Geen andere wordt bedoeld in art. 43; want anders zou de dijkgraaf nevens de heemraden daar vermeld zijn. Ook in de handvest van 1395 (Van Mieris, dl. III, blz. 629) wordt de baljuw, die te Rotterdam gezag heeft, nog uitdrukkelijk baljuw van Delfland geheeten.

[p. 89]

Zoo ontstond er¹⁾ als van zelf een beding, dat den schijn van koop en verkoop vermeed, maar inderdaad niets anders was. Men leende den graaf, bij het aanvaarden van het schoutambt, een zekere som renteloos, tegen belofte van den post te zullen behouden, zoolang die som niet terugbetaald werd. Verlangde men intusschen zijn voorschot terug, dan zag men om naar iemand, die genegen was het ambt tegen het uitgeschoten geld en nog iets daarenboven, als douceur voor den graaf, over te nemen, en dan ontmoette die minnelijke schikking verder geen zwarigheid. Wij behoeven niet te vragen, welke gevolgen deze maatregel voor de onderzaten had. De schout, wie hij wezen mocht, zorgde wel, dat zijn post aan boeten en breuken ruim de rente van zijn voorgeschoten kapitaal opbracht. Het doel, dat hij beoogde, was minder een goede dan een voor hem voordeelige rechtspraak. De steden waren er dan ook steeds op uit, om zulke verpanding van het schoutambacht te beletten. Reeds in 1380 wist Haarlem van den graaf te bedingen, dat hij ‘schout ende schepen te setten nyemant bevelen noch machtig maecken en sel, maer de macht altoes aen hem selven sel houden.’ Delft was minder voorzichtig geweest, en zag dan ook in 1408 aan zekeren Willeman van der Burch het ‘schoutambocht met sinen toebehoeren’ toewijzen, tot den tijd ‘dat wi (de graaf) him vol ende al betaelt sullen hebben alsulc gelt, als wi him upten dienst voirnoemt sculdich sullen wezen.’ Hetzelfde lot trof Rotterdam. Daar kreeg in 1412 Daniel van Cralinge 's graven ‘gerecht te bedriven, dats te weten dat hi alle jaer opten Meyedach sal mogen setten twee burgemeesters ende zeven scepenen.’ Hij betaalde voor dat recht tweehonderd gouden Engelsche nobels aan den graaf, en gaf bovendien nog de vierhonderd nobels aan heer Philips van der Spange terug, waarvoor deze vroeger hetzelfde recht gekocht had²⁾. Lang behield hij het zelf ook niet; hij droeg het (wij weten niet juist wanneer) aan Claes van Delf over, die er nog honderd en vijftig kronen (ongeveer zooveel als vijf en zeventig Engelsche nobels) meer voor neerlegde. Misschien was de som dezen toch te machtig. Althans in Februari van 1414 zien wij drie heeren, waarvan Claes er een is, thans tegen een som van niet minder dan

1) Reeds voor 1327 (zie Van Mieris, dl. II, blz. 425). - Over het geldleenen op den schependom te Delft in 1355 vgl. Van Mieris, dl. II, blz. 837.

2) Van Mieris, dl. IV, blz. 198.

[p. 90]

negenhonderd nobels, het bedrijven van het gerecht en meteen het baljuwschap van Rotterdam aannemen. Dat baljuwschap was iets nieuws¹⁾: de stad had nog nooit een eigen baljuw, onderscheiden van dien van Schieland, gehad. Waartoe zij er een behoefde, is ook niet te begrijpen. Denkelijk werd het ambt geschapen alleen om het te kunnen verkoopen. In alle geval kon het door een driemanschap moeilijk worden uitgeoefend, en in den brief der instelling werd dan ook gedoeld op het geval, dat een ander ‘die voirgen. bailiuscap van haren wege bewaren sal.’ In 1418²⁾ was Daniel van Cralinge, die ons reeds vroeger als ‘bedriver’ van het gerecht voorgekomen is, in het genot van het baljuwschap, waarschijnlijk ten gevolge van een overeenkomst met het driemanschap, en sedert volgt in die hoedanigheid de eene geldschieter den ander geregeld op³⁾.

1) Volgens Meijlink, Delfland, blz. 53, komt in het Bevelboek, IV, fol. 7 een baljuw van Rotterdam in 1408 voor.

2) Van Mieris, dl. IV, blz. 449.

3) Anno 1431, 24 Mei: Philips etc. verklaart van Daniel van Cralinge, baljuw en rentmeester van Rotterdam, ontvangen te hebben 1200 nieuwe Hollandsche schilden, onder voorwaarde, dat hij of zijn stadhouder in de naaste vier jaren die som ‘uiten voorg. diensten’ ontvangen zal en uitreiken en betalen aan Daem Jan Stoppelmansz., Boudijn Fijck en Jan Willemss., schout en burgemeesters aldaar, die wij beloofd hebben tot de diensten alle jaren 300 schilden, en dat eer zij geheel voldaan zijn, hun ambten niet aan anderen gegeven zullen worden. Als de voornoemde Daniel van Cralinge kwam te sterven eer hij het geld terughad, zullen zijn erven een geschikt persoon aanwijzen, die dan door ons in het voors. ambt zal gesteld worden. - Anno 1431 Heilige Kruisdag: zeggen tusschen D. van Cralinge en Willem, bastaard van Egmond, die thans het baljuwen rentmeesterschap van Rotterdam bedient. Willem moet aan Daniel en zijn vrienden terugbezorgen den brief van 1600 schilden, die van hem Spiken Janss. van Antwerpen in handen heeft, en bovendien nog zooveel, als 1416 Rijnsche guldens thans beter zijn dan 1600 schilden (de R. gulden = 46 gr., het schild = 38 gr.). Dit geld van den brief had gediend, om Geerlof Janss. te betalen. Anno 1438, 20 April, wordt nog bevolen, dat Geerlof Janss. voor de Meesters van de reekeninge rekening doen zal van het baljuw en rentmeesterschap van Rotterdam. - Anno 1431, 8 November: in de hoofdzaak hetzelfde. De schout en burgemeesters hierboven genoemd zullen niet dan na betaling der 1200 met Mei worden vervangen. - Anno 1431, 9 November: bepaling van wat Willem de bastaard van Egmond den graaf als baljuw en rentmeester van Rotterdam zal uitreiken. ‘Item also Willem den bastaert van Egmondt van mijns Gen. Heren wegen bevolen is die bailiuscip ende rentmeesterscip van Rotterdam mit horen toebehoren, gelike sijn bevelinge, die hi daeroff heeft, inhout, so sijn dairboven voerwairden, dat W. jaerlicx den gouverneur uutreycken ende betalen sall die somme van 200 gr., te weten enen Bourgscilt gerekent voor 3 2 d. gr., dair die eerste dach van betalinge af wesen sall, alse van der alingen somme voors., van enen jare nu op Meydage naestcomende, ende dan daerna, alse die helft derzelver somme, tot Bamisse ende die ander helfte tot Meye beyde dair naestvolgende, ende al voort van jare te jare ende van termine te termine, duerende also lange ende tot tijt toe dat Willem die voers. bailiuscip ende rentmeesterscip bedriven sal. Des so sal Willem alinge berechten sulke brueken ende misdaden als bynnen sinen bedrive vervallen sullen na uutwisinge sijnre bevelinge, uutgeset van moirde, moirtbrande, reeroof, vrouwenvercrafte, zeedrift ende dootslage, diewelke hi onsen getrouwen gouverneur ende raden anbrengen sall, die diezelve berechten sullen, mer die bailiu sal daerof hebben, die berecht wesende, den vijfsten penninc, behoudelic waert datter eenige rebellichede of opstalle in der stede van Rotterdam geviele, dair sal men Willem den bastairt voors. bi den rade so vele afdoen ende geven als redelic ende bescheydelic wesen sal. Ende als van den dootslage, die in de voors. punte mede geroert staet, dair sal die bailiu den partyen recht af mogen doen na rechte van den landen, ende die x daeraff hebben ende behouden. Anders sal mijn genadige heere mitten dootslage begangen geliken voirger. is. Hierin is uutgesceiden 300 Bourg. schilden, die Willem die bastaert ende Gerijt Henrixz. geloeft hebben Jan Ruychrock te betalen en Meydage naestcomende sonder argelist. Gedaen upten 9^en dach in Novembri anno 31’. (Oudste memor. van het Hof v. Holland.)

[p. 91]

In den brief van 1414 wordt aan den baljuw een plicht opgelegd, die met ons keurboek in verband staat. Hij zal ‘geen kueren, die onze gherecht van Rotterdam maect, consenteren, tenzy dat hi ons ende onsen Rade die eerst aenghebrocht hadde ende wy onsen consent daertoe gedaen hadden: anders willen wy dat die alinge te niet wesen sullen.’ Daarmee wordt aan den baljuw een taak overgedragen, die vroeger aan den schout was toevertrouwd. In 1393 had de graaf, toen nog Albrecht, den schout van Rotterdam aangeschreven, ‘dat ghi over gheenrehande kuere mit onsen gerechte en zitte..., ghi en hebt eerst die kuere ons ende onsen Rade aengebrocht ende derof hebbe onse goetdencke ende wille’¹⁾. Van nu af moeten wij dus verwachten, in de plaats van den schout den baljuw bij het uitvaardigen van keuren te ontmoeten; en werkelijk, gelijk ik reeds vermeldde, heeft een latere hand op menige plaats van het keurboek het oorspronkelijk geschreven woord ‘schout’ in ‘baljuw’ veranderd. Die verandering is ongetwijfeld na 1414, na de instelling van het baljuwschap, gemaakt; maar daaruit volgt dan ook, dat het keurboek, in zijn oorspronkelijken vorm, van voor dat tijdstip dagteekent. Het moet dan tusschen 1408 en 1414 geschreven zijn²⁾. Die tijdsbepaling is voor ons doel nauwkeurig genoeg.

Maar, zal men vragen, welk misbruik had het gerecht van Rotterdam bij het keuren maken gepleegd, dat de graaf het noodig achtte, eerst den schout en later den baljuw in te scherpen, geen keuren te helpen uitvaardigen, die niet eerst de goedkeuring der hooge regeering verworven hadden? Ik moet op die vraag het antwoord schuldig blijven. Alleen kan ik tot naricht meedeelen, dat die van Rotterdam in dezen niet

1) Bijlagen der Kronijk, N^o. 142.

2) Een ander bewijs: in een toevoegsel op art. 103 komt een tijdsbepaling voor, die doet zien dat het keurboek althans van voor 1418 dagteekent.

[p. 92]

alleen stonden; ten opzichte van het gerecht van Delft, bij voorbeeld, werd in 1408, ten opzichte van Haarlem in 1417, van Amsterdam in 1418, van Middelburg in 1420 dezelfde voorzorg genomen¹⁾. Ook was het als algemeene maatregel zeker geraden, op het eigendunkelijk keuren maken der steden in haar bijzonder belang, en soms in strijd met belangen van anderen, een waakzaam oog te houden.

Nog een opmerking. Doorgaans komen in de keuren, nevens schout en schepenen, raden voor, in enkele artikelen (b.v. in art. 27, 32, 40) burgemeesters. Onder beide namen worden dezelfde regenten bedoeld. Raad is de aloude titel, die in de handvest van 1340 ook gebruikt wordt; allengs, in de tweede helft der 14^de eeuw, wordt hij door dien van burgemeester verdrongen²⁾. Op één plaats (in art. 10) heeft een latere hand bij het woord ‘een raadsman van der poorte’, ten overvloede nog aangeteekend: ‘te weten, een burgemeester.’

(Nieuwe Bijdragen voor Rechtsgeleerdheid en Wetgeving, 1876, blz. 44.)

1) Van Mieris, dl. IV, blz. 105, 404, 456, 549.

2) In 1392 wordt van burgemeesters gesproken (Bijlagen der Kronijk, N^o. 137). - Een uittreksel uit de rekeningen der raedslude van 1425/6 wordt medegedeeld in de Historiebladen, blz. 385. (De rekeningen zijn nu in haar geheel gedrukt in de Bronnen voor de gesch. v. Rotterdam, dl. III. N.v.d.R.)