Verspreide geschriften. Deel 6. Studiën over staats- en rechtsgeschiedenis

[p. 75]

De oude regeering van Haarlem¹⁾.
(1887.)

Het recht om keuren te maken moest aan een stad uitdrukkelijk door den landsheer worden geschonken. Wat in 1342 door graaf Willem IV ten opzichte van Delft werd uitgesproken, was waar van elke stad: ‘want zy geen vriheyde noch recht en hebben boven den ghemeenen lantrecht, zy en moegent mit hantvesten betoeghen’²⁾. De beide handvesten van koning Willem aan Haarlem, die het Kuerboeck openen, verdienen dus inderdaad de eerste plaats; want zij vormen den grondslag, waarop het gansche stadrecht berust. De meeste bepalingen, er in vervat, dragen het karakter van keur, en bevatten rechtsbepalingen, die uit het gemeene landrecht, dat een bloot gewoonterecht was, niet van zelf voortvloeiden.

Van de omstandigheden, waaronder de beide handvesten, nagenoeg tezelfder tijd als die van Delft, werden geschonken, is ons volstrekt niets bekend. Waarschijnlijk was het op de bede der inwoners, dat de graaf zich zoo goedgunstig jegens hen betoonde. Van de tolvrijheid wordt dit in den aanhef uitdrukkelijk

1) Dit fragment - geschreven naar aanleiding van: Der stede kuerboeck van Haerlem (uitgeg. d. Mr. A.J. Enschedé), Haarlem en 's-Gravenhage, 1887 - vonden wij onder Fruin's papieren. Het is blijkbaar slechts een ontwerp, onvoltooid ook, zooals reeds de aanteekeningen aan het einde, die wij in een slotnoot samenvatten, bewijzen. Toch meenden wij het niet te moeten terughouden, omdat de daarin voorgestane meening over de beteekenis en de geschiedenis der oude raden ons voorkomt van belang te zijn. De uitgave van het fragment moge aanleiding geven tot een meer uitvoerige behandeling van het onderwerp. (N.v.d.R.)

2) Van Mieris, II, blz. 658.

[p. 76]

vermeld, en de naam keur wijst eenigszins uit, dat dit ook de gewone gang van zaken was. Keur is hetzelfde als willekeur: beide woorden worden met elkander als van gelijke beteekenis verwisseld, en in het algemeen verstaat men onder willekeur elke vrijwillige overeenkomst of verbintenis. In Latijnsche teksten vinden wij in den zin van stadskeur de uitdrukking electio juris gebruikt, hetgeen aan een overeenkomst der burgers doet denken om onder deze rechtsbepalingen te leven. En een spreuk, die in de inleiding van het Utrechtsche keurboek, het Liber Albus¹⁾, voorkomt, stemt met deze beschouwing overeen: ‘Lande ende steden in den rike’ (zoo luidt zij) ‘hout men bi rechte, mair wilcoer leyt men op bi menen rade’. Dienovereenkomstig vangt dan ook de beroemde keur der stad Utrecht van 1300 op de vredebraak²⁾ aan met de betuiging, ‘dat wi scoute, scepen ente raet dese kore gemaket hebben bi gemenen rade dort besten wille.’ Nog duidelijker spreekt Floris de Momber in den aanhef der keur van Zeeland van omstreeks 1258: ‘Ego.... omnibus nobilibus,.... ut hanc legem.... sive choram eligerent sibi, concessi’³⁾. Het zijn dus de edelen van Zeeland, die zich het recht gekozen hebben, dat hun nu door de goedgunstigheid van hun heer als landswet wordt geschonken. En nog veel later, in het jaar 1328, herhaalt Willem de Goede hetzelfde met andere woorden, in den aanhef van zijn keuren aan Zeeland Beoosteren Bewester-Schelde, waarvan hij zegt, dat hij die heeft ‘ghemaket bi wilcoir ende overeendraghen van allen onsen mannen ghemeenlike’⁴⁾. Zoo begrijpen wij ook een anders vreemd verhaal, dat Alpertus van Metz omstreeks het jaar 1018 van de burgers van Tiel opdischt: ‘Sunt homines duri,.... judicia non secundum legem, set secundum voluntatem decernentes, et hoc ab imperatore karta traditum et confirmatum dicunt’⁵⁾. De Tielenaars beweerden volgens willekeur te mogen leven, krachtens een keizerlijk charter. Naar deze analogie zullen wij ons ook de wording der Haarlemsche keur, die in 's graven handvest begrepen is, moeten voorstellen: de burgers hebben den wensch te kennen gegeven, om onder zulk recht te leven als hun thans door hun heer wordt vergund.

1) Rechtsbronnen v. Utrecht, I, blz. 3.

2) Bijdr. en meded. Hist. Gen., IX, blz. 50.

3) Oorkondenboek, II, N^o. 40.

4) Van Mieris, II, blz. 453.

5) Monumenta Germ., Script. IV, p. 718.

[p. 77]

Een aantal dier bepalingen verdienen werkelijk voorrechten, privilegiën te heeten, die den burgers boven het landrecht worden ingewilligd; maar geen in zoo hooge mate als die aan het slot van de tweede handvest voorkomt¹⁾: ‘Insuper scabinis de Herlem licenciavi facere nova precepta aut instituta cum consilio sculteti mei, ad dimidium annum vel ad integrum durantia, que scabini juramento confirmaverint, universitati aut parti maiori utilia, mea jurisdictione mihi in hoc reservata.’ Daarmee is den burgers het recht van eigen wetgeving voor de toekomst toegestaan. De beperking der rechtskracht van de aan te nemen keur tot den duur van een halfjaar ontneemt aan haar waarde niets, dewijl zij naar believen vernieuwd mag worden²⁾. Bij voorraad hecht de graaf zijn zegel aan al wat ten oorbaar der gemeente door haar regenten gewilkoerd zal worden, - natuurlijk onder voorwaarde dat de keur noch met de algemeene rechtsbeginselen noch met 's graven hoogheid in strijd zal wezen.

Of Haarlem al spoedig en veelvuldig gebruik heeft gemaakt van zijn recht tot eigen wetgeving, is niet meer uit te maken. Van de jaren vóór 1390 of 1380 zijn ons geen keuren bewaard, die een dagteekening dragen. Dat er in de oudste verzameling, van 1390, verschillende keuren voorkomen van hoogen ouderdom, is waarschijnlijk, maar kan niet met zekerheid worden beweerd.

Zooveel althans valt niet te ontkennen, dat de regeering het recht op hoogen prijs stelde; want anders zou zij het zich niet op nieuw opzettelijk hebben laten bevestigen, door Willem III in 1315³⁾. Het schijnt wel, alsof haar keuren geen algemeene gehoorzaamheid bij de burgers ontmoetten; althans de graaf beloofde toen op verzoek der stad, d.i. der regeering: wat keur schepenen en raden in overleg met den schout maken, ‘dat hij die vast ende gestade houden zel, ghelike jof hy se zelve gheleghet ende gemaket hadde.’ Het is deze handvest van 1315 inzonderheid, meer nog dan die van koning Willem, die den grondslag uitmaakt, waarop de latere stadswetgeving is gebouwd. Evenwel, al bleef het oorspronkelijke stuk onder de stadscharters berusten, in de keurboeken is het niet, als andere handvesten van gelijken aard, opgenomen; naar het schijnt bleef

1) Kuerboeck, uitg. Enschedé, blz. XXII.

2) In de gelijktijdige handvest van Delft, en in die van later dagteekening aan andere steden gegeven, komt dan ook die beperking niet voor.

3) Handvesten v. Haarlem, blz. 31.

[p. 78]

de handvest van koning Willem voor de stad de hoofdzaak¹⁾.

In deze handvest behoudt zich de graaf zijn recht, gelijk wij vernemen, voor. Dat was zeker ook niet overbodig. Het is haast niet denkbaar, dat de stedelijke magistraat niet dikwerf misbruik heeft gemaakt van haar wetgevende macht. Zoo vinden wij meermalen verboden²⁾, de burgers van andere steden of de dorpelingen bij keur zwaarder te belasten dan de eigen burgerij. De eenige waarborg hiertegen was de tegenwoordigheid van den schout, zonder wiens medewerking geen keur tot stand kon komen, en die bij overtreding aangewezen was om er den graaf opmerkzaam op te maken. Ten opzichte van Rotterdam vinden wij in 1393 door Albrecht van Beijeren dit middel aangewend: zijn brief bestaat nog, waarbij hij den schout der stad gebiedt, ‘over gheenrehande kuere mit onsen gerechte te zitten noch der accoerden of(te) overdragen, ghi en hebt eerst die kuere ons ende onsen rade aengebrocht ende hebt derof onse goetdencke ende wille’³⁾. Dat te Haarlem bij wijlen ook andere misbruiken voorkwamen, blijkt uit de handvest van Jan van Beieren van 1418, waaruit wij leeren, dat wel eens twee of drie schepenen met den schout het recht om keuren te maken, dat aan de gezamenlijke regeering toekwam, uitoefenden, ‘diewelke koeren grotelic gedragen hebben in achterdeel ende scaden onser stede ende hoeren porteren ende gemeente’⁴⁾. Tegen zulke misbruiken werd bij deze gelegenheid een dam opgeworpen door een wijzigen van den vorm der regeering en der stedelijke wetgeving.

Welke wisselingen de regeering der stad in den loop van twee of drie eeuwen ondergaan heeft, kan uit de hoofden der keuren, in de verzameling vervat, met zekerheid worden afgeleid. In 1245 zijn er alleen schepenen nevens den schout, en aan hen alleen wordt ook het recht om keuren te maken vergund. Als in 1315 Willem de Goede het recht bevestigt, is naast de schepenen reeds een tweede macht in wezen: hij geeft het recht van keuren maken aan schepenen en raad gezamenlijk.

Wat wij onder die raden te verstaan hebben⁵⁾ (er schijnen

1) De bepaling omtrent den halfjarigen duur der keuren (die in de handvest van 1315 ontbreekt) is dan ook daaruit overgenomen in de handvest van 1418 (Handv., blz. 73).

2) Zie b.v. Handvesten, blz. 67 (handvest van 3 November 1411).

3) Rotterd. historiebladen, Bijl. der kronijk, N^o. 142, blz. 206.

4) Handvesten, blz. 72.

5) In de eerste redactie van het hier volgende huldigde Fruin nog het gangbare gevoelen, dat de raden dezelfden zijn als de latere burgemeesters, onder aanhaling van de bekende plaats uit Phil. de Leyden (De cura reipublicae, p. 41) over het ambt der burgemeesters. In de tweede redactie gaf hij de hier voorkomende voorstelling. (N.v.d.R.)

[p. 79]

er van ouds vier geweest te zijn), zou moeilijk uit te maken zijn, indien wij niet met andere steden van Holland te rade konden gaan, waar deze regenten insgelijks voorkomen¹⁾. Vooral het voorbeeld van Dordrecht is leerzaam. Daar komen de raden voor als gezellen der schepenen, en worden zoo ook genoemd²⁾. Zij zijn inderdaad overal, en ook te Haarlem, mannen, die om hun erkend doorzicht door de schepenen te raad worden geroepen; dit verklaart den titel, dien zij dragen, en tevens het feit, dat zij niet door den vorst of zijn schout, gelijk de schepenen, maar door de schepenen zelf worden gekozen en beëedigd. Wij hebben hen dus in het algemeen als bijzitters der schepenen te beschouwen. Zijn dezen verlegen, hetzij met een zaak van bestuur, hetzij met een zaak van rechtspleging, dan zijn zij, raden, verplicht in der schepenen ‘acht’ (zoo heet het beraad van ouds) te verschijnen en raad te geven; bij het aanvaarden van hun betrekking hebben zij dit bij eede beloofd. Dit wordt ons van de Dordtsche raden uitdrukkelijk gezegd en de handvest van 1315, waarin tegen den raadsman straf wordt bedreigd, zoo hij niet ‘up sinen eet, dien hi swoer, als hi raetsman wort, sijn goetdinken gheseit hadde van den vonnesse, den scepen, diene (d.i. die hem) omboden hadde’³⁾. Aan hun raad zijn echter, dit spreekt haast van zelf, de schepenen niet gebonden; zij hebben geen wettelijk aandeel aan het vellen van het vonnis.

Daarentegen nemen zij wel deel aan het onderzoek, dat voorafgaat: aan der schepenen proeve, zooals het heet, wij zouden zeggen: aan de instructie. Door op het onderscheid tusschen deze

1) Te Delft zijn eveneens sedert 1245 raden opgekomen en met schepenen gelijkgesteld. Te Leiden had men poortmeesters, die echter geen recht van keuren maken hadden (wel te Delft, vgl. Van Mieris, III, blz. 837). Vgl. ook Middelburg (Oorkondenb., I, N^o 590, blz. 313/4): ‘So wat so schepenen van Middelburg ende portres die sire toe nemen, maken bi ghemanden ede ter port nutschepe, dat in die chore niet en staed, dat moet bliven ghestade.’

2) Te Dordrecht in 1319: ‘raedsmannen haere (nam. der scepenen) ghesellen 't haeren raede’ (V.d. Wall, Handv., I, blz. 144); zij behooren tot het gerecht: zie Dordtsche Rechtsbr., I, blz. 55, N^o. 167. - De geheele regeering van Dordrecht in 1401 wordt aldus vermeld: ‘overdraghen mitten goeden luden van den gherecht, niewe raet ende outraet, mitten achten, bi den ghemeenen dekens ende bi den ghemeenen neringen’ (l.c. I, blz. 77); - ‘bi den rechter, schepenen, niewe raet ende outraet,.... consent van den goeden luden, den rechter, borgemeester, scepenen, niewe raedt, outraedt, achte, dekens ende ghemeen neringe’ (ibid., I, blz. 79; vgl. blz. 104/5, 114, 128).

3) Van de Wall, Handv., I, blz. 144.

[p. 80]

twee rechtshandelingen niet te letten, hebben vroegere schrijvers den werkkring der raden verkeerd begrepen. In 1289 gaf Floris V een gewichtig voorrecht aan de poorters van Dordrecht: ‘als dat scepenen ende raetsmannen waerheide van quadyen besitten moghen, ende die corregieren na haren goetdencken’¹⁾. Van de Wall is van oordeel, dat hieruit ‘allerklaarst blijkt, dat den raaden van ouds de magt en het vermoogen gegeeven zij om nevens schepenen over lijfstraflijke misdaaden te oordeelen’. Op zich zelf genomen, schijnen de woorden van de handvest dit ook te beteekenen. Maar wel beschouwd zijn de raden alleen in het eerste deel der bepaling begrepen; zij nemen deel aan de waarheid, maar recht van vonnissen hebben schepenen alleen. Dat blijkt uit de gansche geschiedenis der rechtspraak, ook te Dordrecht. En dat te Haarlem, waar wij weten dat ook alleen schepenen vonnis wijzen, de raden insgelijks deel hadden aan het voorafgaand onderzoek, leert een bepaling der groote keur van 1390, welke bij Van Oosten de Bruijn ontbreekt en in onze verzameling voor het eerst het licht ziet²⁾: ‘Alle proeven, die men besitten sel, die sel men besitten mit vier scepenen ende mit twien raden ten minsten’.

Maar in de zaken van bestuur laten schepenen, die het met de rechtzaken en de openbare akten volhandig hebben, aan de raden veel over. Vooreerst de ontvangst en uitgaaf der stadsgelden en het toezicht op het vermogen der weezen. Daar dit een niet betwiste zaak is, kan ik volstaan met te verwijzen naar de bepalingen in onze verzameling, die er het bewijs van leveren³⁾. Doch ik wil hierbij doen opmerken, dat zij zich in die werkzaamheden later, bij het toenemen der stadsbevolking en dientengevolge der zaken, hebben laten bijstaan door nieuwe colleges, door weesmeesteren⁴⁾, vestmeesteren⁵⁾, gasthuismeesteren. Wat vooral onze aandacht verdient: evenals zij gekozen worden door de schepenen, wier gezellen zij zijn, kiezen zij hun helpers weer zelf. De algemeene verantwoording voor bestuur en rechtspraak blijft ten slotte bij de schepenen berusten⁶⁾.

1) Van de Wall, Handv., I, blz. 79.

2) Kuerboeck, blz. LVI.

3) Ib., blz. LVII, LXXI.

4) Keur van 1290 (Van Oosten de Bruijn, blz. 143).

5) Van Oosten de Bruijn, blz. 177.

6) De schout zelf was somtijds een der raden (zie Van Mieris, III, blz. 578). (Blijkens een aanteekening op den kant had Fruin dit punt hier in den tekst nog nader willen bespreken. N.v.d.R.)

[p. 81]

Na deze beschouwing van hun aard en werkkring zal het ons niet verwonderen, dat de raden deelnamen aan het uitvaardigen der keuren, al werd het recht daartoe in de handvesten alleen aan de schepenen nevens den schout toegekend. In het gevolg der schepenen verschijnen mettertijd de raden, hun gezellen, aan het hoofd der nieuwe keuren. Zoo althans in vele steden, en ook te Haarlem; in andere daarentegen, met name te Leiden, worden steeds de keuren uitsluitend op naam van schout en schepenen uitgegeven. Wat Haarlem in het bijzonder aangaat, bij gelegenheid dat graaf Willem III in 1315 op verzoek der burgers het recht van keuren maken aan de regenten op nieuw bevestigde, noemde hij de raden uitdrukkelijk: ‘zo wat kuere dat die scepenen ende die raet van onser poerte met onsen scoute van Harlem legghen jof maken¹⁾.’ Zoo werd het gebruik voor het vervolg gewettigd. Want dat de raden lang te voren reeds aan de taak der schepenen hadden meegewerkt, blijkt van ter zijde uit meer dan een bijzonderheid. Ik wil mij slechts op een, die het duidelijkste spreekt, beroepen. In den vermaarden Haarlemschen accijnsbrief van 1274²⁾ geeft de graaf de bevoegdheid om dien accijns desverkiezende te verminderen, in deze woorden: ‘Nichilominus scabini et jurati cum consilio universitatis communis eam relaxare et omittere possunt.’ Dat die jurati denzelfden zijn als de consiliarii, die in 1290 aan den koning van Engeland een smeekschrift richten³⁾, en dat de raden dus al van voor 1274 aan de wetgeving der stad nevens de schepenen deelnamen, zal iedereen, dunkt mij, erkennen. Het gebruik was hier en elders aan 's graven machtiging voorafgegaan. De weinige gedagteekende keuren, die wij uit de 14^de eeuw overhebben, spreken dan ook allen uit naam van schout, schepenen en raden⁴⁾.

1) Handv., blz. 31.

2) Oorkondenboek, dl. II, N^o. 279.

3) ‘Scultetus, scabini, consiliarii ac universitas oppidi de Harlem’ (Oorkondenb., II, App. N^o. 73).

4) De oudste keur in onze verzameling, die van 1385 (blz. XXV), is door schout, schepenen en raden vastgesteld; zoo ook een niet gedagteekende keur, die waarschijnlijk nog voor 1400 gesteld moet worden en zoo ook in deze verzameling geplaatst is (blz. LVII). - Volgens de keur van 6 Juni 1384 (blz. LXII) moeten schout, schepenen en raden 10 jaren te Haarlem woonachtig geweest zijn, 10 jaren scot en scout betaald hebben en gegoed zijn tot 100 . Volgens de handvest van 11 Maart 1398 (Handv., blz. 60) mag niemand in het gerecht zijn, die niet gegoed is tot 400 oude schilden en voor 100 in het schotboek staat. Bij de handvest van 4 Maart 1402 (Handv., blz. 61) wordt geëischt 10 jaar poorter en bezit van 600 schilden. - Wat is er van de raden geworden? Volgens sommigen werden zij burgemeesters (Van Oosten de Bruijn, blz. 131), volgens anderen thesauriers (Handv., blz. 102); Kluit vergelijkt ze met pensionarissen (Holl. Staatsreg., IV, blz. 168, 185/6). Ik zou meenen, dat de raden allengs overbodig zijn geworden door het instellen van burgemeesters, weesmeesters enz. en van de vroedschap. (Over deze laatsten zie: Handvesten, blz. 106, vgl. met Dordrecht vlg. Van de Wall, I, blz. 144.) De burgemeesters hebben een geheel ander karakter dan de raden: zij worden van den aanvang af door den vorst aangesteld; de thesauriers worden niet door schepenen, maar door burgemeesters gekozen.

[p. 82]

In de keuren van ongeveer denzelfden tijd komt nog iets merkwaardigs voor: een keur van omstreeks 1392¹⁾ is vastgesteld ‘by goetduncken der rijckheit ende der vroescap.’ Ook dit heeft Haarlem met de andere steden van Holland gemeen. De ‘rijckheit ende vroescap’ schijnt ongeveer hetzelfde als in de oudere stukken de gemeente, de universitas communis, de alinge gemeente; want ook in die termen worden inzonderheid de lieden, die iets beteekenen, die mêetellen, bedoeld: onder ‘rijckheit’ zeker de meest gegoede burgers, onder ‘vroescap’ denkelijk inzonderheid degenen, die schepenen of raden zijn geweest²⁾. Beide klassen van burgers hebben recht om gehoord te worden in belangrijke zaken³⁾. Zoo ontstaat er allengs een kring van burgers, die bij de regeeringszaak gemoeid zijn. En daar het althans in andere steden, waarop Haarlem denkelijk geen uitzondering maakt, gewoonte is, om na verloop van een of twee jaren de oudschepenen en raden weer te herkiezen, vormt zich een aristocratie, die haast een oligarchie mag heeten. Hoever dit gaat, toont het voorbeeld van Haarlem beter dan dat van eenige stad. Ik weet althans geen andere, waar een vorm van regeeren voorkomt als bij de handvest van 1402⁴⁾ wordt verordend. Een college van 33 knapen (d.i. burgers) wordt dan ingesteld, die levenslang aanblijven en zich zelf zoo goed als coöpteeren, uit welke de graaf jaarlijks 7 schepenen kiest, die op hun beurt uit de 26 andere 4 raden kiezen zullen. Geen twijfel, of de aanleiding tot het instellen dezer aristocratie is die, welke in den aanhef van 's graven handvest genoemd wordt: onlust en oproerigheid onder de gemeente, die een krachtig, gestadig en zelfstandig bewind vereischt.

Drie of vier jaren heeft deze regeeringsvorm geduurd. Onder

1) Kuerboeck, blz. LVII.

2) Ook wel ‘wittachtige lude’ (b.v. Van Mieris, dl. II, blz. 837), d.i. lieden, die de schepenen gelooven.

3) Vgl. reeds den accijnsbrief van 1274 (Oorkondenb., dl. II, N^o. 279, blz. 120^a).

4) Handv., blz. 61.

[p. 83]

Albrecht ingesteld, is hij nog met de overige privilegiën der stad door diens zoon en opvolger Willem VI bekrachtigd: immers in onze verzameling komt een keur voor van Zondag na St. Bavendach 1405¹⁾, door schout, schepenen en raden gegeven ‘bi der meester menichte van den driendertighen’. Maar weinige maanden later schijnt hij afgeschaft: een keur van 1407²⁾ is alweer op de oude wijs tot stand gekomen ‘mit der vroescape ende mit der rijchede’; en daar een der punten, die in 1402 waren toegestaan, den 3^den Juni 1406 in een nieuwe handvest op zich zelf werd vernieuwd³⁾, is het hoogst waarschijnlijk, dat daarmee stilzwijgend de overige bepalingen vervallen zijn geacht en de regeeringsvorm weer op den voet van voor 1402 hersteld zal zijn⁴⁾.

In 1418 komt een kleine wijziging of liever een nadere verklaring. Bij een handvest van dat jaar⁵⁾ wordt verordend: er zullen zeven schepenen voor een jaar zijn, alsmede burgemeesters; de schout, schepenen en raden (denkelijk door schepenen gekozen) zullen het recht hebben keuren te maken ‘by consent, raide ende toedoen van der meester menigte, die in den gerecht geweest hebben.’ Dit is inderdaad, als ik mij niet vergis, slechts een definitie⁶⁾; alleen iets nieuws is er: van rijkheid is geen sprake meer⁷⁾. Zoo vinden wij de regeering nu ook voortaan in de keuren vermeld⁸⁾.

1) Kuerboeck, blz. LXV.

2) Ib., blz. LXXI.

3) Handv., blz. 65.

4) Deze alinea wordt in een latere aanteekening van Fruin aldus geschetst: ‘De oligarchie van 1402 is te verklaren uit de twisten, die te Haarlem van 1377 dateerden en waarover de Vaderlandsche Chronijck (blz. 222 vlg.) handelt; daar vindt men ook (blz. 604 vlg.) een volledigen tekst van den nieuwen regeeringsvorm. Het blijkt, dat ook Willem van Oostervant op verlangen van zijn vader zijn zegel er aan hechtte (ibid., blz. 611). Toen deze aan de regeering kwam, heeft hij alle privilegiën, dus ook dit, bevestigd (over nieuwe beroerten ïn 1404 vgl. Vaderl. Chron., blz. 776 vlg.); maar al spoedig heeft hij, zeker ten gevalle van de partij die hij was toegedaan, de oude regeering weer hersteld, in 1406’. (N.v.d.R.)

5) Handv., blz. 72.

6) In een latere aanteekening schreef Fruin daarentegen: ‘De toestand van 1406 blijft duren tot op den tijd van Jacoba en haar man Jan van Brabant. In 1417 benoemt zij tot schout Gherijt Albout, een der 33^en van 1402; en in 1418 geeft zij den nieuwen vorm, waarbij burgemeesteren worden vermeld.’ (N.v.d.R.)

7) Merkwaardig is de bepaling in het oudste keurboek van Leiden van voor 1400 (Midd. keurboeken v. L., blz. 15): ‘Des sel die vroescip voirtan wesen ende hieten, die an den gherecht gheweest hebben, tensi dat men meerder vroescip te doen hadde.’

8) Reeds in een ongedateerde keur (Kuerboeck, blz. XCIV), wier dagteekening uit deze omstandigheid te benaderen is; ook in die van 1423 (l.c., blz. XCV).

[p. 84]

In den brief van 1418 wordt voor het eerst ook van burgemeesteren gesproken, door den graaf te kiezen. De gewone voorstelling is, dat zij onder anderen naam dezelfden zijn als de raden. Doch dat komt mij niet waarschijnlijk voor. In de eerste plaats, het kiezen van raden had aan de schepenen gestaan, en het is niet overeenkomstig den algemeenen inhoud van dit charter, dat hun dit voorrecht hier ontnomen zou zijn; ten andere komen de raden hier nog nevens schepenen voor in het bezit van het oude recht van keuren maken, zoo als ik reeds aanstipte, eindelijk, in een aantal keuren van later dagteekening komen steeds in den aanhef achter de schepenen de raden voor en, wat vooral opmerkelijk is, in sommige nevens de burgemeesteren. Het is zeker denkbaar, dat in zulke brieven de uitdrukking ‘schepenen ende raden’ slechts van ouden herkomen is en steeds herhaald is geworden, hoewel er geen raden meer waren; maar daarmee zijn niet alle feiten, waarop mijn meening rust, ter zijde gesteld, bepaaldelijk niet het feit dat de raden door schepenen gekozen plachten te worden en de burgemeesteren door den graaf werden aangesteld.

De in 1418 geschapen toestand duurde echter niet langer dan tot 5 Augustus 1428¹⁾. Toen vervulde Philips van Bourgondië de belofte, door zijn raden aan de burgerij tijdens het beleg van de Kennemers gedaan, en vergunde haar, dat zij 80 mannen uit de gemeente, vier uit elk hoofdmanschap of wijk waarin de stad verdeeld was, zoude mogen kiezen, om die op hun beurt jaarlijks de keus van vier burgemeesters te laten doen. Op die wijs werden ook de burgemeesters mannen van veel meer beteekenis.

In onze verzameling komen de burgemeesteren het eerst voor

1) Het volgende wordt in een latere aanteekening van Fruin aldus geschetst: ‘Zoo blijft het tot in 1426; dan wordt tijdens de belegering (Divisiekronijk, 28^e div., cap. XXXV) een zuivere democratie ingesteld, die door Gaesbeek en Wtkerke goedgekeurd en in 1428 om die reden door Philips van Bourgondië bestendigd wordt. De burgemeesteren (zij alleen, niet de schepenen) worden niet, als sedert 1418, van wege den vorst, maar door de 80 vertegenwoordigers der gemeente gekozen, en deze verschijnen reeds in 1431 nevens de vroedschap (Van Oosten de Bruijn, Haarlem, blz. 113.) (Gelijke beweging had plaats in andere steden van de tegenpartij, althans te Alkmaar: zie Van Mieris, dl. IV, blz. 839.) Deze volksregeering schijnt voort te duren tot 1445. Dan komen nieuwe 80^en, door de vroedschap gekozen, die zoowel schepenen als burgemeesters nomineeren ter electie door den vorst, en nevens de vroeschap adviseeren (vgl. Van Oosten de Bruijn, Haarlem, blz. 119). In latere jaren wordt het getal van 80 gereduceerd op 44, op 24; men nadert meer en meer tot de oligarchie.’ (N.v.d.R.)

[p. 85]

in een brief van 1448¹⁾, waarbij schout, burgemeesteren, schepen en raden voorrechten verleenen aan de jonge schutten. In zulk een vergunningsbrief, die van de gansche regeering uitgaat, zijn zij op hun plaats, niet in keuren, waaraan zij volgens de handvest van 1418 geen deel nemen. Eerst in 1483 verschijnen zij als medegevers eener keur²⁾, en van nu af worden zij maar zelden daaronder gemist.

Eindelijk, in 1445, juist twee eeuwen na den eersten voorrechtsbrief van koning Willem, gaf Philips³⁾, op verzoek der burgers, die daarvoor 4000 klinkerts betaald hadden⁴⁾, zijn ordonnantie op de regeering, waarin aan alle bestaande machten haar plaats aangewezen en zij in onderling verband gezet en aan den graaf onderhoorig gemaakt werden. De vroedschap en de rijkdom zou voortaan de 80 kiezers benoemen, die met hen over de stadszaken raadplegen en jaarlijks een voordracht van 22 notabelen doen zouden, waaruit de graaf dan vier burgemeesteren (dezen namen thans de eerste plaats in⁵⁾) en zeven schepenen aanstellen zou. Deze orde zou tien jaren duren⁶⁾.

(Onuitgegeven.)

1) Kuerboeck, blz. XCVII.

2) Ib., blz. CXXV.

3) Handv., blz. 95.

4) Ib., blz. 97.

5) Vgl. Handv., blz. 133 (dd. 1474).

6) Uitbreiding 13 Maart 1448 (Handv., blz. 106): de tachtigen kiezen ook de vier thesauriers, die voorheen door burgemeesteren werden aangesteld. In de praktijk blijken de 80 te veel: zij worden 18 Februari 1454 (Handv., blz. 107) vervangen door 44 (de eerste maal door den graaf gekozen, en verder door coöptatie), die overigens geheel gelijk aan de vroegere 80 zijn; ook weer voor tien jaren. In 1464 is deze regeling denkelijk niet vernieuwd (vgl. Handv., blz. 136). In Maart 1477 nieuwe regeling (Handv., blz. 135): de door de vroedschap aangewezen 24 personen kiezen 22, en daaruit weder 8, waaruit Stadhouder en Hof 4 burgemeesteren kiezen, terwijl vervolgens de Stadhouder uit de 18 overige 7 schepenen kiest; de thesauriers worden rechtstreeks door de 24 gekozen. (Vgl. over Gouda in 1481: Kluit, Holl. Staatsreg., dl. IV, blz. 225, dl. V, blz. 357.) Dit privilege is verbeurd, doch teruggegeven in 1495 (Handv., blz. 162; vgl. blz. 135).