Verspreide geschriften. Deel 4. Historische opstellen. Deel 4

[p. 357]

De schuld van Willem III en zijn vrienden aan den moord der gebroeders De Witt.
(1867.)

Ik heb mij altijd verwonderd over den fellen tegenstand, dien ieder plan tot slooping van de zoogenaamde Gevangenpoort te 's Gravenhage ontmoet. Het gebouw is buiten gebruik, leelijk in den hoogsten graad, en ontsiert een geheele wijk, met welker bouworde het strijdt en welker regelmatigheid het verbreekt. Er zijn geen herinneringen aan verbonden dan van den treurigsten aard, en alle andere herinneringen worden verdrongen en als uitgewischt door de gedachtenis aan den gruwel, die er den 20^sten Augustus van het jaar 1672 gepleegd is. Een andere natie zou zich haasten het gedenkteeken van die schande te slechten. Toen de Franschen zich de willekeur van het ancien régime begonnen te schamen, was het hun eerste werk, de Bastille, het steenen zinnebeeld van het absolutisme, omver te halen. En wij, die ons over de razernij van het uit den band gesprongen volk zeker niet minder schamen, wij houden het gedenkteeken van zijn waanzin en bloeddorst zorgvuldig in stand. Is het misschien om aan de burgerij van Den Haag alle dagen onder het oog te brengen, tot welke misdaad de menigte kan uitspatten, als haar vooroordeel door laster en logen gedurig wordt opgezet?

Als waarschuwing zou dan het onderhouden van het monument onzer schande zijn nut kunnen hebben. Maar dat dan althans de traditie, die er zich aan hecht, de volle waarheid en niet dan de waarheid spreke; dat zij alleen de schuldigen aanklage, en

[p. 358]

geen on schuldigen verdacht houde¹⁾! In de handboeken, waaruit het opkomend geslacht zijn kennis van onze geschiedenis opdoet, worden nog altijd een paar gewichtige bijzonderheden van het bloedige treurspel in het duister gelaten, zoo niet in een valsch daglicht geplaatst, en het gevolg daarvan is, dat bij de meesten een onbepaald maar niettemin stellig vermoeden ingang vindt, het vermoeden, dat de misdaad, die door de handen vangemeene burgers is bedreven, door hooggeplaatste personen aangelegd en gemakkelijk gemaakt is geworden. Zulk een achterdocht, die te gevaarlijker is omdat zij in haar onbepaalden vorm zoo moeilijk is te weerleggen, mag niet worden aangekweekt. Bestaat er grond voor kwade vermoedens, dan moeten deze onderzocht en beoordeeld, de schuld moet aangetoond of de onschuld erkend worden. De geschiedenis, die men vaak een gericht heeft genoemd, mag den aangeklaagde geen recht weigeren, hem niet in het oneindige ongevonnisd voor haar balie houden.

De bijzonderheden, die ik bedoel, en die, naar mijn oordeel, in de handboeken onzer geschiedenis doorgaans verkeerd worden voorgesteld, zijn tweeërlei. Ik zal ze bij voorkeur bespreken naar aanleiding van hetgeen er in de Geschiedenis des Vaderlands van Dr. J.A. Wijnne over voorkomt, niet slechts omdat dit het nieuwst verschenen onder de tallooze handboeken is, maar inzonderheid omdat het boven de meeste de bewijzen draagt van eigen onderzoek en bronnenstudie, en door vorm en stijl evenzeer uitmunt. Onware voorstellingen moeten met verdubbelde zorg worden weerlegd, als zij in een boek, dat bestemd is om invloed uit de oefenen en gezag te verwerven, zijn binnengeslopen²⁾.

1) Toen ik dit opstel schreef, kende ik de brieven nog niet die in Griffet's Recueil de lettres pour servir à l'histoire militaire de Louis XIV, t. I, p. 197-209 voorkomen. Zij bevestigen mijn voorstelling der zaken; vooral de brief van 11/21 Augustus (p. 199, suiv.) is juist en stelt de hoofdfeiten in het licht. Ook geen der vijf in de Bibliotheca Thysiana aanwezige gedrukte brieven (N^o. 8809, Copye van een Brief uyt 's Gravenhage, dato Hage den 20 Augusti 1672; N^o. 8810, Tydingh uyt 's Gravenhage; N^o. 8811, Waerachtigh Verhael enz.; N^o. 8808, Verhael van 't Oproer; N^o. 8815, Toneel der wereltsche Veranderingh enz) weten iets van een hinderlaag tegen den raadpensionaris; alle spreken van een volkstumult. Geen dezer vijf heeft iets gemeen met de twee bij Griffet aanwezige brieven, dien van Bernard en dien van den ongenoemde. Vergelijk daarmede nog het verhaal van een ooggetuige in het Dagboek uit het rampjaar van den Amsterdammer Watering (Bijdr. en Meded. Hist. Gen., dl. VIII, blz. 87 vlg.). Een verhaal van Verhoef is gedrukt bij Van der Hoeven, Leven van Johan De Witt, blz. 423 vlg., beter uitgegegeven in Gedenkwaerdige Stucken, blz. 5.

2) Fruin resumeert in een onder zijn papieren aanwezige aanteekening zijn voorstelling van de toedracht der zaak aldus: (N.v.d.R.) ‘Vóór den 20^sten Augustus bestond er geen gevaar voor De Witt; men bezette alleen de Poort, opdat de ruwaard niet ontvluchten zou. Ook toen de raadpensionaris op de Poort kwam, was er nog mets te doen. Eerst de tijding dat de ruwaard ontslagen was, bracht het volk in beweging: het verdacht de rechters en het wilde den ruwaard niet laten aftrekken. Intusschen waren de broeders bijeen. Maar het plan om den ruwaard het afkomen te beletten ging op in het andere plan, om de beide broeders om te brengen. De regeering heeft hen zeker willen redden; daartoe strekten alle maatregelen. Maar ongelukkig was de schutterij even heftig als het volk. Alleen de ruiterij zou denkelijk de bevelen van haar welgezinden kommandant hebben gehoorzaamd. Deze wordt echter, te goeder trouw, elders noodig gekeurd, en van dat oogenblik af hebben de belhamels de handen vrij. De massa der schutters ziet toe, hoe enkele in vereeniging met andere burgers de daad volvoeren; dan trekken zij af. De traditie, die aan voorbedachten rade bij den moord denkt, is al weinige dagen daarna in de Onpartijdige Bedenkinge (Tiele, Bibl. v. Pamfletten, N^o. 6288) vervat, op blz. 30.’

[p. 359]

Naar het verhaal dan van Wijnne moet reeds op den vroegen morgen van den 20^sten Augustus t eer nog eenige beweging in de straten van Den Haag ontstaan was, het plan om de beide broeders te vermoorden of te laten vermoorden, beraamd zijn. Immers onmiddellijk nadat aan den ruwaard van Putten het vonnis was aangekondigd, waarbij hij van zijn waardigheden vervallen verklaard en het land uitgebannen werd, kwam hem (zoo wordt ons verhaald) in de gevangenis de gewezen raadpensionaris bezoeken, ‘naar hij meende, door zijn broeder ontboden.’ Die drie onschuldige woorden ‘naar hij meende,’ hebben heel wat meer, dan zij oppervlakkig schijnen, te beduiden. Zij geven te kennen, wat het handboek van Van Kampen wel zoo duidelijk uitdrukt: ‘Men lokte, onder voorgeven eener noodiging zijns broeders, ook den raadpensionaris naar de Gevangenpoort.’ Hetzelfde zeggen Siegenbeek en Lodewijk Mulder en Van der Maaten en nagenoeg alle handboekschrijvers, die de toedracht met eenige uitvoerigheid behandelen. Allen volgen hierin Wagenaar na, die op gezageener mondelinge overlevering verhaalt, dat de ruwaard, toen zijn broeder bij hem binnentrad, zich over zijn komst verwonderd toonde, ‘verklarende hem geenszins ontboden te hebben’. ‘Ook wil men (zoo gaat bij voort) dat de broeders van toen af begonnen te vermoeden, dat er iets kwaads tegen hen gebrouwen werd.’ - Men ziet, Wagenaar spreekt niet stellig, hij deelt slechts meê wat hem gezegd was. Maar Wagenaar staat te recht bekend voor een nauwgezet auteur, die in de geschiedenis geen losse geruchten toelaat, en die niet herhaalt dan wat hij van geloofwaardige zegslieden vernomen heeft en voor waarschijnlijk houdt. Van daar dat zijn navolgers, op hem vertrouwende, stelliger durven spreken.

[p. 360]

De zaak is op zich zelf van niet gering belang. Indien de raadpensionaris onder een valsch voorgeven naar de Gevangenpoort is gelokt, moet dit met een boosaardig opzet zijn geschied; en door de verdere gebeurtenissen van den dag wordt maar al te duidelijk aangewezen, met welk opzet het geschied zal zijn. Maar van wien zal dan de verraderlijke boodschap zijn uitgegaan? Natuurlijk van iemand, die wist dat de ruwaard zoo even zijn vonnis had gekregen, en die tevens voorzag, dat de bevolking aanstonds het af komen van de Gevangenpoort zou beletten. Maar die dit kon voorzien, moet al bijzonder goed bekend zijn geweest met hetgeen er in Den Haag omging, of hij moet geweten hebben, dat er maatregelen waren genomen om zoo voorbeeldeloos snel de burgerij op de been te brengen. En dat het vonnis dien morgen zou worden aangekondigd, was vooraf niet bekend geweest; zelfs Johan de Witt had er niets van vernomen. Bedenken wij daarbij, dat er onder de rechters, ‘de gewetenlooze rechters’, zoo als hen zelfs De Bosch Kemper noemt, zich enkele bittere vijanden van den ruwaard en van zijn broeder bevonden, dan rijst er van zelf een vermoeden bij ons op, dat niet weinig wordt versterkt door hetgeen er verder is geschied.

Wij houden ons ook ten opzichte dier volgende gebeurtenissen aan het verhaal van Wijnne. Tegen den middag was de Gevangenpoort, waarop zich de gebroeders nog altijd bevonden, door een tallooze menigte en door de geheele schutterij omgeven, waaronder velen blijkbaar het ergste voorhadden. ‘De ruiters, die eerst last bekwamen de samengeschoolde lieden uiteen te doen gaan, kregen vervolgens van twee leden der Gecommitteerde Raden schriftelijk bevel de toegangen tot Den Haag te bezetten, omdat er een leugenachtig bericht was verspreid, dat de boeren uit den omtrek de stad wilden plunderen. Ik zal gehoorzamen, zeide de bevelhebber Tilly, maar nu zijn de De Witten doode lieden.’ - Hetzelfde had alweer Van Kampen nog duidelijker geschreven: ‘De ruiters onder Tilly hielden de woede tegen, totdat zij op een loos alarm van de aankomst der landlieden naar 's Gravenhage door Gecommitteerde Raden schriftelijk last bekwamen om af te trekken. “Ik zal gehoorzamen, sprak Tilly, doch nu zijn de De Witten doode lieden.” Zij waren het.’ - En hetzelfde in nagenoeg dezelfde woorden kunt gij in alle handboeken vinden. Zelfs Van Lennep, die overigens aan de achterdocht zoo weinig voedsel mogelijk wTil geven. en daarom, in strijd met alle berichten, het doet voorkomen alsof de raadpen-

[p. 361]

sionaris niet ontboden, maar uit eigen beweging¹⁾ des morgens naar de Gevangenpoort was gekomen, volgt toch hier de gewone traditie en zegt: ‘De Graaf van Tilly, die de ruiterij gebood, wel voorziende wat na haar vertrek zou voorvallen, weigerde zijn post anders dan op schriftelijk bevel te verlaten. Dat schriftelijk bevel werd gegeven, waarop Tilly met de zijnen vertrok, zeggende: Ik zal gehoorzamen, maar nu zijn de De Witten om hals. En inderdaad’, enz.

Men gaat zeker niet te ver als men beweert, dat er tegen hen, die onder zulke omstandigheden de ruiterij hebben weggezonden, een gegrond vermoeden bestaat, dat zij den moord der De Witten gewild hebben. De ruiterij houdt de moordenaars in toom. Haar kommandant voorziet, dat, als zij aftrekt, het met de broeders gedaan is. Aan een mondeling bevel om zich te verwijderen, weigert hij dus te gehoorzamen. Een schriftelijk bevel wordt gegeven, onder voorwendsel van een leugenachtig bericht, dat zelfs den schijn van waarheid niet voor zich heeft. Wie dat bericht verzonnen en verbreid hebben, is niet meer uit te vorschen. Maar dat het verzonnen is, ten einde een voorwendsel te hebben om de lastige ruiters te verwijderen, schijnt zeker genoeg. En nog duidelijker is het, dat de Gecommitteerde Raden, die er zich van bediend hebben om Tilly, niettegenstaande zijn maar al te gegronde bezwaren, van het moordtooneel weg te roepen, zeer goed geweten hebben wat zij deden. Wordt het verder na dit alles niet in hooge mate waarschijnlijk, dat er tusschen de verraderlijke boodschap aan den raadpensionaris in den morgen en tusschen het wegzenden van de ruiterij na den middag verband bestaat; dat zij, die later den moordenaars de vrije hand hebben gegeven, dezelfden zijn, die eerst de beide broeders te zamen binnen het bereik dier moordenaars hadden gelokt? Dit vermoeden is werkelijk de ziel van de oude traditie, die ik thans met de woorden van een tijdgenoot wil laten spreken. In een pamflet²⁾, dat grootendeels nog vóór den 20^sten Augustus geschreven is en eerst in een naschrift over den moord der De Witten handelt, lezen wij het volgende: ‘Zijnde den Raedt-Pensionaris door de meyt van den cipier versocht om by sijn Broeder

1) ‘Zijn broeder, vernemende dat het vonnis was uitgesproken, liet zijn koets inspannen en reed’ enz.

2) Verhael van 't voornaemste, 't geene dezen staet tseder eemge jaren is overgekomen, een Onpartijdige Bedenkinge over deszelfs tegenwoordige constitutie. (N^o. 6288 van Tiele's Bibliotheek van Pamfletten.)

[p. 362]

te komen, quansuys om hem uyt de ghevangenis af te halen, maer inderdaet was het een bestoken werck ende geformeert desseyn om beyde die Heeren by een te krijgen ende ghesamentlyck aen het woedende volck over te gheven, dewelcke te samen rottonde voor de Gevanghen-poort haer weygerde af te laten. De borgerye werd daarop in de wapenen gebracht, gelijck mede de ruyterye, bestaende in drie compagniën, onder pretext van de defensie der voorschr. Heeren; maer het bleeck terstond wel anders, alsoo twee van de compagniën ruyters gecommandeert werden te vettrecken, ende de derde last ghegeven sich niet van sijn plaetse te begeven. Daerop wierd het werk aengevangen.’ In dit verbaal is geen plaats meer voor eenigen twijfel: de gruwel is vooraf beraamd, de broeders zijn eerst bijeengelokt en daarop aan de moordenaars overgeleverd. Van honger hand is alles beschikt.

En wie waren nu de Gecommitteerde Raden, die dat onverantwoordelijke bevel hebben gegeven? De traditie noemt ze niet; wel heeft Wagenaar, die de staatsstukken onder de oogen had, hun namen opgeteekend, maar de handboekschrijvers hebben ze niet herhaald, hebben niet onderzocht in hoever die namen op zich zelf verdacht klinken. Zij hebben evenmin de verschillende bevelen, op dien dag aan de ruiterij gegeven, vergeleken. Hadden zij het gedaan, hun reeds zoo sterk vermoeden zou nog niet weinig bevestigd zijn geworden.

Toevallig is het echte bevelschrift, waarop Tilly¹⁾ is afgetrokken, bewaard gebleven. Hij had het natuurlijk tot zijn verantwoording onder zich gehouden, en hij toonde het in 1683 aan den vriend van Jan de Witt, Nicolaas Vivien, dien hij te Maastricht, waar zijn regiment in garnizoen lag, ontmoette. Deze nam er een afschrift van, dat in 1737 door P. Burmannus Secundus achter zijn uitgaaf van het Historisch Verhaal van Costerus is afgedrukt. Aan de echtheid van dit en van de overige daar geplaatste stukken valt niet te twijfelen. En daaruit zien wij nu, dat het gewichtige bevelschrift niet door den secretaris van het college, Simon van Beaumont, maar door den president zelven, Boetselaer van Asperen, geschreven en geteekend is. Volgens een alleszins geloofwaardig verhaal bij Wagenaar, dat hiermeê vol-

1) ‘Claude, comte de Serclaes et de Tilly, gouverneur de Maestricht, mort en 1723, épouse Anne Antoinette d'Aspremont, fille de Ferdinand, comte de Rechem’ (Butkens, Trophées de Brabant, t. II, p. 300). Zijn grootvader was de oudere broeder van den beroemden Tilly uit den Dertigjarigen oorlog, die 25 April 1632 sneuvelde.

[p. 363]

komen overeenstemt, was dan ook het college na den middag niet vergaderd, en heeft Van Asperen eigenmachtig, met voorkennis en goedvinden van een enkelen ambtgenoot, den heer Van Bosveld, met wien hij toevallig middagmaalde, eerst mondeling en toen schriftelijk het bevel om af te trekken aan Tilly gegeven.

Philip Jacob van Boetselaer, heer van Asperen, op wien dus in de eerste plaats het vermoeden valt, behoorde tot de allerijverigste Prinsgezinden¹⁾. Sedert 1663 lid der Ridderschap van Holland²⁾, en sedert 1669³⁾ in die qualiteit president van het college van Gecommitteerde Raden (wij zouden zeggen, van Gedeputeerde Staten, aan wie het dagelijksch bestuur was toevertrouwd), had hij, vooral in 1672, met al zijn invloed voor de verheffing van Willem III gewerkt⁴⁾. Hij droeg dan ook aan het stadhouderloos bewind een erfelijken haat toe. Zijn vader, een vriend en vertrouweling van Willem II⁵⁾, was na den plotselingen dood van dien vorst, een der eerste slachtoffers van de reactie geworden. Men had hem betrokken in het schandaleus proces tegen de nagedachtenis van den schelmachtigen Musch: men had hem, en naar het schijnt met afdoende redenen, beticht, dat hij zich, als er recht te spreken, posten te vergeven, gunsten te verleenen waren, geregeld had laten omkoopen; uit dien hooide was hij uit al de waardigheden, waarop zijn geboorte en stand hem anders aanspraak gaven, zelfs uit de beschreven Ridderschap

1) Den 6^den December 1671 schreef de raadpensionaris aan zijn broeder den ruwaard, dat, toen Enkhuizen op den 4^den had voorgesteld den prins van Oranje kapitein-generaal te maken, ‘d'Heeren Edelen, die vijff in getaele present waeren, te weten Duyverwoorde, Asperen, Wassenaer, Werckendam ende Oftem, inclineerden voor het meerendeel ende naementlyck de drie eersten met chaleur, om de voorschreven propositie ilico te appuyeren; weshalven ick haar modestelyck in bedencken gaff, off sy niet noodich achtten soo importanten point alvorens eens te brengen in de volle ordre, waertoe de twee laetsten inclineerde, hebben de voorn, drie eersten 't selve mede geacquiesceert; ende naerdemael het albereydts seer laet geworden was, is de sessie offgebroocken sonder eenige advisen te wtten.’ En den 10^den derzelfde maand, over de vraag of de Prins gedeputeerde te velde dan wel kapitein-generaal zou worden, ‘dat se de Heeren Gecommitteerde Raden, sterek wesende vijff in getaele, te weten de Heeren van Asperen, Bosveldt, van der Meer ende van der Does, ende wt het Noorderquartier den secretaris van Foreest alleen, eenparichlyck hebben gelieven te adviseren tegen de wetten.... mitsgaders tegen alle ernstige ende iterative representatien by my over 't voorschr. subject ter contrarie gedaen.’ (Onuitgegeven brieven van De Witt, R.A.)

2) Resol. Holland, 1663, blz. 6.

3) Sedert 2 October, volgens Van Leeuwen, Bat. Ill. Vgl. Resol. Holland, 28 September, blz. 46.

4) Vgl. Costerus, blz. 425.

5) Archives, t. IV, p. 390.

[p. 364]

geweerd¹⁾; zoodat men zijn dood, die kort daarna voorviel, niet minder aan hartzeer dan aan lichaamsziek te toeschreef. Dat de zoon van zulk een vader de De Witten, in wie de vijandelijke regeering verlichamelijkt was, verafschuwde en haatte, behoeft ons niet verzekerd te worden. En de achterdocht heeft uit dien hoofde op niet veel staatslieden beter vat dan juist op hem.

Reeds het eerste bevelschrift²⁾, in het college van Gecommitteerde Raden door den secretaris geschreven, waarbij de ruiterij gelast werd op te zitten en in de nabijheid van de Gevangenpoort post te vatten, geeft argwaan, omdat het in het oog loopend verschilt van hetgeen weinige uren vroeger door de Staten zelf gelast was. Het verwondert mij, dat dit verschil tot nog toe onopgemerkt is gebleven, want het is inderdaad van belang. Zoodra de Staten, die, gelijk bekend is, in de onmiddellijke nabijheid van het tooneel van het oproer vergaderden, door den heer van Asperen zelf bericht hadden ontvangen van den staat van zaken, hadden zij geresolveerd, ‘dat Heeren Gecommitteerde Raden sullen worden versocht, ghelast ende geautboriseert soodanige ordre te stellen ende die voorsieninge te doen, ten eynde de Compagniën Peerden, jegenwoordich alhier in guarnisoen leggende, ten spoedigsten in de wapenen gebraght, ende tegens de voorschrevene foules ende tsamenrottingen geëmployeert mogen worden, tot soodanigen effecte dat deselve niet alleen alle feytelyckheden ende insolentiën door de krachtigste middelen sullen beletten ende weeren, maar oock de voorschreven tsamenrottingen doen scheiden ende dissipeeren, met last, in cas alle hetselve met gemoede niet soude konnen geschieden, op de onwillige ende wederspannige te schieten, ende deselve daermede, midtsgaders door hare verdere wapenen te doen vertrecken, ende alles in stilte te brengen.’ Vergelijkt nu met dit stellige en forsche bevel de ordre, door Gecommitteerde Raden aan graaf van Tilly gegeven: ‘Ordonneeren en lasten mits dezen, dat hy de compagniën ten allerspoedichste sal doen te paerde sitten en in het geweer komen, dat hy de compagnie tegenwoordich de wacht hebbende sal posteren voor de corps-des-guardes van deselve ruyterwacht [op het Buitenhof], en de twee andere op de Plaets alhier in den Haghe, en dat aldaer sal afwachten haer Ed. Mog. verdere ordres.’ Van het uiteen drijven der menigte, van het schieten op de weder-

1) Archives, t. V, p. 57, 60, 62, 64, 71, 74.

2) Zie Costerus, blz. 426.

[p. 365]

spannigen enz. geen enkel woord: toezien en afwachten is al wat Gecommitteerde Raden aan de ruiterbenden gelasten.

Hoe heeft het college, mogen wij vragen, hoe heeft inzonderheid de president, die zelf de resolutie der Staten had ontvangen, zich durven verstouten om in een zoo gewichtige aangelegenheid zoo lijnrecht in strijd met de bevelen zijner principalen te handelen? Wij weten dat de moord ongestraft gebleven, dat er naar de toedracht der zaak zelfs geen onderzoek ingesteld is. Is het mogelijk dat de heer van Asperen daarop gerekend heeft? Het was vooral op het advies van Willem III, dat de Staten van Holland de zaak lieten rusten. ‘Zijne Hoogheid wist niet of met vigeur daertegen te procedeeren; was by de voornaemste burgers geschiedt: dangereus. Soude garen de consideratiën der Staeten daerop hooren’¹⁾. Zoo rapporteerde de heer van Haesdam, die op last der Staten met den Prins geraadpleegd had. Het einde van al die consideratiën en adviezen was een volledige amnestie, die over de gansche geschiedenis een ondoordringbaren sluier wierp. Was het wonder, dat de achterdocht nog hooger dan den heer van Asperen opzag, en vermoedde dat de president van Gecommitteerde Raden maar al te goede redenen gehad moest hebben om te gelooven, dat zijn handelwijs niet nader onderzocht zou worden? Bij het leven van Willem III is, zoover ik weet, dit vermoeden nooit geuit. Maar na zijn dood²⁾, onder het tweede stadhouderlooze bestuur, verscheen het Historisch Verhaal van Mr. Bernard Costerus, tijdens den moord secretaris van de stad Woerden, in welks eerste uitgaaf van 1707 nog slechts geïnsinueerd, maar in de volgende van 1737 met ronde woorden beweerd werd, dat de misdaad met voorweten van Willem III gepleegd was. De Prins had op den voormiddag van den 20^sten Woerden bezocht, zonder er iets bijzonders uit te richten. Dit wordt geconstateerd en aldus toegelicht³⁾: ‘Veele verstandige en naukeurige opmerkende in die tijden hebben niet alleen gemeent, maar vastgestelt gehadt, dat den Prince van Orange, kennisse hebbende van hetgene in den Hage smeulde, deze inspectie op den 20^sten Augustus binnen Woerden heeft willen

1) Te vinden in het verhaal achter Oudaens Broedermoord, blz. 46.

2) De achterdocht tegen den Prins zou nog versterkt kunnen worden door zijn aan de Staten van Holland den 14 Juli gegeven raad (niet vermeld in de Resol., blz. 297, maar wel in de aanteekeningen van Vivien en Hop) om de Haagsche compagnieën tot bescherming van het zeestrand te gebruiken.

3) Costerus, blz. 235.

[p. 366]

doen, niet met een dessein om die stede te doen besetten met guarnisoen, maar om de werelt te abuseeren, ende ah quasi sijn alibi ten opsigte van het voorgevallene in 's Gravenhage te kunnen doceren, alzo zy haarlieden versekert hielden, dat ten tijde van de massacre van de Heeren Gebroeders De Witt den Prince als incognito in 's Gravenhage soude sijn geweest; dat het aftrekken van de ruyterwacht, welke soo execrable moordt hadde konnen beletten, door zijn ordre by zeeker bekent Heer was gecommandeerd’¹⁾. Met dezen trek is het afzichtelijke tafereel volkomen uitgewerkt. En, wij moeten het erkennen, nu eerst sluit alles op elkander, en vormen de bijzonderheden, die op zich zelf vreemd schijnen, een goed verklaarbaar geheel.

Maar dat geheel, boe wel sluitend het zij, niemand die het in onze dagen kan aannemen, niemand die het voor waarheid zou durven uitgeven. In algemeene termen herhalen onze schrijvers enkele verdachte omstandigheden, maar zij brengen ze niet in verband, zij trekken er geen gevolgen uit, zij noemen geen namen; op hun wijze eerbiedigen zij de amnestie, die ten behoeve van alle schuldigen is afgekondigd²⁾. Wij volgen hun

1) In de eerste zeldzame uitgaaf van 1707 wordt nog maar gezegd: ‘Wat motief den Prince gehadt heeft omme juist op dien dag Woerden te komen berigtigen, weten wij niet, maar dit weten wij, dat de voorsz. bezigtinge is geweest van geen het minste effect.’ Vgl. ook het gesprek van den Prins met den baljuw van Den Haag over het vervolgen der moordenaars, in: Aanteekeningen betreffende het voorgevallene in 1672 (Kron. Hist. Gen., Serie V, dl. IV, blz. 448).

2) Natuurlijk spreken de vreemde geschiedschrijvers met meer vrijmoedigheid. Ik wil er een ten voorbeeld aanhalen, en wel Henri Martin, wiens Histoire de France te recht beroemd is. Ziethier, wat hij van den 20^sten Augustus verhaalt: ‘Les orangistes, voyant l'arme de la loi se briser dans leurs mains, invoquèrent la trahison et la force tout ensemble pour frapper les deux victimes à la fois. Jean reçut avis que Corneille, près d'être remis en liberté, voulait l'entretenir dans sa prison. “Ah! mon frére! s'écria Corneille, en le voyant eutrer, que venez-vous faire ici? - Quoi! ne m'avez vous pas mandé? - Non! - Alors, reprit Jean avec calme, nous sommes perdus!” C'étaient en effet leurs ennemis qui avaient attiré Jean dans le piège. En ce moment mème, le dénonciateur de Corneille parcourait les mes de la Haie, en appelant le peuple aux armes pour empècher les deux traitres d'échapper à leur châtiment. Jean voulut sortir: les gardiens mèmes lui barrèrent le passage. La prison fut bientòt assiégée par une horde furieuse. Les Etats de Hollande écrivirent au prince d'Orange, qui etait au camp d'Alfen, pour lui demander des troupes. Le prince n'envoya rien. La pelite garnison de la Haie contint les séditieux durant la plus grande partie du jour; mais, vers qnatre heures, les magistrats intimidés eurent la làcheté de faire retirer la garnison. La prison fut aussitòt forcée par la milice bourgeoise elle-mème etc..... Les Etats de Hollande requirent le stadhouder de poursuivre les meurtriers: les bourgeois de la Haie, en corps, protestèrent contre toutes poursuites. Le stadhouder fit donner une amnistie. Les assassins ne furent pas seulement impunis, mais récompensés.’

[p. 367]

voorbeeld niet. Zonder omzien hebben wij al wat ons verdacht voorkwam, bijeen gesteld en naar ons beste weten in samenhang gebracht. Thans willen wij de gronden, waarop de achterdocht berust, rnet dezelfde zorgvuldigheid beproeven, en zien of zij tegen een onpartijdige kritiek bestand zijn.

Is het waar, dat de raadpensionaris met een valsche boodschap naar de Gevangenpoort gelokt is? Ziedaar de eerst vraag, die zich aan ons voordoet. Om ze op te lossen, willen wij drie getuigen oproepen, die beter dan de naamlooze traditie in staat zijn ons inlichting te geven.

De eerste is de cipier van de Gevangenpoort zelf, Jan van Bossy. Eenigen tijd na den moord had de raadsheer Roeland van Kinschot iets op de Poort te doen: hij raakte er met den cipier over de gebeurtenissen van den 20^sten Augustus in gesprek, schreef, te huis gekomen, een omstandig relaas van het gehoorde op, en bewaarde het onder zijn papieren, waar een naneef het vond, die het in de Kronijk van het Historisch Genootschap te Utrecht heeft laten afdrukken¹⁾. Uit dit relaas, dat in allen deele belangrijk is, nemen wij alleen over, wat de zaak in quaestie, de boodschap aan den raadpensionaris, betreft. Zoodra het vonnis aangekondigd en de rechters vertrokken waren, had de cipier beleefdelijk gezegd: ‘Mijnheer, ick ben blijde, dat Gy nu sult mogen afgaen’, waerop de Ruwaert brusquelyck antwoordde: ‘Ick wete dat haer [den rechters] geen danck; maer ga eens naer mijn broeder den Raetpensionaris en versouck hem uyt mijn naem dat hy eens wil by my komen’. De cipier, ewaricheyt by sich selfs maeckende om in persoon het te gaen versoecken, had een van sijne meyssens gesonden aen thuys van den Raetpensionaris, die aldaer de voorsz. boodschap dede. Waerop de Raetpensionaris, sittende onder de hant van den barbier, liet zeggen: dat hy daedlyck soude comen’, enz. Wij zouden aan dezen éénen getuige genoeg hebben, indien zijn goede trouw boven verdenking was. Maar hij wordt zelf beschuldigd. Een verhaal, ons door Basnage, ik weet niet recht uit welke bron, overgebracht, verzekert dat 's morgens vroeg een hooggeplaatst persoon bij den cipier was gekomen en hem gelast had te zorgen, dat de broeder en de vader van den ruwaard hem kwamen bezoeken. De cipier had gehoorzaamd, - en was dus zelf de kwade man

1) Dl. II, blz. 366 vlg.

[p. 368]

van de boodschap. Men mag echter vragen: hoe heeft de verhaler kennis gekregen van dit bevel aan den cipier, als deze zelf er niet voor is uitgekomen? De hooggeplaatste zal wel hebben gezwegen. Maar gelukkig is de cipier onze eenige zegsman niet.

De tweede getuige is een onbekende, die een Verhael van 't ombrengen heeft opgesteld, dat achter Oudaen's Broedermoord gedrukt is. Hij had blijkbaar zijn berichten voor een gedeelte van de huisgenooten van den raadpensionaris vernomen. Hij verhaalt¹⁾ dat in den vroegen morgen bij Mevrouw van Swijndrecht, de zuster van de De Witten, die allernaast den raadpensionaris woonde en binnendoor in zijn huis komen kon, een meid gekomen was, die zeide dat haar de cipier om bodenbrood gezonden had, ‘alzoo de Ruwaerd bij sententie van den Hove vrij verklaard was en nu den Heer Raadpensionaris verlangde te zien.’ Mevrouw van Swijndrecht was daarop naar haar broeder gesneld, die juist gebarbierd werd, maar zich aanstonds gereed maakte en op weg begaf. Hij voegt hier nog verschillende bijzonderheden bij, die ik kortheidshalve ter zijde laat, doch die aan het geheele verhaal een groote waarschijnlijkheid bijzetten.

In de derde plaats nemen wij den knecht van den raadpensionaris in het verhoor, Jan van der Wissel, die den 23^sten September een schriftelijke verklaring heeft afgelegd van het gesprek, dat hij tusschen zijn heer en diens broeder den ruwaard had hooren voeren, toen zij elkander, voor het eerst na zoo langen en voor ben zoo gewichtigen tijd, op de Gevangenpoort ontmoetten²⁾. Daarin komt niets voor van eenige verwondering, die de ruwaard over de komst van zijn broeder aan den dag gelegd zou hebben, en het is toch ondenkbaar, dat die omstandigheid, waaraan toen reeds zulk een merkwaardige uitlegging gegeven werd, den knecht had kunnen ontgaan, zoo zij zich werkelijk had voorgedaan.

Wij kunnen dus met volkomen zekerheid verklaren, dat de overlevering in dit opzicht onwaarheid spreekt, en dat Jan de Witt wel degelijk door zijn broeder ontboden is geworden.

Is de overlevering ten opzichte van het andere punt beter gewaarborgd? Heeft het wegtrekken der ruiters werkelijk plaats

1) Achter Oudaen's Broedermoord, blz. 30.

2) Een afschrift van de hand van P. Burmannus Secundus is uit de bibliotheek van prof. Tydeman in mijn bezit gekomen.

[p. 369]

gehad op een los en leugenachtig gerucht, in het zekere vooruitzicht, dat de moord der De Witten er op volgen zou?

Wij zullen die vraag het best beantwoorden, indien wij tevens nagaan, waarom de Gecommitteerde Raden van den aanvang af aan Tilly zoo geheel andere bevelen, dan de resolutie der Staten meebracht, mogen gegeven hebben¹⁾.

Toen de Staten die resolutie namen, was de Gevangenpoort omsingeld door een saamgeloopen hoop volk²⁾, door een troep canaille, zoo als de patricische regenten zich plachten uit te drukken. Dat canaille kon gevoegelijk met de blanke sabel en de pistolen van Tilly's ruiters uiteen worden gedreven. Maar nog eer de resolutie ten uitvoer gelegd en het bevel er toe aan Tilly gegeven was, had de toestand een groote verandering ondergaan. De trommen van de schutterij waren, denkelijk op bevel van den Haagschen magistraat³⁾, geroerd, en de schutters, reeds op de hoogte van hetgeen gebeurde, waren niet op hun gewone loopplaatsen, maar voor de Gevangenpoort te zamen gekomen⁴⁾. Daar hadden zij zich onder hun vaandels geschaard, en hielden zij thans wacht; het duurde wel twee uur eer de ruiterij opdaagde⁵⁾. Het spreekt van zelf, dat er nu aan geen charge van paardenvolk, aan geen gebruik van vuurwapenen te denken viel. De schutters, altijd naijverig op de militie, weigerden voor de ruiters ruim baan te maken, en stelden zich zelfs in postuur om hun den doortocht door de Poort met geweld te beletten⁶⁾. Men moest

1) Het onderzoek naar de toedracht der gebeurtenissen wordt niet weinig bemoeilijkt door het ontbreken van alle aanteekeningen, haar betreffende, in de Resolutiën der Gecommitteerde Raden, in de Registers van het Hof van Holland en in de Resolutiën van den Magistraat en van de Wet van 's Gravenhage. Zwijgen en zwijgen opleggen zijnde gewone middelen geweest, waardoor de regenten der Republiek de partijschap zochten te bedaren.

2) Vgl. het verhaal in Bijdr. en Meded. Hist. Gen., dl. VIII, blz. 88/9.

3) Belangrijk ware het te onderzoeken, op wiens bevel de schutterij opgetrommeld is. Vgl. de resolutie der Staten van Holland gedrukt bij Van der Hoeven, Leven van De Witt, blz. 413/14; Gedenkwaerdige Stucken, blz. 20. - In pamflet 6393 ‘Den oprechten Patriot’ wordt (blz. 4/5) de moord der De Witten aan hooger order geweten: ‘Maer wil ick nu jou mening eens seggen: Had men 't soo niet gewilt, men had geen borgers in 't geweer gelaten, maer ruyters in de plaets gestelt gehadt, soo was dit niet eens voorgevallen.’ De ander stemt toe (blz. 6): ‘De Raed ende Militie hebben dit met goede oogen aengesien en niets daertegen gedaen; ja de drie compagniën ruyters heeft men daer selve doen van daen trecken, in plaets dat men haer soude bevelen 't werk tegen te gaen en te stuyten’ enz.

4) Achter Oudaens Broedermoord, blz. 18.

5) Achter Oudaens Broedermoord, blz. 18/9.

6) Achter Oudaens Broedermoord, blz. 19.

[p. 370]

hun dus wel de bewaking der gevangenis toevertrouwen. Al wat men verder doen kon, was wat Gecommitteerde Raden, zoo als wij zagen, dan ook gelastten: de ruiters in de nabijheid, op het Buitenhof en op de Plaats, te posteeren, van waar zij, als de schutters mochten aftrekken, aanstonds de gevangenis bezetten konden.

Zoo was dus de ruiterij tot werkeloosheid gedoemd. Niet van haar, maar van de schutters, die de Poort bewaakten, hing het lot der De Witten af. Deden de schutters hun plicht, dan was er van het gepeupel niets te vreezen. Maakten zij met het gepeupel gemeene zaak, dan konden de ruiters den gruwel niet beletten. Zij waren misschien driehonderd tegenover duizend of twaalfhonderd schutters¹⁾. Maar al waren zij sterker geweest, wat hadden zij dan nog kunnen uitrichten? Wie zou hun het teeken hebben gegeven om op de schutters en de tallooze menigte, die tusschen de vaandels opeengedrongen stond, in te rijden en hun wapenen te gebruiken? Wie zou om twee algemeen gehate personen te redden een bloedbad onder de Haagsche burgers hebben aangericht? Stellen wij ons voor, dat de ruiters den geheelen dag op de aangewezen posten, achter de schutters geschaard, waren gebleven, zou dan hun aanwezigheid den moord hebben kunnen beletten? Zij zouden van de Plaats af niet eens gezien hebben wat er bij de Gevangenpoort voorviel; maar al hadden zij vernomen dat de deur met mokers werd opengeslagen, hoe zouden zij, om het te beletten, hebben kunnen naderen zonder geweld te gebruiken tegen de schutters, die voor hen stonden? En toen de deur eens opengebroken en de moordenaars naar binnen gestormd waren, was alles afgeloopen eer Tilly zich beraden kon hebben wat hem te doen stond. Maar waartoe zelf gegist naar hetgeen had kunnen geschieden? Wij weten wat geschied is. Een der drie compagnieën is op het Buitenhof voor de corps-des-gardes gebleven. Zij heeft niets uitgericht; zij is werkeloos getuige geweest van hetgeen onder haar oogen voorviel. Geen andere rol zou Tilly met zijn manschap op de Plaats in deze tragedie hebben vervuld.

Slechts op één wys hadden de gebroeders gered kunnen worden: indien de schutters bevel hadden gekregen om af te trekken. Maar zij zouden zulk een bevel als een beleediging aangemerkt

1) Wicquefort, Mémoires sur la guerre etc. (Berigten Hist. Gen., dl. VI, 1^e stuk, blz. 167).

[p. 371]

en niet licht gehoorzaamd hebben. En vooraf was het waarlijk niet te denken, dat men hun de gevangenen niet kon toevertrouwen. Wie zou hebben durven vermoeden dat een duizendtal gewapende burgers, waarvan de overgroote meerderheid uit eerlijke, ordentelijke lieden bestond, niet voor de veiligheid van twee voorname personen, die bovendien in een wel verzekerde gevangenis waren opgesloten, zou gezorgd hebben?

Met deze voorstelling der zaak is, ik erken het, het gezegde dat aan Tilly bij het aftrekken in den mond wordt gelegd, moeilijk te rijmen. Maar het is verre van bewezen dat het ooit over zijn lippen is gekomen: de traditie¹⁾ is hier alweer onze eenige autoriteit²⁾. En het gezegde gelijkt sprekend op zoo veel profetieën, waarvan men eerst hoort, als zij door de uitkomst bewaarheid zijn.

Want dat werkelijk het aftrekken der ruiters het sein is geweest tot den moord, komt mij toch waarschijnlijk voor. Een daad, die ieder oogenblik geschieden kan, wacht doorgaans op een aanleiding, en zulk een aanleiding was de aftocht van Tilly's compagnieën. Nu of nooit scheen het oogenblik gekomen. De moordenaars drongen naar de Poort, de overigen lieten hen begaan, onzeker wat zij eigenlijk voorhadden, en binnen weinige minuten was de misdaad voltrokken.

Doch welke de gevolgen van het wegzenden der ruiters mogen geweest zijn, men kan ze in billijkheid niet toeschrijven aan het opzet van hen, die het bevel er toe gegeven hebben. Dat bevel is op zich zelf onschuldig. De ruiters konden oogenschijnlijk op de Plaats niets doen, niets beletten. Als zij elders van dienst konden wezen, was het raadzaam hen derwaarts te zenden. De vraag is maar, of de reden, die voor hun wegroepen werd opgegeven, een wezenlijke, degelijke reden, dan wel een gezocht voorwendsel is geweest.

Bij het eerste hooren klinkt het zeker vreemd, dat Gecommitteerde Raden geloof zouden hebben geslagen aan een zoo

1) Achter Oudaen, Broedermoord, blz. 35.

2) Tenzij men haar bevestigd mocht rekenen door een Mémoire MS. du comte de Tilli, waarop Basnage zich beroept, die, naar het schijnt, den graaf gekend en met hem over de geschiedenis gesproken had. Licht mogelijk dat Tilly in het stadhouderlooze tijdvak zijn aandeel in de gebeurtenissen van den dag wel wat vergroot heeft. In alle geval zouden wij zijn Mémoire zelf dienen te zien. Het verhaal van Basnage is verward en zeker niet overal juist. Omdat zijn geschiedwerk in het Fransch is geschreven, volgen hem veelal de vreemde auteurs, en zoo hebben zich zijn dwalingen wijd en zijd verbreid.

[p. 372]

onwaarschijnlijk gerucht, als dat de boeren uit den omtrek Den Haag kwamen plunderen. Maar ik moet in de eerste plaats opmerken, dat het gerucht ook eigenlijk iets anders zeide. Men meende dat de boeren, door zendelingen uit de stad opgeruid, op weg waren om het canaille te hulp te komen. Zoo iets was volstrekt niet onwaarschijnlijk; kort te voren was iets soortgelijks te Delft gebeurd¹⁾, waar ook het gepeupel, versterkt door de buitenlui uit het Westland, tegen de staatsgezinde regeering in opstand was gekomen. De Staten van Holland hadden dan ook het gerucht geenszins in den wind geslagen. In hun boven besproken resolutie, tot bescherming der De Witten en beveiliging van de stad, hadden zij o.a. bevolen: ‘Dewyle niet buyten apparentie is, dat eenige huysluyden ten platten lande haer wel te samen souden mogen rotten ende herwaerts aenkomen om de tumulte te vermeerderen, dat over sulcks mede door de Magistraet ordre gesteld moge worden dat de valbruggen van den Hage opgehaelt ende de schuyten aan deze zijde van de grachten ghelegt mogen worden.’ Wat de Staten als niet buiten apparentie beschouwden, vermoedden de Haagsche burgers dat werkelijk stond te gebeuren; den geheelen dag verhaalde men elkander van den aantocht der boeren, en tegen den middag werd er algemeen aan geloofd.

Waarom zouden dan Gecommitteerde Raden er niet evenzeer geloof aan geslagen hebben? Waarom zouden zij niet dienovereenkomstig maatregelen hebben mogen nemen? In het Omstandig verhaal, door Wagenaar²⁾ gebruikt, waarvan wij reeds vroeger spraken en dat afkomstig is van den gastheer, bij wien de heer van Asperen dien dag met Bosveld middagmaalde, wordt ons gezegd, dat die heeren gedurig werden aangezocht om ter beveiliging der stad de ruiters naar de toegangen te zenden, en dat dit verzoek ten slotte werd herhaald en aangedrongen door twee leden der Haagsche regeering, den burgemeester Maes³⁾ en den pensionaris Van der Hoeve. Indien dit zoo is, en het schijnt boven redelijken twijfel verheven, dan vervalt daarmeê noodzakelijk iedere gedachte aan boos opzet; want de regeering van Den Haag was in het algemeen staatsgezind, en de beide genoemde heeren

1) Wagenaar, dl. XIV, blz. 80.

2) Wagenaar, dl. XIV, blz. 167.

3) Hij was toen ter tijd eigenlijk thesaurier, maar eens burgemeester geweest bleef hij, volgens het spreekwoord en naar het spraakgebruik, altijd burgemeester.

[p. 373]

in het bijzonder werden bij de regeeringsverandering van 7 September¹⁾, als aanhangers van het gevallen bewind, van hun waardigheid ontslagen. Een maatregel, door zulke mannen gevergd, kon zeker den moord der De Witten niet bedoelen.

Dat de president, in overleg met den eenigen ambtgenoot die bij hem was, in dit geval een besluit genomen en een bevel gegeven heeft, zonder te wachten totdat het college bijeengeroepen en intusschen de gelegenheid misschien voorbijgegaan zou wezen, was zeker niet zonder antecedent en niet meer dan redelijk. Al mocht het gerucht leugenachtig wezen, het was genoeg dat zelfs de Haagsche regeering er geloof aan hechtte.

Doch het is buitendien verre van bewezen, dat het gerucht ongegrond en een loos alarm zou geweest zijn. Er wordt ons integendeel verzekerd, dat er wel degelijk een beginsel van oproer in het Westland was uitgebroken. Het is Wicquefort, die ons dit in zijn Mémoires, nog in 1672 samengesteld, verhaalt. Nu is hij zeker geen auteur, dien men lichtvaardig gelooven moet; ik ben altijd huiverig uitsluitend op zijn gezag een feit aan te nemen. Maar in dit geval kan ik geen reden bedenken, waarom hij van de waarheid zou zijn afgeweken, en zijn bericht is op zich zelf waarschijnlijk genoeg. Ziet hier wat hij verhaalt²⁾: ‘Il est bien vrai que les habitans de Maesland et de qnelques autres villages voisins s'étoient atroupez à dessein de venir fondre sur la Haye. Mais il en furent empeschez par l'adresse de Jacob de Volberguen, receveur-general des Provinces Unies, lequel étant allé voir les terres, qu'il a en ces quartiers-là, pria le pasteur du lieu de l'aider à dissiper la canaille, comme il fit avec succez’³⁾.

Ik laat het aan den lezer over, of hij Wicquefort al dan niet geloof wil schenken. Maar ik houd het voor bewezen, dat het wegroepen der ruiters van de Plaats voldoende gemotiveerd was en dat het niet mogelijk was te voorzien, dat hun vertrek zulke gruwelijke gevolgen na zich zou sleepen.

Ik concludeer op deze gronden tot volkomen vrijspraak van al de beschuldigde staatslieden⁴⁾, rechters, Gecommitteerde Raden

1) De Riemer, Beschr. van 's-Gravenhage, dl. II, blz. 160.

2) Blz. 165.

3) Basnage, die veelal Wicquefort volgt en niet geloofwaardiger is dan hij, zegt ook: ‘Il étoit vrai que des matelots de Scheveling et des paisans du voisinage de la Haye étoient en marche.’ Reeds 26 Juli zeiden de gedeputeerden van Schiedam bij hun verslag omtrent de oproerige bewegingen in hun stad: ‘Willen met die van Maassluis en Vlaardinge naar den Hage trekken’ (Ms. aanteekening Hop).

4) Christiaan Huygens, toen te Parijs, schrijft 4 September aan zijn broeder Lodewijk, dat het aan den moord schuldige volk eenigermate te verontschuldigen is door den vreemden aard van het vonnis enz., en slechts te veroordeelen ‘quand on ignore par quelle raison il a esté excité á faire ce qu'il a fait’ (Schinkel, Nadere Bijzonderheden, blz. 33; Chr. Huygens, Oeuvres, t. VII, p. 218).

[p. 374]

en Zijn Hoogheid in persoon, van alle medeplichtigheid aan den moord der De Witten.

Medeplichtig daaraan is de geheele schutterij van Den Haag geweest; de bedrijvers waren enkele schurken, wier geheele levensloop ten bewijs verstrekt van de waarheid, dat wie in koelen bloede een misdaad pleegt niet door het voorwenden van politieken of religieusen hartstocht verontschuldigd mag worden.

Wat wij den Prins¹⁾ verwijten kunnen en verwijten moeten, is het ongestraft laten, neen, erger, het begunstigen dier moordenaars en schurken²⁾. Ik kan niet aannemen, dat een onderzoek naar de bedrijvers van den moord zoo gevaarlijk voor de rust van het land zou geweest zijn. Zeker, de medeplichtigen waren te talrijk om ze allen te straffen, maar de eigenlijke moordenaars waren enkele, en zij waren algemeen bekend. Waarom een booswicht als Verhoeff³⁾ niet bij den kop gevat? Een ieder wist,

1) Vgl. de getuigenis van Bentinck omtrent 's Prinsen leedwezen (Siegenbeek, Redevoering, blz. 132).

2) In 1775 verscheen: ‘De valsch- en kwaadaartigheid door de schrijveren der Nederlandsche Bibliotheek in de Beoordeeling der Gedichten van den Prof. Burman begaan.’ Daarachter (zelf beteekent het geschriftje niets) op blz. 91 staat een brief, uit de nalatenschap, zoo het heet, van een kenner onzer geschiedenis den uitgever in handen gekomen, van P. Coenen in dato Hage den 12 April 1699 aan een onbekende, dien hij als Neef aanspreekt. In dien woordenrijken maar niet veel zeggenden brief is alleen deze passage van belang: ‘Hebbe mijn devoir gedaen om te erlangen copie van respective giften ende pensioenen, dewelcke sijn geconstitueert ten laste van de Thesaurie van de Domeynen van Sijn Conincklycke Majesteyt van Grootbrittanjen alhier in den Hage, ten behoeve van Willem Tichelaer, ter somme van vyerhondert gls. 's jaars, ende in opsigte van Hendrik Verhoeff, de geheele werelt bekent met den fameusen naem van de Haegse Silversmit, ter somme van seshondert gls. jaerlijks, welke niet alleen wete dat jaerlijks aan voorsz. personen onder haere quitantie ten voorsz. comptoyre werden betaelt, alleen uit hooren seggen, maer als ooggetuige ter occasie, dat bij het leven van de Heer Hendrik Maes, sijnde mijner vrouwen Moeders broeder, ende de Thesaurie voorn. waernemende, aldaer present was ende pro rato van de voorsz. jaarlijkse pensioenen, deselve hebbe sien het geld ontfangen ende quitantie geven’. Dit is de brief, waarop wordt gedoeld in de Post van den Neder-Rhijn, dl. V, blz. 905; er wordt op gewezen in den Navorscher, van 1886, blz. 438.

3) ‘Hendrik Verhoeff, silversmid,’ volgens vonnis van Mannen van Rijnland te Leiden gegeeseld (27 November 1677) ‘en voorts voor 50 jaren geconfineert in het tuchthuis aldaer, om met zijn arbeid den kost te verdienen, is geëvadeerd’ en in Den Haag op last van het Hof gegrepen en op de Voorpoort gezet om naar Leiden teruggevoerd te worden. De regenten van het tuchthuis aldaar verlangen echter aanwijzing, wie zal betalen wat Verhoeff meer kosten dan winnen zal, daar hij zijn ambacht in het huis niet kan uitoefenen en door Welgeboren Mannen niet tot raspen is veroordeeld. De baljuw van Rijnland heeft verzocht het te kort uit de inkomsten der domeinen te mogen ontvangen, doch de Meesters van de Reekeninge hebben dit geweigerd. Het schijnt onredelijk, dat de baljuw het uit zijn eigen beurs zou moeten betalen. Dus vraagt het Hof aan de Staten wat te doen. Deze vraag wordt gesteld in handen eener commissie uit de Staten, het Hof en de Domeinen tot nader advies (Resol. Holland, 1683 21 Mei, blz. 169. Vgl. Wagenaar, dl. XIV, blz. 180).

[p. 375]

dat hij den geheelen dag onbeschaamd voor het plan om de gebroeders te vermoorden was uitgekomen. Zijn schuld behoefde nauwelijks bewezen te worden. Maar ik vrees dat er bij den Prins verregaande partijschap in het spel was. De gruwel was verricht, zoo het heette, uit liefde voor zijn persoon en zijn huis. Kon hij nu straffen wat uit zulk een beweegreden was geschied? Daartoe heeft Willem III steeds te veel familiezwak gehad. - Onder de aanhitsers van den moord bekleedde de schepen Van Banchem een voorname plaats. De man was overigens een warm vriend van Oranje. Hij werd bij de regeeringsverandering baljuw van Den Haag gemaakt. In die qualiteit gedroeg hij zich slecht¹⁾, zooals te verwachten was. De predikanten weerden hem in 1674 van het nachtmaal; commissarissen uit het Hof kwamen Zijn Hoogheid meêdeelen wat hem zoo al ten laste werd gelegd. En wat antwoordde de Prins? ‘Het was hem leet dat hy sulcke dingen van hem hoorde, hy hadde hem altijd bemint, omdat hy sijn huys altijt hadde voorgestaen, hy soude hem ontbieden ende dan den Hove sijn bedencken laten toekomen.’ Het gevolg was, dat de booswicht nog twee jaren aan het hoofd der policie van de residentie bleef, tot het Hof hem eindelijk in 1676 crimineel vervolgde en in 1680 ter dood veroordeelde²⁾, welke straf zijn tijdige dood in de gevangenis hem gelukkig deed ontgaan.

Nog een andere bedenking kwam mede het vervolgen der moordenaars ontraden. De moord was een onovertroffen middel van intimidatie van de vrienden van De Witt. Het scheen wenschelijk, dat de Prins van de Staten van Holland volmacht kreeg om de regeeringen der stemhebbende steden buiten tijds te veranderen. Maar dat was van hen vergen, dat zij hun eigen politiek doodvonnis velden. Alleen door vrees voor erger zouden zij er toe over te halen zijn. Hun moest beduid worden, dat, zoo zij zich niet in alle liefde door den Prins lieten removeeren, het volk hen misschien nog verder dan van het stadhuis removeeren

1) Vgl. Van den Bergh, De baljuwen, in Het Nederl. Rijksarchief, I, blz. 379.

2) Wagenaar, dl. XIV, blz. 179/180.

[p. 376]

zou. De raadpensionaris Fagel maakte van dit argument een welsprekend gebruik. Hij merkte aan, ‘dat de verandering der regeering buitentijds en door den stadhouder behoorde te geschieden, omdat het volk anderszins niet te vrede zou zijn, hebbende men hier, toen het execrabel faict aan de De Witten uitgevoert werd, voorgegeven, dat de Prins te goed was, en dat men daerom 't werck verrigten moest, eer hij in den Hage kwame¹⁾.’ Wij kunnen ons de lange gezichten voorstellen, waarmee de Edelgrootmogenden deze klemmende redeneering aanhoorden. Maar de uitwerking was naar wensch. De machtiging aan den Prins werd verleend²⁾.

En toch, alles te zamen genomen, ware het voor den Prins en zijn aanhangers misschien beter geweest, indien zij aan al die politieke bedenkingen minder gehecht, en eenvoudig het kwaad gestraft hadden, onverschillig door wie het bedreven was en wien het bevoordeelde. Zij hadden dan voorkomen, dat tijdgenoot en nakomeling hen medeplichtig hebben gehouden aan den gruwel, dien zij in hun hart verfoeiden. De geheimzinnigheid, waarin zij de misdaad van hun aanhang gehuld hebben gelaten, heeft alleen enkelen schurken gebaat, ten nadeele der geheele partij en van hen zelf in de eerste plaats. Eerst in onzen tijd, nu de geschiedenis den sluier mag oplichten, dien een dwaze staatkunde over de gebeurtenissen placht te werpen, eerst nu blijkt het, dat er voor hen geen reden bestaan heeft om een onderzoek te schuwen. Ik hoop, dat hun onschuld voortaan erkend zal worden. Maar intusschen hebben duizenden twee eeuwen lang aan hun schuld geloofd, en heeft de partijschap in die denkbeeldige misdaad een voorwendsel en een verontschuldiging gezocht voor weer andere misdrijven.

(De Gids, 1869, dl. I, blz. 182-189.)

1) Ms. Notulen Vivieu - Hop, 27 Augustus 1672.

2) Zeer juist schrijft Stoupa aan Louvois, 23 Augustus, over de houding van Willem III (Griffet, Recueil, t. III, p. 199).