De uitvaert van het vryje metzelaersgilde

Een anti-maçonnieke klucht uit 1735

[p. 17]

I
Het verbod op de vrijmetselarij in de republiek

Met De Uitvaert richtten Frese en Schaef zich tegen een fenomeen dat zich nog maar nauwelijks een jaar openlijk in de Republiek had gemanifesteerd. Het eerste teken waarmee het van zijn bestaan deed spreken vormde een bericht in de 's Gravenhaegse Courant van 22 november 1734, dat de stichting meldde van een loge in deze stad:

Den 19den deezer is ten huyze van A. Maillet, woonende in de Hofstraat alhier, alwaer de Goude Leeuw uythangt, opgerecht een Loge van 't ouds beroemde Medebroederschap der Vrywillige Metselaers; in welk Genootschap geïntroduceert zyn zes nieuwe leeden, die men tot Broeders ontfangen heeft, en men twyfeld niet of deeze Loge zal in 't kort talryk zyn.

Het bericht bracht in de Republiek geen enkele beroering teweeg. De Staten van Holland en West-Friesland kwamen pas een jaar later in actie toen zij uit de Amsterdamse Courant van 5 november 1735 vernamen dat een tweede loge was gesticht, eveneens te 's-Gravenhage:

's Gravenhage den 3 November [...] Den 24, der voo[r]leden maend is alhier op den Nieuwen Doelen een Hollandsche Logie van het van ouds beroemde meedebroederschap der Vrywillige Metzelaers opgeregt, met alle vereyschte solemniteyten, in presentie van den Groot Meester den Heer J. Cornelis Radermacher, Tresorier Generael van zyn Hooght, den Heer Prince van Oranje, en de Gedeputeerde Groot Meester Johan Kuenen en verdere Officieren en aanzienlyke Leeden; men ontfing ook verscheyde nieuwe broederen in deeze Hollandsche Loge.

Dit bericht moet het ‘doodvonnis’ van de vrijmetselarij ingeluid hebben. De Gecommitteerde Raden van Holland stelden een onderzoek in, onderwierpen enkele vrijmetselaren aan een verhoor en namen kennis van The Constitutions of Free-Masons, het in 1723 in Engeland verschenen wetboek van de orde, van de hand van James Anderson. Op grond van hun bevindingen vaardigden de Staten van Holland en West-Friesland op 30 november 1735 een resolutie uit waarin vrijmetselaarsactiviteiten of het gelegenheid bieden aan deze activiteiten ten strengste werden verboden en waarin missiven, met het doel de lokale overheden

[p. 18]

van het verbod op de hoogte te stellen en hen tot uitvoering daarvan aan te sporen, werden afgekondigd.²⁰ Amsterdam, Den Haag en Rotterdam volgden deze aanbeveling van de Staten op. In deze steden zagen respectievelijk op 2,7 en 10 december afkondigingen van het verbod het licht. Het Hof van Holland verhoorde op zijn beurt enkele vrijmetselaren, onder wie de in het Amsterdamse bericht genoemde Radermacher, en kwam op 12 december met een eigen ‘Publicatie teegens de Vrijwillige Metzelaars’, die overigens een sterke gelijkenis vertoont met de Statenresolutie.²¹

Het eindoordeel in al deze publikaties luidde dat vrijmetselaarsloges broeinesten waren of zouden kunnen worden van ‘factiën’ (agerende politieke groeperingen), ‘beroertens’ (onlusten, rellen) en ‘debauches’ (losbandigheden). De door de Amsterdamse overheid opgestelde ‘Waarschouwinge’ is het felst van toon. Waar de schrijver van de Statenresolutie nog erkent dat de Gecommitteerden niets ‘onordentelijks, of dat strydig soude weesen met de pligt van goede Onderdaanen’ hadden kunnen ontdekken, stelt de Amsterdamse resolutie zonder plichtplegingen dat de vrijmetselarij een dekmantel is voor ‘onbetamelijke Conventiculen’ (sektarische bijeenkomsten) en ‘onbehoorlijke Vergaderingen’. Uit de tekst blijkt overigens dat de Amsterdamse overheid op de hoogte was van het bestaan van een loge binnen de stadsgrenzen. Dit moet de loge ‘De la Paix’ geweest zijn die ongeveer tegelijk met de tweede Haagse loge, ‘Le Véritable Zèle’, tot stand kwam.²²

De genoemde resoluties van de Staten van Holland en West-Friesland en van het Hof van Holland zijn evenals de publikaties van de stedelijke overheden in druk uitgegeven. Ook Frese en Schaef hebben dus kennis kunnen nemen van de argumenten waarmee het verbod werd omkleed. De Staten achtten de souvereiniteit van Holland bedreigd en aangetast door een broederschap die autonoom georganiseerd was met een grootmeester aan het hoofd aan wie gehoorzaamd moest worden. Twee bepalingen uit de Constitutions verdienden volgens de Gecommitteerde Raden ‘sonderlinge reflexie’. De eerste betrof de religie. Alle gezindten bleken welkom in de loges, mits men zich in het dagelijks leven maar aan de heersende religie conformeerde en men geen atheïst of libertijn was. Een voor die tijd stellig uiterst vrijzinnige gedachte. De tweede bepaling betrof de houding van de vrijmetselaar ten opzichte van de burgelijke overheid. Men moest deze in principe gehoorzamen, maar een broeder die tegen de staat gerebelleerd had kon alleen op grond daarvan niet uit de loge gezet worden. Wel diende hij zijn rebellie te staken.

20 De betreffende resolutie berust in het ARA Den Haag, Archief van de Staten van Holland en West-Friesland in het Zuiderkwartier. Het GON is tevens in het bezit van een exemplaar.

21 H. Gerlach 1981, 60.

22 H. Gerlach 1981, 57; W.W. Mijnhardt 1986, 95.

[p. 19]

De geheimhoudingsplicht van de vrijmetselaren, bezegeld met een strenge eed, de bewaking van de logebijeenkomsten door een broeder ‘met een bloote Deegen in de Hand’ en het gebruik van geheime tekens die alleen voor ingewijden begrijpelijk waren, al deze zaken wezen er volgens de Gecommitteerde Raden op dat de ‘Bouwkunde’, volgens het vrijmetselaarswetboek het enige gespreksonderwerp tijdens de bijeenkomsten, nooit ‘het eenig, of principaal object’ van de beweging kon zijn. Met dit argument werd de suggestie gewekt dat het in de loges veeleer zou gaan om subversieve activiteiten op politiek, religieus en zedelijk gebied, die het daglicht niet konden verdragen.

Door een belangrijke verandering aan te brengen in de tweede bepaling van de Constitutions moeten de vrijmetselaren gedacht hebben het verbod van zich af te kunnen wenden. Ze is te vinden in de Nederlandse vertaling van het wetboek, van de hand van de gedeputeerd grootmeester van de orde in de Republiek Johan Kuenen die, waarschijnlijk tegelijk met de Franse vertaling, in 1736 in Den Haag verscheen.²³

Waar de Engelse tekst nadrukkelijk stelt dat een tegen de burgerlijke overheden rebellerend broeder niet uit de loge verwijderd kan worden (p. 50), heet 't in de Nederlandse vertaling:

Indien eenig Broeder, oproerig tegens den Staet mogte zyn, vermach hy in zyn Wederspannighydt niet aengemoedigt, veel min begunstigt worden, en of schoon men hem als een Ongelukkig' Man mag beklaegen, zo moet hy doch over zyn ontrouw zo hy tegens den Souvrain begaen heeft, door de gezamentlyke Broederschap rigoureus bestraft en uyt de Loge gezet werden, om daer door voor te komen, alle Politique Ergwaen die de Regering zoude konnen opvatten [...]²⁴

23 Beide versies verschenen bij de Haagse stadsdrukker Cornelis van Zanten. Hoewel slechts de Franse uitgave is gedateerd, moet de Nederlandse vertaling uit hetzelfde jaar stammen, aangezien de Gecommitteerde Raden blijkens hun resolutie slechts de beschikking hadden over het oorspronkelijke werk, aan hen overhandigd door de vrijmetselaren zelf, terwijl het Hof van Holland op 6 juni 1736 ertoe overging de Nederlandse vertaling in beslag te nemen en te vernietigen. De twee geschreven resoluties die betrekking hebben op dit voorval berusten in de archieven van het Hof van Holland, 4 en 6 juni 1736, codenr. inv. 30301, inv.nr. 294, te raadplegen op het ARA Den Haag.

24 [J. Anderson 1736], 57. Ook in latere vertalingen van het wetboek (bijv. Les Devoirs, Statuts, ou Reglemens Généraux des Francs Maçons; Mis dans un nouvel Ordre, et approuvés par La Grande Loge des sept Provinces Unies des Païs-Bas. Franckfort & Leipsic, Chez Jean George Esslinger, 1764 en in De Pligten, Wetten, of Algemeene Reglementen der Vrije Metzelaaren. In 's Gravenhage, 1773) blijft de verandering van de wet ‘omtrent de hooge en mindere Overigheid’ van kracht, nl. de uitstoting van broeders die ‘oproerig tegens den Staat zijn’.

[p. 20]

Waarschijnlijk heeft de beweging deze tekstwijziging onder de aandacht van de overheden trachten te brengen. Een handgeschreven resolutie, berustend in de archieven van het Hof van Holland (zie noot 23) en daterend van 4 juni van hetzelfde jaar 1736, maakt melding van een bezoek van Johan Cornelis Radermacher, grootmeester van de orde, die in eigen persoon zijn beklag kwam doen over ‘seeker Pasquil voor een boek geintituleert Wetten en instellingen voor 't Vrije Metselaars gilde’. Met het laatst genoemde wordt ongetwijfeld de Nederlandse vertaling bedoeld, terwijl het ‘Pasquil’ een van de satirische pamfletten moet betreffen die in een aantal exemplaren daarvan werden meegebonden; hoogstwaarschijnlijk het eerste, inderdaad vooraan geplaatst, waarin vertaler en gedeputeerd grootmeester Johan Kuenen wordt gehekeld. Volgens de anonieme auteur van dit 28 verzen omvattende schimpdicht zou Kuenen het wetboek oorspronkelijk op eigen kosten hebben willen uitgeven (op de titelpagina staat inderdaad vermeld dat het boek is gedrukt ‘Voor den selven Auteur’), maar:

[...] een te grooten haast, heeft hem van hier gedreven
Naar Cuilenburg, daar hy zich installeeren laat,
Om uit de bende van die lofflyke Onderdaanen,
By één te schraapen een doorluchte Broederschap:
Dus stygt, en Cuilenburg, met zyn Gebuur Viaanen,
Van tyd tot tyd vol roem ter hoogsten eerentrap.²⁵

Met andere woorden: hij zou bankroet geleden hebben en zich noodgedwongen naar de vrijplaats Culemborg hebben begeven, waar andere leden van de broederschap zich bij hem zouden voegen, om even bedenkelijke motieven. Inderdaad blijkt een zekere Jan Kuenen in 1736 samen met zijn echtgenote in Culemborg zijn toevlucht te hebben gezocht, om overigens niet aangeduide redenen.²⁶

Dat Radermacher uitsluitend om dit pamflet (of om het andere dat echter, als parodie op de toentertijd in de loges gezongen vrijmetselaarsliederen, een algemenere en daarmee minder belastende strekking heeft, zie p.78) naar het Hof is gestapt is weinig waarschijnlijk. De veronderstelling lijkt niet gewaagd dat hij de gelegenheid aangreep de notabelen de gewijzigde passage onder ogen te brengen

25 [J. Anderson l736], 1.

26 M.F. Gijswijt-Hofstra 1984, 230. Kuenens echtgenote heette Gerarda Maria Rasch. Evenals Culemborg was Vianen een vrijplaats die bekend stond als een toevluchtsoord voor allerlei gespuis. M.F. Gijswijt-Hofstra toont echter aan dat het in de achttiende eeuw gevormde beeld ten aanzien van deze vrijplaatsen een mythisch karakter heeft.

[p. 21]

in de hoop dat zij hun verbodsuitvaardiging alsnog zouden intrekken. Hij bereikte slechts een averechts effect. Niet alleen hield het Hof zich aan zijn verbod, het stelde ook dat door de verkrijgbaarheid van het wetboek het ‘scheijnen soude als off deselve [dat is de vrijmetselarij] nog subsisteerde’. En, mede omdat ‘het selfde boek ook comprehendeert verscheijde aanstotelijke passages niet Convenient aan de Hoogheijd van een souverain’ besloot het twee dagen later tot algehele inbeslagneming en vernietiging van de vertaling.²⁷

Acht jaar later, in 1744, zouden de loges weer openlijk samenkomen, overigens zonder dat het verbod van overheidswege was ingetrokken.²⁸ De vrijmetselarij werd vanaf dat jaar ongemoeid gelaten en in 1756 werd de ‘Groote Loge der Zeven Verenigde Nederlanden’ gegrondvest. Aanvankelijk beschouwde de Grand Lodge van Londen de Nederlandse Grootloge als een onderdeel van de Engelse, maar in 1770 kwam een concordaat tot stand waarbij de Engelse grootmeester de volledige onafhankelijkheid van de Nederlandse Grootloge erkende.²⁹

27 Geschreven resolutie van het Hof van Holland d.d. 4 juni 1736, zie noot 23.

28 Vermoed wordt dat de vrijmetselarij na het verbod ondergronds is gegaan. Een vermoeden dat in de tijd zelf al werd geuit door de Hernhutter Nikolaus Ludwig, graaf van Zinsendorff in Zamenspraak in het Ryk der Levendigen (1743):

[...] Het zal met dit Verbod der Zamenkomsten zekerlyk gegaan zyn, gelyk met de Herrenhutters over al gaat, dat ze namelyk niet zullen hebben geheel opgehouden, niet tegenstaande men met veel nadruk zig daar tegen verzet heeft. Immers dit zult gy wel weeten, dat ‘er byna geen een gering Steedje, waar het ook zyn mag, onder de Evangelischen is, daar men niet op myne wyze in byzondere Huizen Vergaderingen houd, daar in zingt, bid, een Capittel uit den Bybel leest, en wanneer de een of ander onder de Vergadering de bekwaamheid heeft om te leeren daar over eene korte Verklaring maakt.[p. 61]

(Met dank aan Arno van den Brand, die mij op deze tekst attent maakte.)

29 M. Dierickx l967, 58.