Marat, de marskramer

[p. 193]

V

De strijd tussen de Girondijnen, veelal vertegenwoordigers uit de provincie, en de Montagnards, die de Parijse dictatuur verdedigden, was een ware wedloop om de macht geworden, waarbij Robespierre de sluwste spelregels in acht nam, om met behulp van Marat en Danton de Girondijnse meerderheid te verpletteren. De Girondijnen, die de Revolutie zonder terreur, zonder onteigening, en zonder geweld wilden doen slagen, vonden tegenover zich die kleine groep van fanatici, die nu in de Conventie door Robespierre werd geleid. Hij was nu zover, dat hij de gehele groep zijner tegenstanders onder één beschuldiging kon samenvatten, die van verraad aan de republiek. Hij had Marat zolang gedesavoueerd totdat de Girondijnen de beruchte pamflettist met overmoed aanvielen en hem aan de guillotine wilden uitleveren. Toen het zover gekomen was, stond Robespierre echter achter Marat. Hij kende Marat voldoende om te beseffen, dat die weldra de argumenten zou vinden om het doodvonnis tegen de Girondijnen te eisen. Het proces van Lodewijk de Zestiende zou zijn grote troef worden. De Girondijnen probeerden het proces te vertragen. Maar plptseling werden door een halfwaanzinnig geworden slotenmaker, die in koning's dienst was geweest, bekentenissen afgelegd over een verborgen ijzeren kast in de muren van het Tuilerieën-paleis. De vele brieven en stukken, die men er vond, wezen op een langdurig verraad. Alle bewijzen van samenwerking tussen Lodewijk en de emigranten kwamen aan het daglicht. De Contra-Revolutionnaire leiding der priesters en de aanhankelijkheid van Dumouriez aan de vorst eveneens. Niet veel later vluchtte ook Dumouriez, de overwinnaar van Valmy, naar het Oostenrijkse leger, de boodschap achterlatend, dat hij aan het hoofd van

[p. 194]

een monarchistisch leger naar Parijs zou oprukken.

‘Louis Capet zal niet verhoord worden door u,’ riep Robespierre uit in de nationale Conventie! Er kan geen sprake zijn van een proces! De koning is tegen u te velde getrokken! Zelfs in zijn gevangeniskamer blijft hij uw vijand, die slechts het ogenblik afwacht, dat zijn handlangers, hun groot voorjaarsoffensief zullen inzetten. Met spoed moet aan dit verraad een einde gemaakt worden.’

Saint-Just volstond met te verklaren, dat de volksmoordenaar Capet niet als beschuldigde, doch als vijand behandeld moest worden! De dertiende December beklom Marat het podium. Tegen het gejoel der Girondijnen in nam hij het woord. Hij wist, dat een van zijn strijdleuzen thans spoedig werkelijkheid zou worden.

‘Allen die nog twijfelen over de uitvoering van de hoogste straf voor deze bevuilde despoot, van dit monster, aan wie het bloed der patriotten kleeft, zijn even strafbaar, want zij missen op schaamteloze wijze het allereerste respect voor de vrije mensheid!’

De woorden van Marat klonken bombastisch maar zij hielden een duidelijke bedreiging in tegen de tegenpartij, dat ook hen het valmes wachtte, hoog tussen de balken van het schavot. De zestiende Januari 1793 om acht uur 's avonds begon het laatste debat. Het was alsof er een duistere vlerk stond uitgesperd boven het hoofd van allen, die nog enigszins de stem van het geweten wilden laten klinken. De eerste spreker besteeg als met een onmenselijke last beladen de treden van de tribune. Het was de Girondijn Maille, uit de Haute-Garonne. Hij was krijtwit. Zijn ogen schuwden zijn partijgenoten en nauwelijks bereikten zijn blikken het plebs van de linkervleugel. Zijn stem was niet verstaanbaar op de publieke estrade, toen hij uiting gaf aan de algemene angst, die iedere persoonlijke verantwoordelijkheid smoorde: ‘De dood!’

Het was of hijzelf de schok van dit woord het eerste opving. Bevreesd voor de bedreiging der Montagnards voegde hij er, na enkele seconden van doodse stilte

[p. 195]

stamelend aan toe: ‘Indien de dood de meerderheid haalt, zou men misschien kunnen overwegen of het niet nuttig zou zijn om de executie nog even uit te stellen...’

Een voor een klommen de boodschappers van de dood op het spreekgestoelte van de jonge parlementaire democratie. Het was niet veel, wat ze te beweren hadden. Sommigen voorzagen hun lafheid van een kort commentaar, dat echter in de vergadering viel als een door de wormen reeds lang leeggevreten vrucht. De verontwaardiging in het hart der eerlijksten had weldra plaats gemaakt voor walging, daarna voor verveling bij dit te lang gerekte drama, waarin de medespelers op de verfloze poppen van een macabere poppenkast leken, die ondanks het gebaar waarmee ze hun ‘handwassing’ pleegden, niets anders mompelen konden dan: de dood... de dood... steeds weer de dood... Sommigen slaagden erin deze eentonig geworden farce der vergelding met een kleine arabeske van hun vernuft op te fleuren. Toen echter Philippe d'Orleans naar boven steeg, die in de Conventie onder de naam Philippe Egalité zetelde, was een enkel ogenblik de nieuwsgierigheid weer gestegen. Hij was kennelijk zeer zenuwachtig en struikelde bijna over de laatste trede. In zijn bevende handen hield hij een stuk verfomfaaid papier. Het was nu zo stil geworden in de vergaderzaal, dat men het ritselen hoorde van deze beschreven vellen. Hij las met een stokkende stem zonder zijn ogen een enkele maal naar de zaal te richten: ‘Mijn plicht dwingt mij er toe om de dood te eisen van allen, die de vrijheid van het volk hebben belemmerd of dat in de toekomst zouden kunnen doen!...’

Toen hij zweeg, volgde er op de drukkende stilte een murmelend gegons van stemmen op alle banken.

Daarna kwamen de getuigenissen van de Montagnards. Marat gaf aan Lodewijk de schuld van alle gruweldaden, die sinds het begin van de revolutie waren geschied en eiste de onthoofding binnen de vier-en-twin tig uren. Het commentaar won nu aan rethoriek en verloor alle reserve.

[p. 196]

In alle toonaarden verheerlijkten de patriotten de nationale weldaad der onthoofding. De oude toneelspeler Collot d'Herbois gaf aan die doodslyriek een cadans op Alexandrijnse voeten. Rouger maakte de sarcastische opmerking ‘dat het vallend hoofd van een koning niet méér geluid moest maken dan dat van een ander mens.’ Toen de oude raadsheer van Lodewijk, Malsherbes, die als waarnemer door de Conventie was uitgenodigd, op het spreekgestoelte gestegen was, vond hij geen woord om zijn ontsteltenis te uiten, hij begon slechts te schreien als een kind en liep weer wankelend terug naar zijn plaats.

Vijf dagen later reed de sobere karos met de ter dood veroordeelde door de straten van de stad, waarover een zware mist hing. Langs de hele weg stond een driedubbele heg van gewapende mannen opgesteld. De stoet trok over de grote boulevards naar de oude Lodewijkplaats, die nu Place-de-la-Loi was genaamd. Aan de porte Saint-Denis doorbrak een kleine menigte de cordons en probeerde zich met royalistische kreten op het rijtuig te werpen. Het waren een vijftigtal katholieken, door een jonge priester geleid, die een aanval deden om de koning te redden. Vierhonderd andere aanhangers stonden elders opgesteld, om onder de strategische bevelen van baron Batz in te grijpen. Maar ook hier had het verraad alles van te voren doen uitlekken. Zij werden op de vlucht gedreven en Lodewijk had niet eens gemerkt, dat er gevechten plaats hadden; hij bad en de gendarmes, die hem bewaakten, hadden de tranen in de ogen.

Na een tocht van twee uren bereikten ze de Place-de-la-Loi. De nevel verborg de wijdse omgeving en hing bij de Seine-oever als een grijze wolkenflard tot tegen de stenen balustraden. Een in lompen gehulde menigte mengde zich met versierde uniformen en de zware zijde der mondaine toiletten. Er was echter weinig geschreeuw en men huiverde in de vochtige kilte, wanneer men geen pels of geen wol had om de schouders in te verbergen.

Lodewijk kwam zeer kalm uit de koets gestapt. Er

[p. 197]

snelden een paar mannen naar hem toe om zijn jas uit te trekken. Hij weerde hen af en deed het zelf. Op een wenk van een der wachten ontknoopte hij de kraag van zijn hemd om hem naar achteren neer te slaan en zijn hals te ontbloten. Hij deed dit met een rustige nauwkeurigheid, terwijl hij een geïnteresseerde blik wierp op het hoge guillotinemes. De beulen kwamen naast hem staan en grepen zijn handen. Hij rukte zich echter los en vroeg: ‘Wat willen jullie?’

‘U vastbinden!’

‘Me vastbinden?’ vroeg hij verontwaardigd. ‘Dat nooit! Doe wat je geboden is, maar laat me zelf het lot aanvaarden, dat me ten deel valt!’

Maar de beulen riepen de hulp in van enkele Republikeinse soldaten. Lodewijk wierp een blik op de geestelijke, die men met hem naar het schavot gezonden had. Deze trachte zijn emotie te beheersen en zei zachtjes: ‘Sire, deze hoon weze als een laatste offer in de navolging Christi...’

Nu viel over het gelaat van de koning een uitdrukking van innerlijke verscheurdheid. Het was alsof zijn mond zich opende voor een kreet, maar zijn lippen trilden slechts en hij wierp een blik in het uitspansel.

‘Doe wat jullie wilt,’ zei hij tegen de beulen, ‘ik zal de kelk met de laatste droesem drinken...’

Met de handen achter op de rug gebonden, werd hij rechtop lopend de trap van het schavot opgestoten. Licht naar achteren gebogen, ging hij langzaam vooruit om zijn evenwicht niet te verliezen. Het geroezemoes op het grote plein, tot aan de bosquetten van de Champs-Elysees was verstomd, toen de vorst op het schavot verscheen. Plotseling ging hij wijdbeens, als een opperbevelhebber, uitziende over een slagveld, onwankelbaar recht staan, midden op het platform van de guillotine. Lodewijk maakte met zijn naar achteren geworpen hoofd een wilskrachtig gebaar en riep met een stem, die men tot aan de brug kon horen:

‘Ik sterf zonder schuld aan de misdaden, waarvan ik

[p. 198]

wordt beticht! Ik vergeef diegenen, die mijn dood willen, en ik bid God, dat mijn bloed niet over Frankrijk komen zal als een straf!...’

Maar plotseling klonk een bevel en de doodstrommen roffelden en overstemden zijn woorden. Toen het houten oog rondom Lodewijk's hals gesloten werd, die te zwaar was om er vrij in te rusten, hoorden de omstaanders een afschuwelijke schreeuw, die door het vallend staal werd weggesneden.

Eerst leek het plein vol mensen ademloos en versteend, maar toen viel er een rukwind van beweging in die duizenden getuigen. Vrouwen gilden in het gedrang. Mannen begonnen te zingen en zich een weg te banen. Kinderen schreiden in dit gewoel. Bij de guillotine was een jonge man op het platform gesprongen en had het wegrollend hoofd in een hand genomen om er dansend mee rond te springen. Het bloed spatte over de omstaanders. ‘Het bloed van Capet is gewijd water!’ riep een Jacobijn en rondom de guillotine werd de Marseillaise aangeheven. De Republikeinse gardisten kwamen het staal van hun degens nu in het rode vocht dopen, dat van de planken vloeide. De vaandeldrager der gefedereerden wiste het lemmet van de guillotine af met de rood-wit-blauwe vlag. Anderen tekenden zich, grimassen makend, het gelaat er mee en liepen in zotte rijen springend te roepen om wijn en méér hoofden. En reeds waren handige zakenlieden een handeltje begonnen, want zij verkochten de haarlokken van Lodewijk de Zestiende voor vijf pond de kleine en tien pond de grote. Van zijn kleding lieten ze slechts het hemd, de onderbroek en de grijze sokken over, die de wet op de teraardebestelling voorschreef.

Niet lang daarna verschenen allen, die bij het doodsoordeel in de Conventie een verzachtend ‘commentaar’ hadden gegeven op het schavot. Onder hen bevond zich Carra, die tot de beul zei: ‘Ik vind het vervelend, dat ik juist nu moet sterven, ik had zo graag het vervolg willen zien!’