Marat, de marskramer

[p. 93]

Derde deel
Het humanistisch werktuig

[p. 95]

I

Toen de kleine postkoets, die men hier ook wel de Cou-Cou noemde, Rambouillet achter zich gelaten had, raakte het veertienjarige meisje zo in verrukking, dat ze wel in haar handen had kunnen klappen van opwinding. Het was immers voor de eerste maal dat zij over de grenzen trok van een wereld, die haar vertrouwd was. Het was maar een klein rijtuig, waarin men nauwelijks met zessen plaats kon nemen, behalve de vier zitbankjes achter de koetsier. Schuin tegenover haar, in een hoek gedoken, zat een dame van middelbare leeftijd. Zij was in donkerpaarse moiré gekleed, met een zwart zijden hoofddoek, die rond de schouders viel. Zij bemerkte, dat deze vrouw af en toe de tranen uit de ogen veegde met haar zakdoek en dit was het misschien dat haar weerhield haar blijdschap op uitgelaten wijze te tonen. Er was in die vreugde natuurlijk ook een mengsel van zenuwachtige nieuwsgierigheid en vrees. Niemand sprak in de binnencoupé. Men hoorde slechts af en toe het geroep van de koetsier of de boertige stemmen van de landslieden, die buiten achter de bok hadden plaats genomen.

Eerst had het doffe schommelen haar bijna in slaap doen vallen, maar steeds als zij bijna was ingedommeld, werd ze door een schok gewekt. Het was dan alsof de koets plotseling stilhield en slechts aan het voorbijschuiven van het land bemerkte ze, dat ze nog steeds verder gingen. Het rook in deze ruimte naar oude muf geworden stoffen en schapenpels. Het moest een prinselijke koets geweest zijn, want er hingen langs de ramen brede, gevlochten kwasten, met gouddraad versierd, waarin men zijn armen kon leggen. Tegenover haar zat een blonde officier, die de geborduurde, fluwelen kraag van zijn uniform had losgeknoopt. Soms fluisterde hij wat tot de

[p. 96]

droevige dame en zij antwoordde slechts door diep te zuchten.

Buiten was het een lenteweer vol zacht licht. Soms schoof er een wolkenschaduw over het lichte groen der velden. Toen zij door de bossen van Rambouillet reden, stonden de kreuken van de golvende grond er wit van de lelietjes-der-dalen. De zoete reuk drong even tot hen door en weldra waren ze een kleine vallei ingereden. Af en toe zag men tussen de gebroken heuvellijn kleine dennebossen, die donkerblauw afstaken tegen de zachtkleurige hemel. Hier en daar stonden er lage, verschilferde muren van platte steen, rond de beboste plekken. Soms zag men een breed gat alsof er een kanonskogel doorheen geschoten was. Even verder zag zij door de voorruit de mannen achter de bok wijzen op een wit landhuis, dat achter zware eikenbomen doorschemerde.

‘Hier woonde de Hertogin van Bouilly,’ riep de een, tegen de wind in, die de punten van zijn lange knevels wapperen deed.

‘Oók weg...!’ grinnikte de andere, met een diagonaal gebaar van de vlakke hand in de ruimte.

‘De beste kan dit overkomen, maar zij eiste van haar pachters twee maal zoveel als het veld opbracht...’

‘De decreten zijn nu sneller dan de bewijzen,’ schamperde de ander weer, die een slok uit zijn fles nam en zijn mond met de rug van zijn brede hand afveegde. Toen begonnen zij een gesprek over het graan.

Het was niets nieuws. Men hoorde in de provincie niets anders meer en wie er zelf niets mee te maken had was er al onverschillig voor geworden.

De jonge officier wierp nu en dan een zachte blik op het kleine meisje in haar felle Zondagskleren. Van haar strooien hoed, die als een kleine fruitkorf, zijn randen naar boven sloeg, vielen een paar grasgroene linten van dikke velours. Haar boezem, nog te klein voor een decolleté, was toch al in een guèpière geregen, welke haar als een smal harnasje rond de lenden zat. De brede rok van rood en wit gestreept linnen werd er in veel plooitjes te-

[p. 97]

zamen gesnoerd. Uit haar reismand stak de goudkleurige korst van een wittebrood, waarover zij zelf zo voldaan bleek, dat ze er af en toe aan ruiken ging. Zij tastte dan met haar roze handje tussen het andere reisgoed om even met de vingers over de verse eieren te glijden, die onder op de bodem lagen geborgen. Denise's vader, Armand Despiau, had haar uitgehuurd aan de zusters Dupont te Parijs, die in de faubourg Saint-Honoré een linnengoedzaak er op nahielden. Zoals gewoonlijk was aan deze kleinhandel ook het atelier verbonden waar de verschillende onderdelen versneden, gezoomd en bewerkt werden. Meestal hadden de kleine naaistertjes, zoals in dit jaar 1771, een gezamenlijke slaapgelegenheid, maar Despiau had door zijn eigen betrekkingen met de zaak Dupont een streepje voor en het was op deze zonnige lentedag in April, dat Denise na een lange dagreis in de faubourg Saint-Honoré als leerlinge-bediende werd opgenomen.

Eerst schreide zij een beetje, omdat zij zich eenzaam voelde. Men had haar gezegd dat ze niet in haar eentje moest wandelen gaan op haar vrije Zondagmiddag, want dat ze spoedig verloren zou lopen. Het winkelpandje zelf was oud en duister. Behalve linnengoed kon men er ook ringetjes, oorbellen en rozenkransen kopen, die in kleine gebombeerde glazen vitrines hingen.

In een ondiepe opkamer, had men een ledikant voor haar opgemaakt. Dit meubel dateerde uit weelderiger tijden. Het stond op breeduitlopende leeuwenklauwen, die matgoud waren gelakt, doch waarvan de verf nu vrijwel helemaal gebarsten was. De zware gordijnen, die rondom de sponde toegeschoven konden worden, hingen nu in de ruimte gedrapeerd met enorme uitrafelende kwasten, waarvan de gevlochten koordjes zo door de tijd en het vuil waren aangevreten, dat ze doorknapten als je ze, in gedachten verzonken, tussen je vingers probeerde te strengelen. Boven het bed hing een vaag temperaportret, met grote vochtvlekken en schimmelrandjes, van een mens, wiens leeftijd moeilijk te bepalen viel door

[p. 98]

de torenhoge pruik, die zijn klein gezichtje overwoekerde. Er stond een tweepotig naaikistje tegen de wand, waarvan het notenwortel belegsel aan alle kanten opkrulde en waarvan de barsten met een keurig ivoorkleurig haakwerkje waren gedekt.

De scharnieren van de deur, die op een eng gangetje uitkwam, maakten een schel geluid en de gehele atmosfeer was er geladen met een geur van mufgeworden koeken, kamfer en oud hout. Eén ding vulde echter dit wereldje met een ongekende exotische schoonheid. Boven op de linnenkast stond een opgemaakte haan, die vervaardigd was door de oom der zusters Dupont, die een leerling van Buffon was geweest. Het dier had een vederdos, zo vol kleurschakeringen, dat zijn staart sprankelend uit de schaduwen sprong van het vertrek. Denise had hem voorzichtig van zijn hoogte afgenomen en het stof er afgeblazen om hem op de vensterbank te plaatsen. En daar stond hij met de zijige gouden glanzen in de halve cirkel van zijn weelderige staart. Met diep-kobaltblauwe tonen als de vogels in een vijftiende-eeuws wandtapijt, met zwart en emeraldgroen, hier en daar verdeeld door het doorschemerend parelwit der pennen. Bovenop en terzijde, uit de matte zwarte flanken, sprong het roestig rood en bruin in kleine schingen, nu eens okerig dan weer als van gebrande sienna, omringd door donkere golfjes indigo, die bijna zeeblauw uitliepen in een onvangbaar vlammenwerk. Hier op de vensterbank kon men zijn kleurenmetamorfose waarnemen als men langzaam zijn blikken draaide. Zij had nooit gedacht, dat een gewone haan zoiets wonderbaarlijks wezen kon!

Denise Despiau had het niet slecht bij de gezusters Dupont. Zij bemerkte er niets van de armoede, waarover men steeds in de provincie sprak. Zij aten er nog vlees, al hoorde zij de Duponts telkens over de prijzen fluisteren en de wijze waarop ze het moesten verkrijgen. Wel kon men hier niet te nauw toezien of er wel of niet schimmel op het brood zat. Men kocht wat men krijgen kon en at het zolang men er nog de tanden in kon zetten. Op het

[p. 99]

marktje van het Paleis-Royal mocht Denise het zelf halen gaan, dat was slechts een straathoek ver.

Gelukkig zond haar moeder uit Rambouillet van tijd tot tijd een korf met de Cou-cou. Zij betaalde de koetsier met een van de kostbare zilverlingen, die haar karig maandgeld uitmaakten. Maar de man zei: ‘Een korf is heel wat en de haver is duur... Ah! niet duur... voegde hij er onderdanig aan toe... maar onbetaalbaar!’

Er zaten eigengebakken koeken in, die de gezusters Dupont in extase brachten, zware bruine eieren, appelen en een wittebrood, noten en theekruiden tegen de verkoudheid.

Op een middag zonden de gezusters het jonge meisje naar het pleintje, waar de faubourg Saint-Honoré en de rue Raphaël in elkaar uitliepen, om er een kanten slaapmutsje te bezorgen bij een voorname cliënte. Vlak achter het terras van de Troubadours kwam zij zes grote karren tegen, die zij hield voor wagens, waarin runderen werden vervoerd. Het drong echter opeens tot haar door, dat de mensen in de straat er met afgrijzen naar staarden. Zij deed een paar passen naar voren en sloeg een kleine ijle kreet...

Het waren mannen en vrouwen, die men zojuist had neergeveld en waarvan de nog niet verstijfde ledematen over de rand van het voertuig schommelden. Sommigen staken met een verwond hoofd of een gebroken been tussen het houten latwerk uit. Het bloed sijpelde met kleine stralen over de kasseien van de straat. Rondom liepen gewapende mannen en bovenop de lijken stond een magere lange kerel met een puntige rode neus, die tot een der mensen in de straat riep:

‘Zie je die vlegel van een priester hier op deze mesthoop!?...’ terwijl hij aan een dode rukte, die hij poogde recht te zetten om hem met een stok in de rug als pronkstuk mee te voeren.

‘Ik had nochtans wat moeite om hem kapot te krijgen, de bandiet... Het was tijd ook, want hij had valse bank-

[p. 100]

papieren in zijn zak!...’ Toen herkende zij langzaam, als in een afschuwelijke droom, achter de wagen de jonge man in de officiersuniform. Hij liep rechtop en commandeerde een kleine groep soldaten zonder acht te slaan op de voorbijgangers.

Eerst dacht het kind, dat ze vallen zou. Alles rondom haar week weg. Asgrauw en ademloos kwam ze het winkelpandje der Duponts binnenrennen. Maar zij kon geen woord spreken en viel, in de armen van een der zusters, in zwijm.

's Anderendaags vertelde Christine Dupont haar, dat men over deze dingen beter niet spreken kon. Ook wist zij niet te antwoorden op alle vragen van het meisje, dat 's nachts door vreselijke schrikbeelden uit haar slaap gerukt werd. Zij hielden haar nu in huis, wanneer er wilde geruchten de ronde deden. Vele klanten spraken er met gedempte stemmen over. Soms gingen zij met de zusters in de achterkamer en werd er lang gefluisterd. Sommigen staken echter hun mening niet onder stoelen of banken. Zij hoonden, dat de slachtpartij nog maar pas begonnen was. Dat zij van kennissen uit het buitenland vernomen hadden, dat de koning weldra door zijn eigen legers terug naar Versailles gevoerd zou worden. Zij vertelden dat de Paus van Rome de civiele Constitutie had veroordeeld, die de eigendommen der geestelijken had geconfisqueerd en die aan de burgers de taak opdroeg om hun eigen priesters te kiezen.

Toen viel als een verbijsterende komeet het bericht, dat Lodewijk de Zestiende was gevlucht, dat hij te Varennes door een postmeester herkend was en door het volk gevangen was genomen!

De 25e Juni werd hij van zijn macht ontheven.

In een sombere uithoek van Parijs sprong jubelend een vertwijfeld hart op, het zou weldra uit zijn politieke marskramerskist een nieuwe bliksem te voorschijn toveren!