Marat, de marskramer

[p. 66]

II

De Jodin zat met haar magere, perkamentgele benen hoog tegen haar buik opgetrokken. Knokige knieën stonden in haar laaghangende borsten gedrukt. Langs haar ontvleesde dijbenen zag men in de schaduwen van haar vuil ondergoed. Het bedje, waarop zij heen en weer te wiegelen zat, maakte zijn rhythmisch piepend geluid. Dit schonk aan haar vreemde omgeving iets schrils. Op haar gelaat, dat bijna onbeweeglijk bleef, lag een gemengde uitdrukking van ascese en zinnelijkheid. Het had zijn verfijning bewaard, boven de scherpe schouderknoken en de ingevallen, halfnaakte boezem. Het haar ontsprong grijskleurig aan de slapen, maar het viel nog zwaar en inktzwart neer op de rug. Een blik op haar lichaam werkte afstotend. De verbrijzelde schoonheid had iets huiveringwekkends en herinnerde aan het uitgeteerde bekken van een straathond. Zij stond in hoog aanzien onder de ‘filles du palais-royal’, zij was als een zachtzinnige, oudere zuster voor deze ‘publieke dames’, die voor een paar goudstukken vreemdelingen, edelen en nieuwe rijken de waan van een kortstondige liefdes-idylle schonken.

Ook de minst bedeelden, die niet op de eerste etage woonden, langs de tuin, in weelderig versierde vertrekken; ook zij die niet in kostbare toile haar minnaars ontvingen en bediend werden door een kamermeisje, kwamen bij haar te rade.

De Jodin Carmen Nikocha zelf had menigmaal gedeeld in de laatste roes der vereenzaamden. Zij had uit het levensoverschot meewarigheid en barmhartigheid gewonnen voor de ontgoochelden. Haar trouwste vriend was een zwarte raaf en haar stem, die ééns de tederste versregels gefluisterd had van Louise Labé, Berthelot, Theophile de Viau of Sieur d'Alibray, was nu eentonig

[p. 67]

geworden en prevelde nog slechts de regels uit het boek Job.

Tegen de vuile wand van haar slaapvertrek hing tussen twee verscheurde gordijnen een schilderij, dat van de zoldering tot de vloer reikte. Het hing een beetje naar voren gebogen om plaats te hebben en tegen de houten lijst stond een stok, waarmee zij de sterren aanwees, die in velerlei verhoudingen en figuren op het doek waren aangebracht. Soms deed zij plechtig deze geschilderde nachthemel dicht, wanneer er personen tot haar vertrek doordrongen, die de gewijde wetenschap van het sterrenlezen profaneerden en er om spotten.

Er kwam op die late zomermorgen snel een man de vermolmde trap oplopen. Het was niet de eerste maal dat hij er verscheen. Maar hij had een nieuwe reden om haar raad in te winnen; hij had immers, enige dagen geleden de naam van zijn dagblad veranderd. De omstandigheden hadden hem daartoe doen besluiten. ‘Le Publiciste Parisien’ was een nietszeggende titel geworden. Hij had een slagwoord nodig, een felle vlag, een oproep. Van uit de Cordeliersstraat stoven nu de loopjongens in de avonduren uit, op het tijdstip dat de fabriek van Oreilles in de faubourg St. Antoine leegliep en de werkplaatsen der lakenwevers en der leerbewerkers sloten; op het ogenblik dat de straat vol liep en iedereen nieuwsgierig greep naar het papier om te vernemen hoe stap voor stap de Nationale Vergadering de adel terugsloeg. De felle bewogen aanklachten van Mirabeau. De ontmaskeringen van Brissot en Danton. De geestdriftige volksverdediging van Desmoulins en de nuchtere, nauwkeurige en vaak vervelende uiteenzettingen van Robespierre. Maar door alles heen klonk die andere stem van een toornige, venijnige, meeslepende, onzichtbare volksmenner, die als een zweepslag klonk voor de vreesachtigen! Vanuit het miserabele ingewand van Parijs raakte die stem de opgekropte rancunes van de minstbedeelden der maatschappij. Daarom riepen de kleine krantenjongens nu door het rumoer van deze avond-

[p. 68]

stad: ‘Achetez, lisez, diffusez l'Ami du Peuple... Achetez..., lisez..., diff...’

Nog nooit had een stem ‘Le Peuple’ geroepen. Nog nooit had dit toverwoord zoveel instincten en gevoelens gewekt onder de sterren.

De magere jodin hield deze sterren op haar kaart gevangen. Zij staarde er naar met haar waterachtige blik, terwijl zij heen en weer wiegde en wachtte op wat Marat haar vragen zou. Zij vermoedde het. Maar hij scheen een ogenblik te wachten, totdat het piepen van de bedsponde zou ophouden. Het irriteerde hem. In zulke ogenblikken maakte een krampachtig gevoel rond de maagstreek hem brakerig. Hij verweerde zich daartegen. Hij wierp een blik uit het lage venster. Onder op het binnenpleintje viel een plas licht op een viertal jonge knapen, die er in een hoek de resten van een weggeworpen, rotte druiventros onder elkaar verdeelden. Hij trok zijn blik snel weg van dit tafereel. Marat was een bewoner van de duisternis geworden sedert hij het volk van Parijs, elke dag weer opnieuw, met een duivelse hardnekkigheid de intiemste schandalen openbaarde van hen, die hij uit de weg wenste te ruimen. Vanuit zijn keldervenster leek hem alle vreugde een verraad aan de nood van het gepeupel. Vanuit het luchtloze, onderaardse hol, waar hij dag en nacht te schrijven zat, leek de dood hem de enige formule, die tot de volksverbeelding doordrong. De conclusie van elke aanval, van elke beschuldiging, van elke ontmaskering was steeds dezelfde eis: De dood!

Hij stond hier als een bleke schim van zijn heftig woord. Hij begon met een somber gebaar van zijn hoofd in de richting van de sterren:

‘Hoe staat het met Lodewijk? Wed je nog op zijn hoofd of niet...?’

‘Wat in de hemellichamen geschreven staat...’, zuchtte ze met een bijna onverschillig stemgeluid.

‘Bailly heeft hem met de sleutels van Parijs de revolutie van het volk weer in handen gelegd... Het leek

[p. 69]

grote verzoendag, iedereen kuste zijn buur, danste en liep naar de kerken om daar het Te Deum te zingen.’

‘Hij heeft de stad verlaten met de cocarde op zijn hoed...’, onderbrak ze hem met dezelfde dorre keel... ‘Wanneer vorsten aan het spel der narren meedoen, zullen ze ook met de waanzin der narren rekening moeten houden.’

‘En Orleans?’

Zij schokschouderde onverschillig.

‘Een prins van den bloede of een vrije burger?’

‘De hoogmoed is in allen,’ lispelde ze listig met spottende oogjes.

‘Ze scherpen de bijl...’, zei Marat.

‘Toen de kamerdokter van Lodewijk eens uitriep in de antichambres te Versailles: “Ah! voor een kleine onjuistheid zou Hij mij naar de Bastille kunnen zenden”, antwoordde de kamerdame de Budeaux hem: “Mijnheer!... Lodewijk de Zestiende is daarvoor veel te goed!” Hierop nu steunt in deze woelige dagen van duistere driften het Franse koningschap... Hij is te goed!... Ik zeg u, dat het volk niet met goedheid wenst geregeerd te worden...’

‘Zijn voorgangers waren misdadige absolutisten...’, wierp Marat tegen.

Zij trok weer misprijzend de schouders op.

Marat zat daar in zijn zonderlinge kledij, waarom de bewoners uit zijn straat hem voor een excentriek persoon versleten. De kinderen wierpen naar hem met de uitwerpselen der paarden. Zelfs de andere journalisten noemden hem spottend de ‘Goddelijke’. Soms zag men hem met zijn naakte, behaarde borst in een opengesneden schapenpels lopen, dan weer droeg hij een wit satijnen vest met een gesteven opstaande kraag, bijeengebonden met een grote rode strik. De jodin keek hem nu met half toegeknepen oogschelpen, als uit de verte aan.

‘Was Marat bij de Bastille...?’ vroeg ze met verachting... Hij voelde het zweet dat op zijn voorhoofd parelde.

[p. 70]

‘Marat spoort aan tot doodslag,’ vervolgde ze. ‘Eerst raast nijd en spijt in zijn hart, dat zijn naam niet beroemd geworden is in de Bastille, zoals die van Voltaire, Diderot, Marmontel, Beaumarchais en vele anderen. Later berouwt hij het, dat hij de moed niet had om de Bastille te bestormen; aan de onnozele dwepers poogt hij te vertellen, dat hij alleen op de Pont-Neuf een troep huzaren tot stilstand bracht! Demagoog!’ riep ze met haar schorre gespleten stem. Beiden zwegen. Toen begon het schommelen weer, van het oude uitgeputte lijf en het piepen van de bedrand.

Hij sloop terug naar zijn kelder. En met het geweld der eentonigheid deed hij in zijn krant de koppen vallen. 's Nachts schreef hij. 's Morgens schreef hij. 's Middags schreef hij. 's Avonds schreef hij. Onophoudelijk als een klokkeluider, die het koord niet meer uit handen geeft. Het koord van de doodsklok. Het alarm van zijn eigen niet meer te stuiten ongeduld, van zijn eigen onuitblusselijk vuur.

Sedert de val van de Bastille bespringt hem de vrees, dat het volk nu verzadigd zal zijn, evenals die anderen zich voeden met de hoop, dat het verdere verloop der omwenteling van vredige aard zal wezen. Hij waarschuwt het volksinstinct, dat het verraad reeds schuilt in hen, die een compromis zoeken tussen een volksvertegenwoordiging en een gerehabiliteerde monarchie. ‘Er is geen zekerheid,’ hamert hij elke dag, ‘wanneer het volk niet zijn eigen bestuur en zijn eigen rechter is!’

Hij zaait het onkruid van wantrouwen. Hij voedt het. Hij wil geen pacifistische oorlog.

Hij wordt echter op zijn beurt aangeklaagd. Met gevijnsde verontwaardiging schrijft hij: ‘Mijn openhartigheid en mijn felheid van woord zijn slechts een weerklank van de volkswil.’ Hij bepleit met toorn de vrijheid der pers, nu de feodale wetten zijn afgeschaft..

‘Pas op’, waarschuwt hij, ‘de heren geven hun privileges prijs om ze op sluwe wijze weer een voor een te heroveren. Een eerste vereiste daarvoor is het muil-

[p. 71]

korven van de pers. Hij weet, dat zijn stem een enorme weerklank verkregen heeft. Soms als hij bepaalde burgers er van beschuldigd heeft in het geheim voor de partij van de adel te werken, en beweert dat deze verwijderd dienen te worden als besmettelijke ziekten, gebeurt het dat anonieme krachten toeslaan. Plundering en doodslag zijn een dagelijkse gebeurtenis geworden! Hij gaat zo ver dat hij een commissie eist van onomkoopbare personen, die het gemeente-comité zal onderzoeken op zijn burgerlijke deugden. Een felle aanval op Sieur d'Argis ontketent deze nieuwe furie en opent publiekelijk de weg voor de ‘aanbrenger’, die het verraad der buren tot voornaamste staatsdeugd gekozen heeft. Ironie en spotzucht hebben het hart gewonnen van de politieke tekenaars, die hun prenten uitstallen in de rue Saint Jacques. De Assemblee, die nu dagelijks vergadert, kan er haar portretten zien wisselen. Het meest vernederend natuurlijk zijn de caricaturen van de hardnekkige aristocraten als Cazales en Abbé Maury, maar de leiders van het compromis, die nog dromen van een populaire democratie worden er ook reeds schaamteloos in hun hemd gezet. Bailly, Lafayette, Talleyrand, Barnave, terwijl Mirabeau, de pokdalige Samson met zijn enorme gekrulde haartooi, als een eenzame arend reeds het eerste ministerschap van een democratische monarchie onder de snavel houdt. Links van hem wachten de schuleisers en de ‘lichtzinnige meisjes’... Maar reeds komt de kleine, starre advocaat van Arras, Robespierre, naar voren, die de extreemste groep der democraten vertegenwoordigt met zijn collega's, Buzot en Petion. Zij houden de republikeinse vlag nog voorlopig verborgen achter de slippen van hun officieel Assemblee-habijt. Overal in Parijs wordt nu hevig gedebatteerd. Er vormen zich clubs die elk de kern zijn van de groeiende partijen. De Cordeliers, de Montagnards, de Girondijnen, de Jacobijnen. In deze laatste verzamelen zich de republikeinse krachten. De Cordeliers hebben de grootste populariteit en zijn voorlopig het hevigst in hun aanvallen. Camille

[p. 72]

Desmoulins en Hébert zijn de vurigsten. Marat volgt en steunt hen en deelt met zijn ‘Ami du Peuple’ in hun weerklank bij het volk. Hij heeft die nieuwe macht gevormd, die een onverbiddelijk Coram Populo geworden is. Een macht boven de staatsmacht. Een dreigende vangarm voor allen, die tussen de kamraderen van de politieke machine verzeild geraken. Zij is de dochter der Revolutie. Het prostitutie-apparaat der Democratie! De Pers. Marat is de brandende olie van haar steeds wijder uitvloeiend vuur! Zij is het, die de pluimen afrukt van de steek. Zij is het, die privileges omverhaalt. Zij is het, die verouderde tractaten verscheurt, die kanonnen onbruikbaar maakt, tronen omverkantelt en de massa's als één kudde in beweging zet. Zij is het, die nooit redeneren moet, doch steeds weer op de verbeelding der imbecielen hamert en de intelligentie der individualisten afslijpt en afstompt. Als een zwerm insecten vliegt zij elke dag uit om met de microob der verwarring en der ontmaskering de menigte te bombarderen. Zij is de ware triomf der Revolutie. Zelfs de conservatieven hebben dit begrepen. Achetez - Lisez - Diffusez!

De stemmen der krantenjongens vermenigvuldigen zich. Fladderen als een school kleine grijze vogels tegen het goud, dat de avondzon over koepels en torens weeft met een oneindig heimwee.

‘Les Actes’ van de monarchisten. ‘Les Révolutions’ van Desmoulins. ‘Le Patriote Français’ van Brissot. ‘Le Courrier’ van Mirabeau... Maar als een schetterende trompet boven allen uit ‘l'Ami du Peuple’ van Marat.

De kleine marskramer kent de kudde. Hij heeft nu haar ware kiespijn begrepen! Hij heeft het heilmiddel ontdekt!