Marat, de marskramer

[p. 50]

VII

Marat had in Londen zijn dagen zo gewijd aan de bevestiging van zijn eigen wetenschappelijke roem, dat hij nauwelijks aandacht geschonken had aan de ontwikkeling van de koloniale oorlog, die Engeland in Amerika aan het verliezen was. De vrijheidstrijders, die reeds een tiental jaren geleden de Britse regimenten uit Boston hadden verjaagd en zich in 1768 voorgoed organiseerden, waren uiteindelijk in 1774 tot een rechtenverklaring gekomen en nadat generaal Lee de versterkte haven van Portsmouth genomen had met zijn ‘opstandelingen’, was de oorlog op leven en dood ingezet door de nieuwe wereld. George Washington was tot opperbevelhebber benoemd van de Amerikaanse legers en het vrije congres had diplomatieke agenten gezonden naar Spanje en Frankrijk. Te Parijs was de geleerde physicus en eenvoudige boekdrukker Franklin aangekomen, die er in de hoogste staatskringen een ware revolutie teweeg bracht door zijn ongekunstelde manier van doen en zijn onopgesmukte en gemakkelijke kledij.

Frankrijk had wapens en vrijwilligers welwillend laten uitvaren naar de ‘opstandelingen’, onder wie zich Markies de Lafayette bevond, die zich in Amerika als legerleider onderscheidde.

Lodewijk de Zestiende zag met een vergenoegd oog dat het Britse zee-rijk werd losgescheurd van een onschatbare rijkdom. Hij sloot een verdrag met het ‘vrije’ Amerika. Hierop echter volgde de Britse oorlogsverklaring. In dit voorjaar van 1778 verliet een Franse vloot van twaalf eenheden Toulon onder gezag van graaf d'Estaing, om in de monding van de Delaware generaal Howe te bestrijden, terwijl Washington hem van het land uit tot een capitulatie dwong. Hetzelfde jaar had

[p. 51]

in de Julimaand bij Ouessant voor de Bretonse kust een zeeslag plaats tussen een vloot van zestig eenheden, waarbij d'Orvilliers voor Frankrijk en Keppel voor Engeland met een gelijk aantal eenheden elkanders kracht maten. De slag verliep zonder oplossing, maar de Engelsen beschouwden het als een vernedering, dat zij de minderwaardige Franse vloot niet hadden geslagen, terwijl de Fransen dit wapenfeit als een zegepraal vierden. Zij dansten, omhelsden en kusten elkaar op de pleinen der steden, ook zelfs daar, waar de honger een bitter gevolg was van deze kruitdamp en het spel der admiraals. Maar de roes der overwinning werd nog niet door de zwarte vlerken van de nood en der ontbering overschaduwd. De Spanjaarden traden plotseling aan de zijde der Fransen. Zij blokkeerden Gibraltar langs de zee en het vasteland en zonden een vloot van vier-en-dertig eenheden onder bevel van Don Louis de Cordova naar de Oceaan om de twee-en-dertig oorlogsbodems van d'Orvilliers te versterken. Veertig-duizend soldaten stonden in Normandië gereed om een aanval te doen op de Engelse kust. Lafayette was uit Amerika teruggekeerd om deze invasie te leiden. Maar de goedmoedige koninklijke ‘slotenmaker’ van Versailles was door geen veroveringszucht bezeten. Even later verloor hij evenzovele zeelieden door een afschuwelijke epidemie als de oorlog hem wellicht zou gekost hebben. Maar dit was niet het meest dreigende, want intussen bleef de oorlog voortduren en zou tot 1783 het Franse binnenland, na zoveel wapengekletter van de laatste eeuw, op catastrophale wijze uithollen en in de extreemste excessen werpen.

Maar Parijs wandelde over de Champs-Elysees en onder de Carroussel in de Tuilerieën. Parijs luisterde naar de arlekinades en de piquante liefdesgeschiedenissen, die in zijn vele theaters ten tonele werden gevoerd. De onbezorgde zakenlieden en de flaneurs vochten om de gestoffeerde zitbanken en fauteuils, die op de scène en tussen de coulissen tegen bijzondere prijzen te verkrijgen waren, want hun toch al verwende blikken konden niet genoeg

[p. 52]

krijgen van de op heterdaad betrapte minnaressen, die even meer van hun aantrekkelijkheden prijsgaven als de openbare regel toestond. De lichtzinnigheid zegevierde.

Op de straten, die krioelden van de open rijtuigen en de nietsdoeners, kon men de vrouwen op elk uur van de dag hun charme zien vertonen. Zij waren meestal zo geverfd, dat ze koortsig en opgewonden leken. Het overvloedige rouge was hier en daar met vier tot vijf kunstmatige, kleine zwarte fluwelen moedervlekken tot een rafinesse opgevoerd, die aan de tere sèvrespoppen van porselein deed denken. Sommigen wierpen hun armen bloot uit de wijde mouwen van kantwerk, hadden het haar met een vlecht over de schedel gebonden en vertoonden ruim uitgesneden décolletés. Anderen zaten in hun wespentailles geregen, droegen veel sieraden aan oren en rond hals en waren met een kunstigheid gekapt, die elke vreemdeling verbaasd deed staan. De edelen droegen borduursels van goudbloemen en brillanten op de zware zijden stoffen. Goud en olijfgroen wisselden af met zalmrood en diep ultramarijnblauw. De wandelcostumes waren vaak creaties van de bekendste kunstenaars.

De mannen droegen de degen aan hun zij en de hoed onder de arm. Meestal, wanneer zij zich even konden doen gelden, waren zij gestoken in het gegalonneerde ‘habit’. Zij droegen de haren op de rug, bijeen gebundeld in een zakje van zwarte taffetas. Hun hoofd was meestal wit van de poeder. De gouden horlogekettingen rammelden met allerhande siervoorwerpjes tegen de strak omspannen dijbenen en zelfs de armzaligsten kleedden zich met blanke zijden kousen en opzichtig gegespte lakschoenen. Het volk droeg het weggeworpen goed der rijken, maar het deed dit met zoveel gratie en verdrong zich met evenveel gevoel van waardigheid op de druk bezochtste wandelpleinen en in de parken, waar het in de late namiddaguren van de zomermaanden elke dag Zondag leek.

De jonge lieden discuteerden en wedijverden in een oppervlakkig tentoonspreiden van hun vooruitstrevendheid.

[p. 53]

De boekhandels werden druk bezocht. Vooral jongeren zag men er staan lezen maar weinig kopen.

De kruitdamp was vèr van dit nerveuze, lachende, flirtende wereldhart, waar het quartier Saint Martin niet eens wist wat er in het quartier du Roule geschiedde, waar het ene stadsdeel de rijke tapisseriefabrieken plunderde, terwijl het andere zich met de grappenmakers in het wandelpark amuseerde. Het Chanson veroverde de harten van edelen en gepeupel en de dissonant werd nog gesmoord achter de schimmelmuren van een stinkende stadsspleet. Hier en daar was een korte uitbarsting van de volkswoede slechts een impulsief georganiseerde rooftocht om brood. Het was nog maar een vuistslag in de ruimte, er vloeide nog voldoende wijn en sinds eeuwen was het Parijse volk na het bitterste handgemeen elkaar om de hals gevallen om te schreien en te dansen, want doodslag en carnaval volgden elkaar hier steeds als een eindeloos alternatief op.

Boucher had het verwijfde bestaan der hogere klasse op geïdealiseerde wijze op zijn doek in beeld gebracht. Jean-Honoré Fragonard, wiens werkplaats een rendezvous-oord was van bevallige dames, edelen en zakenlieden, bracht het dan ook nu niet verder dan een charmant penselen van wat de Gaité-Lyrique of het Théatre Chantant op geestiger wijze voor het voetlicht bracht. Louis David kondigde een nieuwe ernst aan. De jongeren zagen in hem het teken van een nieuwe tijd. Voor de vreemdelingen was Parijs een Nachtstad geworden, want men had lantaarns langs de rumoerige straten aangebracht. Wanneer alle andere steden ter wereld al diep in slaap gedompeld waren, begon Parijs pas te dineren....

Het was dit Parijs, dat Jean-Paul ontdekte. Maar hij had geen tijd om zich te bemoeien met de verlokkelijke genoegens, die de stad aan de vreemde bezoekers bood. In het hotel de Londres had de duc de Languais een rijkelijk aangekleed appartement gehuurd en de dag na hun aankomst waren zij naar de marquise de Laubespine

[p. 54]

gereden. Het was een kleine hooghartige vrouw met een zinnelijke mond, wier neef een beroemd minister was. Zij had reeds vroeg een bewogen leven achter de rug. Nu was zij echter ten prooi aan hoestbuien en zenuwaanvallen en alle vermaarde dokters, die men had geraadpleegd, waren van mening dat zij door zwakte een ontstoken long had gekregen. Pijnen in de borst en onder de schouderbladen hadden deze diagnose bevestigd. Maar zelfs niet het algemeen geprezen heilmiddel in deze gevallen, de bouillon van tuinslakken en kikvorsen, had op haar uitwerking gehad.

‘Ik heb nog nooit een mislukking gekend,’ had Marat verklaard aan de jonge Languais. Mijn lange studies werden steeds met grote resultaten bekroond.

Toen hij Louise de Laubespine ontmoette, zag hij in haar een diep gedesillusioneerde, ontevreden vrouw, wier geestelijke verveling in lichaamskwelling was overgegaan. Zij was, na een bewogen leven aan het hof, uitgehuwd aan de Marquis de Laubespine. Deze had niets beters weten te doen dan haar bruidsschat op te fuiven en haar bijna al haar andere rijkdommen afhandig te maken om zijn steeds groter wordende schulden te vereffenen.

Marat bezocht haar elke dag. Hij ontnam haar alle lekkernijen en gebood haar het grijze brood te eten, dat haar knechten aan de paarden voerden. Hij gaf haar een gefingeerde medicijn, die uit eenvoudig zoutwater bestond. Om haar zo nauwkeurig mogelijk te controleren, kwam hij zelf bij haar het diner gebruiken. Zijn bezoeken duurden langer dan een andere dokter zou hebben nodig geacht. Om alle kwelgeesten van de zenuwachtige cliënte te verwijderen, bewerkstelligde hij de echtscheiding tussen haar en de slechte, afwezige echtgenoot. Na vijf weken sprak iedereen over een nieuwe dokter, die in korte tijd een ernstige longverzwering had genezen. Edelen en rijken vroegen om zijn naam en adres.

Marat heeft zich in het vest der zo misprezen meesters gestoken. Hij wordt weer hun vertrouweling, maar nu niet meer in zijn marskramerstoog. Zijn jabot is van de

[p. 55]

fijnste Italiaanse kant, zijn schoenen staan op hoge roodgelakte hakken. Zijn haren zijn onberispelijk gepoederd en hij glimlacht en knikt en buigt als alle jonkers, die in de antichambres vertoeven, om de gouddraad van hun eerzuchtige droom steeds hogerop te weven. Hij heeft een naam verworven in de salons en een maîtresse, die menig prins van den bloede hem benijden zou.

De jaren van voorspoed zijn aangebroken. Weldra zal hij het brevet dragen van geneesheer, verbonden aan de lijfgarde van de graaf d'Artois. Hij is een der poesjenellen geworden, die hij zelf in zijn ‘Ketenen van het Slavendom’ te Londen venijnig beschreef als nobele niets-nutters, die onder hun geborduurde jassen weg teren van eerzucht en een leven lang achter de gunsten der prinsen aanlopen... Maar met twee-duizend ponden als salaris kon hij een onbezorgd bestaan leiden op een aantrekkelijk appartement in de rue de Bourgogne. Hij smeekt zijn edelste cliënten om zijn adelstand te erkennen, ‘zoals in Italië en Spanje’. Het nieuwe wapenschild wordt boven de huisdeur met verguldsel aangebracht. Lakeien begeleiden de klanten naar zijn studeervertrek. De prijzen stijgen. Eerst klagen de cliënten over de duurte. Sommigen hebben vijf-en-dertig pond betaald voor een advies over hun lichamelijke welstand. De mannen zijn verdeeld in hun oordeel over zijn kundigheid. Enkelen beweren dat hij kwakzalvert. Brissot is een der eersten, die uitroept: ‘Het suikerwater van dokter Marat doet in ieder geval geen schade, indien het niet baat’. En dan, als een te snel opgebrande kaars dooft zijn roem. Hij verliest de Marquise de Laubespine. Hij verliest zijn cliëntèle. Hij verliest zijn lakeien en zijn appartement. Hij stelt een poging in het werk om de Koninklijke Academie voor zijn werk te interesseren. Hij schrijft een verhandeling over Licht, Electriciteit en Warmte. Hij organiseert enkele wetenschappelijke séances met het laatste geld, dat hij bezit. Hij poogt er uit te leggen, dat de vondsten van Laplace, Monge, Cousin en Lavoisier feitelijk uit zijn brein komen en eindigt tenslotte met de

[p. 56]

afkerige Academie ervan te beschuldigen, dat geen van haar leden in staat is om zelfs maar een afdoende middel te vinden om de luizen van het volk te bestrijden.

Parijs heeft Marat ontgoocheld. Meer dan ooit verbitterd, vernederd en eenzaam zwerft hij rond. Zonder zijn kanten jabots en zijn hoge gelakte molières is hij een nietig, wanstaltig en lelijk mens. Meer dan ooit haat hij zijn minderwaardigheid. Hij haat de macht der anderen. Hij zoekt de somberste en armzaligste kroegen van de faubourg du Roule en Saint-Antoine. Het gemor der paupers blijft zijn enig lichtpunt. Zijn zieke lever knaagt aan die laatste hoop. Zijn ogen vallen dieper en dieper in hun donkere kassen. Hij verafschuwt de menigte. Hij, die weet hoe men haar moet vangen. Hoe men imbecielen tot aanvoerders maakt en helden tot slaafs kuddevee. Waar mensen zich ophopen, vlucht hij weg, waar gezongen wordt, is het hem alsof hij door een lauwe misselijkheid wordt aangegrepen.

Op een avond loopt hij ineengedoken over de Pont-Neuf. Het zwarte Seinewater slaat er driftig tegen de stompe peilers. Het is een stormig najaarsweer. De wijnoogsten zijn gevierd. Het sap loopt uit de sponnen en in de drinkgelagen grijpen de handen der beschonkenen om de lendenen der uitgelaten deernen. De dorst van Marat is veel matelozer. Het wildste water, dat reeds zoveel namelozen heeft meegevoerd in zijn duistere vaart, kan die dorst niet lessen. In zijn eenzame gang botst hij tegen een hoge gestalte, die over de stenen rand gebogen staat. Een jonge man richt zich op. In zijn ogen ligt nog de naschijn van een afschuwelijke wanhoop. De desolaatheid van dit jonge gelaat, dat misschien de eerste liefdespijn heeft ervaren, staat een ogenblik afwezig en strak in de duisternis als een bleke vlek, waarvan de détails langzaam duidelijk worden. Het schiet in een lach, want het meent een ogenblik iemand herkend te hebben achter het masker van een verwrongen narrenkop. Een ogenblik slechts, want de passen versnellen zich in de richting van het Palais Royal.