Marat, de marskramer

[p. 26]

IV

Zijn haren vielen met glimmende tressen in zijn nek. Rond de diep inspringende mondhoeken begon een zware baard, die rondom de fascinerende kin kringde met twee scherpe punten. Als een opgedreven Ahasverus joeg zijn voorovergebogen, magere gestalte door de smalle straten van de havenbuurt. In de Huidenstraat, waar de dakranden van weerszijden elkander bijna raakten en waar honderden lappen en kleden van het ene kozijn tot het andere in de fluitende zeewind hingen te klapperen, had hij zijn intrek genomen. Marat was nu onder het volk. Waar de huiden verkocht werden en de lucht geladen was met de verrotting der slechtgelooide dierenvellen. Waar de wijntonnen gerold werden en de gisting de sponnen springen deed met purperen schuim over de spaken der ossenwagens. Waar het graan gewogen werd en de kleurige vesten der rijke makelaars zich mengden met het afgedragen roestbruin en het vale blauw der boerenkielen.

In die dagen deed in het zuiden des lands een merkwaardig Spanjaard van zich spreken. Landlieden zochten zijn woonstede op in Bordeaux. Armen bedelden hem om hulp voor een zieke bloedverwant. Rijken stuurden hun knechten met een uitnodiging, om zijn raad te vragen voor de geheimzinnigste kwalen. Zijn naam klonk als een toverformule voor iedereen, die tegen de duistere machten van het lichamelijk onheil vocht.

Animulo's faam lag op ieders lippen.

Met schimmels van geitenkazen bestreed hij de meest kwaadaardige verzweringen, beweerde men. Met azijnzuren in sap van rauwe groenten als artisjokken, pepers en peterselie bestreed hij de pijnen der gewrichten. Uit onkruiden bereidde hij dranken tegen gevaarlijke verkoudheden en men vertelde dat hij in ampullen het vergift

[p. 27]

van adders verzamelde om de bloedkwalen, die tot waanzin konden voeren, met kleine prikken in de aders te verminderen. Hoe dan ook, de nieuwe wetenschapslieden stonden versteld over zijn resultaten en menig dokter ging in de kleine opkamer boven de vuile kroeg in de Huidenstraat zijn licht opsteken.

Soms laadde Animulo zijn koffers op het dak van de diligence en trok de provincie in. Enkele jaren geleden had het rijtuig nog wijsgerige geschriften geborgen. Nu zwoer hij bij de exacte wetenschap! Dozen met opium, flesjes met elixers, zakjes met pillen, zalfjes en poedertjes waren zijn reisgoed. Op de dorpskermissen verscheen hij met zijn knecht, die een aap grimassen maken deed tot jolijt van de kinderen of die drie tamme muizen deed wandelen en dansen op een horizontaal in de lucht gehouden wandelstok. Kaken werden ingewreven met scherp geurende vetten en voorhoofden gewreven met oliën. Brandende vochtdruppels werden over rotte tanden gegoten en de afzichtelijkste exzeemkorsten van ondervoede kinderen met saffraangele poeders bestrooid, die een solferachtige reuk verspreidden. Soms verzamelde de helper van de wonderdokter de menigte door op zijn snaren-instrument te spelen, daarbij liederen zingend, waarin de gruwelverhalen uit andere streken op aangrijpende wijze tot uiting kwamen. Hij verstond de kunst om een volksoploop rond zijn meester te verwekken. Soms wanneer de grote dokter het te druk had met zijn heilmiddelen te verkopen, gaf zijn knecht vermaan en raad aan het lichtgelovige volk. Hij was gekleed in een lange zwarte rok, waarop sterren van zilverdraad waren geborduurd. Op een kleine wijnton ging hij meestal staan, wanneer het publiek zich rondom hen verdrong en terwijl Animulo naar abcessen, pokken en andere geheime kwalen keek, las zijn helper uit een enorm in leer gebonden boek met zware koperen sluitstukken lessen voor uit de wijze verhandelingen van de grote Descartes over de driften en de matigheid der mensen en over het geslachtelijk leven.

[p. 28]

Animulo had in hem een voortreffelijk impressario gevonden. Vanaf het eerste ogenblik, dat hij de jonge student Marat in de kroeg te Bordeaux had ontmoet, was hij onder de indruk gekomen van zijn opvallende verschijning. Voor Marat zelf was het een leerschool. Er rees uit de armzaligheid der mensen en al hun stompzinnigheid een andere levenssfeer dan hij uit Rousseau had geroken. Hij begreep, dat men beginnen moest met alles te verwerpen, dat niet tot de verbeelding der domme massa sprak. Dat men altijd suggereren moest en nooit bevestigen en dat men vooral niet op de redelijkheid rekenen moest. Er waren eenlingen, die blijk gaven van verstand, maar zodra men hen in de massa betrok, lieten zij zich door dezelfde bedrieglijke maar aanlokkelijk aangeprezen middelen beetnemen.

Er kwam een dag, waarop Marat onder de vlerken van Animulo uitvloog. Zeven jaar lang zwierf hij langs de wegen van Frankrijk. Zijn naam verdrong weldra die van Animulo. Men sprak van de geneesheer Marat. Zijn flesjes met suikerwater, zijn pilletjes van meel en zijn zalfjes van olijfolie deden meer wonderen dan de wetenschappelijke vondsten van Animulo. Alleen Marat zelf wist dat zijn geneesmiddelen geen geneesmiddelen waren, doch hij had geleerd dat suggestie en verbeelding wonderen konden doen. Zijn verachting voor deze maatschappij van imbecielen was echter gedurende die jaren gegroeid. En in het jaar 1769 stonden de paleisdeuren der edelen open voor dokter Marat, die de kwaadste der ziekten bleek overwonnen te hebben. De psychologie der massa was voor hem helder geworden als bronwater. Hij had nu begrepen hoe het individu op de meest belachelijke wijze zijn persoonlijkheid in de massa-waan verloor, hoe men de collectiviteit beetnam, hoe men nooit op haar gezond verstand, doch op haar duistere instincten rekenen moest. En uit de noden en de behoeften van deze kudde had hij een nieuwe leer gedistilleerd. Hij had immers ontdekt, dat men in de menigte een brutale kracht kon waarnemen, die plotseling - collec-

[p. 29]

tief opgezweept - zich als een golfslag bewegen ging onder de doem van één woede, van één onrust, van één haat. Ook had hij leren begrijpen dat de opwinding der menigte, die meer uit instinct dan uit hersens te voorschijn kon geroepen worden, niet van lange duur bleek te zijn en dat men daarom nooit vaak genoeg herhalen kon, waarvoor men haar in beweging wilde brengen.

Men moest steeds schromelijk overdrijven om hun verbeelding te prikkelen. Lag hier niet de sleutel van het geheim hoe de massa van het grootste slavendom in revolutie gedreven kon worden en vanuit de hevigste revoluties tot het laagste knechtschap gebracht? Men moest tot de massa steeds met gestrengheid spreken, nooit uit een ontroering van goedheid en schoonheid. De massa komt niet onder de indruk van gevoeligheden en humaan respect. Slechts wanneer de tyran zijn hardheid prijsgeeft volgt de menigte hem niet meer en haalt hem van het voetstuk af.

Dit waren Marat's ervaringen! Het deed er niet toe welke sociale vooruitgang men voor de menigte preekte, maar wel welk effect men ermee bereikte. Steeds moest men met de meest kinderachtige, maar tevens ook meest absolute argumenten tot haar doordringen. Deze argumenten moesten niet beredeneerd worden, doch opgedrongen!

Met deze ervaringen als winst verdween dokter Marat uit de dorpen. Frankrijk was nog niet rijp voor het duistere sentiment, dat in zijn hart te sluimeren lag. Hij wilde het voeden en versterken tot dat de tijd gekomen was. In Engeland had de burgerij sedert de parlementaire beweging van 1688 een geest van vrijheid geschapen, die als een verlokking naar het buitenland uitstraalde. Had Montesquieu niet geschreven, dat ‘daar iedereen zijn eigen vorst is!’? Marat liet geen geschrift ongelezen en nam alles gretig in zich op, dat aan het begrip ‘Vrijheid’ enige plaats schonk. Deze honger in hem is onverzadigbaar geworden. En zoals hij eerst, vervuld van een triomfantelijke droom het Frankrijk der vrijdenkende

[p. 30]

geesten binnengetrokken was, om er slechts vernedering, minachting en bitterheid te ontmoeten, zo gaat hij thans scheep naar het land, waar ‘de ware filosofie zich steeds in daden heeft getoond’... het is immers naar daden, dat zijn onrustig hart begint te verlangen.

In de Novembermisten van Londen, dat zijn oude wallen heeft omvergeworpen, schijnt hij te herademen. Hij is met een onuitsprekelijke vreugde vervuld, wanneer hij verneemt dat de Koning aan de Lord-Mayor de toestemming vragen moet om officieel de grenzen van de stad te overschrijden.

Maar ook hier leeft zelfs de meest vrije burger niet van filosofie en wind. Overal eist het bestaan mensen met hersens en mensen met handen. Overal kromt de rug zich om het dagelijks brood te verdienen. Zelfs hier in dit liberale Engeland, waar Marat spoedig de laatste resten opgeeft van een natuurbeeld der mensen, dat Rousseau hem had geopenbaard.