Skrywers in die strydperk. Krachtlijnen in de Zuid-Afrikaanse letterkunde

[p. 287]

tekstkritische noten

reënbooggoggatjie: regenboogkever - rooibaadjie: roodjasje - uitlos: met rust laten - taletjies: verhaaltjes - vir my kros krêssies vra: mij aan een kruisverhoor onderwerpen - yt en yt: uit en uit, helemaal - kônsie: konden niet- ôkkie... 'ie: ook niet

Jalontie se strafreën
Elias P. Nel

'n Reënbooggoggatjie of rooibaadjie wat ná die somerreëns sy verskyning maak, is nie giftig of gevaarlik nie. Hulle kan jou nie dood- of siek maak nie, maar die piepklein, rooi, fluweelagtige goggatjies, kleiner as 'n pinkienael, moes die kinders van Swartkop uitlos, nie aanraak en veral nie seer- of doodmaak nie. ‘Hoekommie, Mamma?’ wou hulle by meer as een geleentheid weet.

‘Dissie liebe Here se goggatjies wat kom kyk of ons genôg reent gehadit,’ was haar antwoord elke keer.

‘Ma’ Mamma, alle goggatjies en diertjies is tog liewe Jesus s'n. Hoekom ka ons slange en anner goed soos skerpioene en muise doodmaak, maar ons ka nie eers aannie reentgoggatjies vattie?’

‘Julle moetie met slim taletjies by my kom staan en vir my kros krêssies vra nie. Ek sê mos nou vir julle, daai reentgoggatjies is yt en yt deurie liebe Here gestuur om te kom kyk of dit genôg gereentit. Da'em sien julle mos hulle kom net ná die reent en so twee, drie dae daarna is hulle weer weg. Dan's hulle trug na die liebe Here toe om vir hom te sê ons het genôg reent gehad of om te sê die liebe Here moet nog reent stuur.’ Meer as dit het hulle nie uit haar gekry nie.

Dit was oupa Booi wat tussen sy storievertellery met 'n ander verduideliking gekom het. ‘Voortyd se oumense het mos innie veld gebly en kônsie gelees of geskryf hettie, soos baie van ons oumense van vandag ôkkie ka lees of skryf'ie. Ewentwil, die

[p. 288]

tekstkritische noten

voortyd se oumense hettie daai tyd 'n Bywel gehad wat vir hulle van God geleer hettie. Hulle het hulle se eie God gehad, !Xthui-Goab was sy naam. !Xthui-Goab issie God van als ennie Maker van als. En !Xthui-Goab was baie lief vir sy tjeeners en het op allerande maniere vir hulle versôre. Nou moet julle weet, voortyd se mense het van hulle se vee gelewe, so die veld moes deurie jaar goed geweesit. Nou elke keer assit reent, da het !Xthui-Goab boodskappers gestuur om seker te maak lattie reent wat hy gestuur het, genôg vir sy tjeeners en hulle se vee is. In onse Bywel van vidag lees julle wat ka lees mos van Josef wat deur sy pa gestuur is om sy broers innie veld te loop soek. Nou net soos die Josef vannie Bywel deur sy pa mooi aangetrek is, so trek !Xthui-Goab ôk sy boodskappers mooi aan. Da'em sien julle mos allie reentgoggatjies het sukke blink rooibaadjies aan. Dis om te wys lat hulle da'em 'n bietjie hoër is as allie anner diere wat ons elke dag sien.’

‘Ma' Oupa, hoekom sê onse mammas lat ons'ie aan hulle moet raak of hulle doodmaak'ie?’

Oupa Booi kyk die kinders so een vir een deur sy skrefiesoë aan, terwyl hy met sy mes 'n stuk pruimtwak afsny. Hy sit die afgesnyde stukkie in sy mond, kou dit goed. ‘Ai, julle jong tjeeners van vidag vistaan ôkkie. 'n Boodskapper moet mos truggaan en ga report wat hy gesienit. Assie reentgoggatjies nou seerkry of doodgemaak word, ka hulle mossie ga sê of ons genôg reent gehad hettie. Da weet onse !Xthui-Goab mossie of hy nog moet reent stuur offie reent moet laat ophou'ie. Pertykeers hoor julle mos die wêreld het daar of daar verspoel, da moet julle weet, iewerster het iemand !Xthui-Goab se boodskappertjies doodgemaak en hulle kônsie ga report'ie.

‘En later het !Xthui-Goab 'n anner boodskapper, 'n mens ma ôkkie heeltemal 'n mens'ie, gestuur om na sy tjeeners hier oppie aarde te kom kyk. Net soosie mense vidag ongehoorsamig is en al wat 'n slegte ding is aanvang, so het die voortyd se ou mense ôk maar gemaak. Toe stuur !Xthui-Goab sy boodskapper,

issie: is de - van als: van alles - ennie: en de - tjeeners: kinderen - geweesit: geweest zijn - twak: tabak - mossie: immers niet

[p. 289]

tekstkritische noten

!Xtheisi-Gobib, ommie mense teenie bose geeste wat !Xthui-Goab se vyand, Guanab, so onner sy tjeeners losgelaat het, te kom beskerm. So 'n mens moet liewerster die reentgoggatjies net so laat staan, want jy mors'ie met !Xthui-Goab nie. Hy straf 'n mens baie hard as jy nie vir hom wil lyster'ie, so da'em moet julle die reëntgoggatjies ytlos. Hoor julle vir my?’

So het hulle dit aanvaar. Elke keer wanneer die reëngoggatjies ná die reën verskyn het, het die kinders wye draaie om die diertjies geloop. Net so af en toe kon iemand nie die versoeking weerstaan nie, dan tel hy die pragtige, piepklein goggatjie op en streel liggies met die vinger oor die fluweellyfie. Daarna word dit weer net so versigtig neergesit.

Een slag nadat dit gereën het, het die kinders gespeel op die dele waar die oppervlak hard was, maar met genoeg modder. Terwyl hulle so speel, kom Jalontie daar aan. Hy het 'n groot koppiespeld met so 'n geel kop by hom, waarmee hy die meisies prik. Toe hy daarvan verveeld word, begin hy na reëngoggatjies soek.

‘Wat wil jy mettie goed maak? Jy weet mos ons moet hulle ytlos!’ probeer Piet Permidie keer.

‘Ek gaat hulle ammal vidag met my koppiespeld vreksteek!’ Die groter kinders probeer hom vang, maar hy hardloop vinnig weg. Voordat hulle hom kon vang, verdwyn hy tussen die huise. Die kinders het heeltemal van hom vergeet en gly-gly in die modder voortbaljaar.

Maar skielik roep Sanna Hoi uit: ‘Kyk wat hettie blêrrie mannetjie aangevang!’

Jalontie staan windmaker en hou die koppiespeld met die geel kop omhoog met 'n hele klomp dooie reëngoggatjies daarop ingeryg.

‘Ek het julle mos gesê ek gaat hulle vrekmaak. Julle is net soosie klom? oumense met hulle se ou vetlampiegelofies. Assie

mors'ie met... nie: behandel je niet als een kwajongen - slag: keer - vreksteek: doodsteken - het voortbaljaar: speelden uitbundig verder - windmaker: grootdoenerig - vetlampie: ouderwetse lamp die met vet brand

[p. 290]

tekstkritische noten

goed vrek is, is hulle vrek en daar sal niks gebeurie.’ Hy lig die koppiespeld nog hoër en roep vermakerig: ‘Kyk hoe sit hulle hier en ek mikeer nog niksie.’

Die kinders hardloop almal weg en maak dat hulle by hul huise kom. Niemand sê iets aan die grootmense nie.

Die volgende oggend pak die weer dreigender saam as die ligte reentjie van die vorige dag. Dik, donkerblou onweerswolke tot oorlopens toe vol hang laag oor Verneukpan. Die weerligstrale wat kort-kort neerflits, word gevolg deur die diep gerammel van donder. In al die huise word alle spieëls met doeke toegegooi en die draadlose se buitelugdrade losgemaak en onder die grond begrawe om die weerlig af te lei. Eers plof die eerste druppels neer, daarna reën dit duisende sinkemmers water. Die hele voormiddag stortreën dit sonder ophou. Orals begin stroompies water vinnig groter en groter word. Later vloei tientalle riviertjies tussen die huise deur. Van die roukleisteenhuise gee in onder die massas water. Om die groter wordende riviere van die huise weg te hou, word sandsakke inderhaas rondom die huise wat nog staan, opgestapel. In die gietende reën word sand in goiing-sakke geskep om teen die mure op te stapel. Die reën begin stadig deur die rietdakke drup. Emmers, skottels en panne staan oral in die huise rond om die lekkende water op te vang. Die water stroom later teen die mure af en kalwe die kleimure uit.

Jalontie-hulle se huis loop erg deur onder die stortreën. In die een muur is 'n sloot regdeur gespoel. Die rietdak kreun swaar onder die water wat nie vinnig genoeg afspoel nie. Dit lyk of die dak elke oomblik inmekaar gaan sak, die balke begin kraak en meegee. Jalontie hoor hoe sy pa en broers rondhardloop om stutpale onder die balke in te druk. ‘Assie reent nog moet langer aanhou, da sit ons vidag sonner 'n huis,’ kla sy ma.

In sy halfdonker kamer sit Jalontie met toe oë na die reën en luister. Elke keer as die weer blits en die donder rammel, krimp hy ineen. Die weerlig verlig die vertrek met elke blits. Jalontie wens die reën wil ophou, maar hy het nie die moed om sy oë oop

draadlose: radio - goiingsakke- jutezakken - Jalontie-hulle: Jalontie en de andere gezinsleden-weer: bliksem

[p. 291]

tekstkritische noten

te maak en uit te kyk nie. Dan hoor hy 'n geweldige slag buite en hoe sy ma-hulle skree. Hy hardloop na die venster en kyk na buite. Die groot peperboom wat vlak voor hul huis staan, is middeldeur geslaan.

‘O, my liebe Jeretjie! Wat het ek gedoen?’ skree hy en hardloop na buite.

In die gietende reën staan baie mense wat kom kyk wat gebeur het. ‘Dis da'em baie snaaks,’ hoor hy sy pa aan een van die grootmense sê, ‘dit wil kompleet lyk offie weer iets vir ons wil sê.’

Jalontie stap stadig na sy pa toe. In sy hand is die koppiespeld met die dooie reeëngoggatjies. ‘Pa, is... issit so lat 'n mens'ie die rooibaadjies moet doodmaak'ie?’ vra hy bewend. Almal kyk verslae na die koppiespeld wat hy omhoog hou.

‘My tjeent, my tjeent, wat het jy gestane maak?’

‘Ek... ek het maar net gespeel, Pa, ek willie moeilikgeit gemaak hettie,’ huil Jalontie. ‘Pa, Pa kan my maar doodslat assie reent net sal ophou.’

‘Nee, mannetjie, vir jou gat ekkie slattie, al issit wat jy kortkom. Jy vat nou daai rooibaadjies en jy ga sit vir hulle een vir een mooi stadig innie water oppie pan.’

‘Oppie pan, Pa? So ver, Pa?’

Sy pa praat sag en stadig: ‘Luister hierso, mannetjie, jy praat'ie nog een keer teë nie. Jy maak soos ek sê en loop sit daai boodskappertjies van !Xthui-Goab innie pan en nêrens anners neer'ie. Verstaan jy vir my? Dis net Godsgluk lattie boom'ie oppie huis geval hettie, anners was ons ammal nou dood. En vir wat? Net oorlat jy nie ore aan jou harspan hettie!’

Jalontie voel hoe iemand hom aan die arm nader trek. Hy kyk om en sien dis oupa Booi. ‘Jy moet nou vidag vir Oupa mooi lyster, my tjeent. Jy moet maak soos jou tatta vir jou gesê het. Innie pan en nêrens anners ga haal jy daai rooibaadjies een vir een van daai koppiespeld af en sit vir hulle stadig innie waters oppie pan neer. Nie vinnig'ie en jy moet hulle ôkkie stane neergooi nie. As jy dit doen, sal !Xthui-Goab eers kwaad wees en dan verspoel ons

Kortkom: nodig hebben - harspan: hersenpan - tatta: vader

[p. 292]

almal vidag. As jy die rooibaadjies neersit soos wat Oupa nou vir jou sê jy moet hulle neersit, da sal die's wat ná vidag se reent kom, sien lattie eerste boodskappers dood is. Dan kan hulle vir !Xthui-Goab ga sê sy boodskappers is dood en gaat'ie weer trugkommie. Innie pan is waar'ie rooibaadjies die meeste is, so hulle sal sommer daatlik sien wat vannie eerste rooibaadjies gewordit.’

Oupa Booi stoot hom vorentoe dat hy moet begin loop. Jalontie loer nog oor sy skouer of sy pa of iemand nie dalk agterna kom nie. Maar niemand kom agter hom aan nie. Die reën val hard teen sy gesig vas. Hy probeer dit wegvee, maar dit help nie. Hy voel nie eens die trane wat oor sy nat gesig rol nie. Hy is baie bang. Wie sê nie die weerlig slaan hom dood voor hy op die pan is nie? Hy begin hardloop, maar stop weer dadelik. Hy kan nie deur die reënvlae sien nie. Heeltyd bid hy hardop: ‘Asseblief, Jere, of as Jere se naam !Xthui-Goab is, moet Jere ôk maar lyster. Ek is jammer lat ek so ongehoorsamig vir Pa was en lat ek ôk so baie ongehoorsamig vir Jere was. Ek sallie weer'ie. Spaar my net vidag, Jere. Asseblief, Jere.’

Sy gebed laat nie die donder en blitse bedaar nie. Elke keer as die weerlig hier vlak langs hom slaan, gaan staan hy stil en wag om dood te gaan. Ná wat vir hom soos 'n paar dae voel, kom hy moeg by die pan aan. Hy staan kniediep in die water. Met bewende hande haal hy die reëngoggatjies af en sit hulle een vir een in die water neer. Toe hy orent kom, slaan die weerlig om hom. Jalontie skrik so groot dat hy agteroor in die water val. Hy bewe so dat hy byna nie die reëngoggatjies kan raakvat nie. Die gerammel is oorverdowend. Dit voel asof die hemel skeur. Toe hy die laaste goggatjie in die water los, draai hy om en begin huis toe hardloop.

Hy hardloop so hard dat hy nie eens agterkom die reën begin bedaar nie. Die blitse en gerammel raak al minder. Dis eers toe die son flou deur die wolke begin skyn dat hy sien die weer is besig om op te klaar.

Uit Mafoiing en annerlike gelofietjies, Kaapstad: Tafelberg, 2001

[p. 293]

Elias P. Nel nam met zijn debuut Iets goeds uit Verneukpan? (1998) meteen een leidende plaats in temidden van de nieuwe kleurlingschrijvers. Hij werd geboren op Verneukpan in het Kenhardt-district. Nel schrijft met sympathie en deernis over de plattelandse kleurlinggemeenschap die hij van binnenuit kent. Hij weet zijn personages raak te typeren. Zijn verhalen zijn meestal rond anekdotes opgebouwd en met een humoristische saus overgoten. Ze baden in een sfeer van nostalgisch verlangen naar een wereld die zijn eenvoud en ongereptheid nog niet verloren heeft. De schrijver gebruikt de omgangstaal van deze gemeenschap. ‘Jalontie se strafreën’ gaat terug op de mythen van de Bosjesmannen of San, de oorspronkelijk bewoners van deze streek