Logo DBNL
Populaire literatuur (1974)

Populaire literatuur

(1974)–Jan Fontijn–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

6 Triviaalliteratuur, suggesties voor een probleemstelling

0. Inleiding

Sedert een kleine tien jaar wordt er, binnen de literatuurwetenschap, op grotere schaal aandacht besteed aan het verschijnsel Trivialliteratur (in het vervolg afgekort met: ‘TL’)1.. Met traditionelere topics uit de literatuurwetenschap, zoals de ‘thematische analyse’, het onderzoek naar ‘stromingen’, ‘periodes’, ‘invloed’, enz., heeft deze recente onderneming gemeen, dat het niet duidelijk is, met welke probleemstelling zij precies moet worden verbonden. ‘TL’ wordt als benaming gebruikt voor een bepaalde klasse proza-teksten2. - novellen, romans, toneelstukken - van nogal geringe esthetische en ethische kwaliteit. Uit het overzicht dat de werkgroep ‘Triviale literatuur’ van de diskussie over TL uitgaf, blijkt dat vooral de volgende punten problematisch zijn'

(i).Het normatieve aspekt: ‘TL’ duidt, zoals gezegd, een verzameling teksten aan, waarop een bepaald type esthetische en ethische normen van toepassing zijn. De vraag is dan: Zijn dit probalistische of deontische normen? En: Hoe stel je schalen op voor het waarderen van en voor voorkeursordeningen voor teksten? Hieraan wordt in de diskussie geen aandacht besteed.
(ii)Het tekstueel-funktionele aspekt: TL heeft vermoedelijk specifieke tekstuele kenmerken (genoemd wordt het domineren van de handeling), die de receptie in sterke mate bepalen. De receptie van TL-teksten wordt ‘kritiekloos’ genoemd. Hieraan worden beschouwingen over de funktie van TL vastgeknoopt. TL wil primair verstrooien. Nadere analyses van de aanduiding ‘verstrooiend’ leiden tot het toekennen van een therapeutische of juist een vervreemdende funktie van TL, al naargelang men een psychoanalytische of een ideologiekritische benadering onderneemt.

Het is niet nodig in te gaan op de kanttekeningen die het verslag van de werkgroep TL over deze twee punten bevat, om in te zien dat (i) en (ii) niets bijdragen tot de ontwikkeling van een probleemstelling

voor TL. Er bestaat geen enkele aanzet in de diskussie over TL tot het opzetten van een theoretisch kader waarin men (i) en (ii) zou kunnen herformuleren, opdat duidelijk wordt met welke (verschillende) theoretische en empirische problemen zij zijn te korreleren. In de literatuurwetenschap zijn vragen over het waarderen van teksten en over de wijze waarop tekstuele kenmerken met receptiefaktoren zijn te verbinden, evenmin ooit systematisch aan de orde gesteld3..

Wanneer men suggesties wil doen om tot een probleemstelling voor TL te komen, houdt dit in dat men probeert aan te geven welke onderzoeksobjekten, en in welke volgorde, een TL-theorie het beste zou kunnen kiezen. Dit impliceert weer dat methodologische kwesties centraal dienen te staan. Omdat er geen hecht literatuurwetenschappelijk kader is, waarop men zich hier kan beroepen, is het onvermijdelijk dat de aanbevelingen die zullen volgen nogal globaal zullen zijn. Dit wil zeggen dat zij in eerste instantie voor de literatuurwetenschap zullen gelden.

Ik ga er, bij mijn suggesties, vanuit dat hun zinnigheid uiteindelijk bepaald wordt door de mate waarin zij de vorm van een onderzoeksprogramma kunnen hebben. Deze opvatting komt van Lakatos (1970) en is voor de literatuurwetenschap geprecizeerd door Schmidt (1970) en vooral door Van Rees (1973). Zij zegt dat de serie theorieën die men ontwikkelt kontinuïteit moet vertonen, en wel in die zin dat iedere volgende theorie meer empirische inhoud heeft dan de vorige, dus nieuwe feiten kan voorspellen (theoretische progressiviteit) en ook nieuwe feiten laat ontdekken (empirische progressiviteit). Hiermee zijn kriteria gegeven om te bepalen of de verandering van problemen die met het ontwikkelen van nieuwe theorieën gepaard gaat, al dan niet progressief is. Het onderzoeksprogramma bestaat uit methodologische regels die enerzijds aangeven welke richting het onderzoek niet, en anderzijds aangeven welke richting het onderzoek wel dient uit te gaan. De eerstgenoemde soort regels maken de negatieve heuristiek uit en geven wat Lakatos de ‘harde kern’ van het programma noemt; de tweede soort regels vormen de positieve heuristiek en leiden tot een programma waar steeds ingewikkelder modellen worden gebouwd, die de werkelijkheid simuleren. Hierbij geldt dat deze modellen in de loop van de uitwerking van het programma altijd door andere worden vervangen.

Voor de opbouw van een literatuur- en van een TL-theorie kies ik het volgende uitgangspunt: In de literatuur- en de TL-theorie moet de notie tekst centraal staan. De ontwikkeling van een adekwaat tekstbegrip is niet mogelijk zonder daarbij de zender(s) en de ontvanger(s) van teksten te betrekken. Op basis van een (partieel) tekst-

begrip moeten kriteria voor teksttypologieën ontwikkeld worden. In jargon uitgedrukt: Een teksttheorie is alleen denkbaar op basis van een pragmatiek. Literatuurwetenschap en TL-theorie hebben bepaalde typen teksten tot objekt - men moet deze teksttypen dan ook door speciale pragmatische en tekstuele eigenschappen kunnen kenmerken. De redenen om te zeggen dat de literatuurwetenschap, en een TL-theorie, ontwikkeld moeten worden op basis van een notie ‘tekst’, zijn af te leiden uit met name de diskussie in Baumgärtner (1969). Hier wordt beargumenteerd, dat toetsbare hypotheses over de literaire (poëtische) kwaliteiten van teksten pas geformuleerd kunnen worden, indien men beschikt over enige kennis van wat een tekst is en welke pragmatische faktoren men met teksten moet verbinden. Baumgärtner (1969, 16ff.) toont aan dat poëticiteit niet direkt onderzocht kan worden op basis van een model van de ‘poëtische kommunikatie’. Poëticiteit, opgevat als deviatie ten opzichte van de omgangstaal, kan alleen geprecizeerd worden aan de hand van statistische kwaliteiten van tekstkorpora, waarbij men uit dient te gaan van de totale kommunikatieve situatie (Baumgärtner 1969, 30ff.). Ook wanneer men poëticiteit als konnotatie opvat, dient men over kennis van de gehele kontekst (kommunikatief, tekstueel) te beschikken, waarin ‘poëtische’ uitspraken worden gedaan (Baumgärtner 1969, 20). Een linguistische rekonstruktie van poëticiteit is in principe onmogelijk - zij kan hoogstens bepaalde syntaktische en semantische verschijnselen op zinsniveau betreffen, die uiteindelijk, en dit is essentieel, alleen wanneer men rekening houdt met sociologisch-pragmatische faktoren (vooral: de lezersreceptie) als elementen van literairheid of poëticiteit kunnen worden begrepen. Dit vooronderstelt weer een tekstbegrip, waarin verschijnselen als thematizering en kommunikatief bepaalde verdelingen van zinselementen en -volgordes verantwoord zijn. Aangezien het begrip ‘TL’ even normatief lijkt als het begrip ‘literair’, en er nergens argumenten zijn gegeven waaruit zou blijken dat TL te korreleren is met linguistische verschijnselen, op zinsniveau, is het verstandig, Baumgärtners betoog ook voor onderzoek naar TL te laten gelden.

Gezien de stand van het onderzoek naar tekstualiteit (cf. § 2), kan men het beste beginnen met het uitwerken van een notie ‘koherentie’ (§ 2). Het, vermoedelijk partiële, tekstbegrip dat men zo opbouwt zou verfijnd moeten worden door het te konfronteren met bestaand logisch en linguïstisch materiaal over vraag/antwoord, indirekte rede, dialoogstrukturen, enz.

De aangekondigde suggesties gaan over:

(1)De voornaamste problemen van een pragmatiek;
(2)De opzet van een teksttheorie;
(3)Het probleem van teksttypen, toegespitst op de kwestie van de fiktionaliteit en haar belang voor TL.

De cijfers korresponderen met de paragrafen.

1. Problemen van de pragmatiek4.

Carnap (1946, 3ff.) omschrijft een taal (uiterst grof) als een systeem van gewoonten om geluiden, gebaren, geschreven tekens, objekten, enz. te produceren, teneinde met andere personen te kommuniceren, dat wil zeggen hun gedachten, handelingen, enz. te beïnvloeden. De kleinste eenheden van een taal heten tekens, (bepaalde) opeenvolgingen van tekens worden uitdrukkingen genoemd. Onderzoekt men een bepaalde taal L en formuleert men de resultaten (in een taal L'), dan heet L de objekttaal en L' de metataal. Het is mogelijk dat L en L' gelijk zijn (bv. een in het Nederlands geschreven grammatika van het Nederlands). De algemene theorie van talen heet de semiotiek. Er is in het taalgebruik sprake van drie fundamentele faktoren: De taaluitdrukking, dat waaraan de uitdrukking refereert (de extensie) en de gebruiker van de taaluitdrukking. Het is methodologisch van belang deze drie faktoren, die natuurlijk met elkaar gerelateerd zijn, scherp te onderscheiden5.. De semiotiek, zoals Morris (1972) voorstelde, moet onderverdeeld worden in:

(i)Syntaxis: De studie van de formele opbouw van uitdrukkingen, zonder hun relatie met hun extensie noch met hun gebruikers in aanmerking te nemen;
(ii)Semantiek: De studie van de uitdrukkingen van een taalen dat waaraan zij refereren;
(iii)Pragmatiek: De studie van de uitdrukkingen van een taal en van hun gebruikers.

Er zijn verschillende verfijningen denkbaar van deze onderverdeling. De belangrijkste is die in zuivere en deskriptieve semiotiek. Zuivere semiotiek omvat:

(i)Zuivere syntaxis: De konstruktie en de analyse van de syntaktische eigenschappen van formele systemen K. De regels die men opstelt definiëren konsepten als: ‘welgevormde uitdrukking in K’, ‘term in K’, ‘bewijsbaar in K’, enz. De zuivere syntaxis bevat de analytische zinnen van de metataal die uit deze definities volgen;
(ii)Zuivere semantiek: De konstruktie en de analyse van de semantische eigenschappen van formele systemen S. De regels definiëren konsepten als: ‘designatie in S’, ‘waar in S’, enz.

Deskriptieve semiotiek omvat:

(i)Deskriptieve syntaxis: Het empirische onderzoek naar de syntaktische eigenschappen van een natuurlijke taal L (speciale deskriptieve syntaxis) of van alle natuurlijke talen L (algemene deskriptieve syntaxis);
(ii)Deskriptieve semantiek: Het empirisch onderzoek naar de semantische eigenschappen van een natuurlijke taal L (speciale deskriptieve semantiek) of van alle natuurlijke talen L (algemene deskriptieve semantiek).

De linguistiek is een onderdeel van de deskriptieve semiotiek. We stellen nu de vraag: Moeten zuivere en deskriptieve semiotiek uitgebreid worden met respektievelijk zuivere en deskriptieve pragmatiek? Carnap (1946, 13) zegt expliciet dat er geen zuivere pragmatiek bestaat6., (deskriptieve) pragmatiek is de basis voor de linguistiek - deskriptieve syntaxis en semantiek worden onderdelen van de pragmatiek genoemd. Morris (1972, 27ff.) neemt wel een zuivere en een deskriptieve pragmatiek aan, maar formuleert het onderscheid tussen ‘zuiver’ en ‘deskriptief’ verschillend: zuivere semiotiek (met zuivere syntaxis, semantiek en pragmatiek) is de metataal, deskriptieve semiotiek (met deskriptieve syntaxis, semantiek, pragmatiek) is de toepassing van de metataal op konkrete teken-gebeurtenissen.7.

Carnap en Morris maken het onderscheid tussen zuivere en deskriptieve semiotiek op grond van verschillende overwegingen. Voor beiden bevat de zuivere semiotiek alleen analytische en de deskriptieve semiotiek alleen synthetische zinnen (cf. Lieb 1971, 104ff.). Voor Carnap hangt het onderscheid tussen zuivere en deskriptieve semiotiek af van het soort taalsysteem (formeel of natuurlijk) dat men bestudeert, voor Morris (1972) daarentegen van het feit of men alle dan wel één objekttaal bestudeert (cf. Martin 1959, 7f.). Voor een diskussie van de moeilijkheden die hier voor de hand liggen, verwijs ik naar Verdaasdonk (1973a).

Ik heb, na deze inleidende opmerkingen, nu een kader waarin ik twee belangrijke vragen over de pragmatiek als empirische wetenschap kan behandelen; te weten: die naar het objekt van de pragmatiek, en die naar het onderscheid in theoretische en observationele taal.8. dat voor de pragmatiek, als empirische wetenschap in principe gemaakt moet kunnen worden. Ik identificeer zuivere pragmatiek met de theoretische taal en deskriptieve pragmatiek met de observationele taal (cf. Verdaasdonk 1973a). We zetten de pragmatiek op als een formeel systeem S, waarvan de taal L en de logika geformalizeerd zijn. Allereerst worden de primitieve tekens en de atomaire uitdrukkingen van L aangegeven. Transformatieregels bepalen hoe

samengestelde uitdrukkingen uit een eenvoudigere uitdrukkingen worden opgebouwd. De noties ‘welgevormde uitdrukking’ en ‘zin’ worden dan voor L gedefinieerd. De logika van S wordt aangegeven door een syntaktische karakteristiek van de operatie ‘logisch gevolg’, met behulp van de notie ‘bewijs’. Wat een theorema van L is, is dan te definiëren. We karakterizeren L semantisch door een model9. voor L op te stellen. Een model is dat gedeelte van de werkelijkheid waar L over kan spreken. Formeler uitgedrukt: een model is een (n+1)-tupel <D, R1, ...,Rn>, waar D (het domein) een niet lege verzameling van individuen is en R1,...,Rn relaties zijn tussen de elementen van D. Het bereik van iedere individuele variabele is D en k-plaatsige predikaten geven k-plaatsige relaties aan in D. Ieder model M van L bepaalt een van de mogelijke interpretaties van L. We zijn nu in staat het semantische begrip ‘waar in M’ te definiëren en de semantische tegenhangers van de syntaktische noties ‘volgt uit’, ‘logisch waar’ en ‘logisch onwaar’ te geven. Het zal duidelijk zijn dat wat een theorema is, in een empirische theorie niet altijd strikt formeel bepaald kan worden - de waarheidswaarde van tenminste enige theorama's moet op grond van waarnemingen worden bepaald. Technisch komt dit er op neer, dat we L verbaal - door zogenaamde ‘betekenispostulaten’ - en niet verbaal - ostensief, door direkt naar de werkelijkheid te verwijzen - moeten interpreteren. Zouden we alleen met betekenispostulaten werken, dan houdt dit in dat we aan moeten nemen ofwel dat er alleen eindige modellen zijn - wat een problematische voorwaarde is voor een verzameling betekenispostulaten van een empirische theorie - ofwel dat er oneindige modellen zijn - dan is het onmogelijk alle strukturele eigenschappen te specificeren van de relaties die door deskriptieve termen worden aangegeven. Verder geldt nog, dat de predikaten die door betekenispostulaten worden geïnterpreteerd vaag zijn, dat wil zeggen: Het is niet uit te maken of een predikaat P wel of niet geldt voor een willekeurig objekt x - en dit is precies wat we in onze empirische theorie willen voorkomen. We onderscheiden derhalve twee deeltalen10. binnen de wetenschappelijke taal L: Een observationele taal waar de waarden der variabelen niet alleen waarneembare entiteiten maar zelfs konkrete individuen zijn. De observationele taal heeft een eindig model: Uit de regels van de observationele taal mag niet volgen dat het waardebereik van de variabelen oneindig is. Een theoretische taal wordt daarnaast opgezet. De predikaten van de theoretische taal verwijzen niet naar waarneembare entiteiten, of zij verwijzen naar observabele entiteiten (‘magnetisch’, ‘intelligent’) die niet ostensief gedefinieerd kunnen worden. De formele opbouw van de theore-

tische taal is ingewikkelder dan die van de observationele taal: In de theoretische taal moeten zeer gekompliceerde theorieën uitgedrukt kunnen worden en stellingen uit de hogere wiskunde bewezen kunnen worden. Het logische apparaat van de theoretische taal dient dus sterker te zijn dan dat van de observationele taal. Er zijn, tenslotte, korrespondentieregels die de theoretische taal partieel en indirekt empirisch interpreteren door enige termen uit de theoretische taal te verbinden met termen uit de observationele taal. De theoretische termen die niet in de korrespondentieregels voorkomen worden door de theoretische termen die wel in de korrespondentieregels voorkomen indirekt geïnterpreteerd - beide ‘soorten’ theoretische termen zijn verbonden met elkaar, hetzij door de axioma's van de theorie, hetzij door definities.

Carnap (1967) is, van de schrijvers over pragmatiek, de enige die expliciet onderscheid maakt tussen de theoretische en de observationele taal, zonder dit overigens expliciet te relateren aan het onderscheid zuivere/deskriptieve semiotiek, c.q. pragmatiek. De theoretische taal is intensioneel en formalizeert noties als ‘zin’, ‘assertie’, ‘geloof’, enz. De observationele taal beschrijft bijvoorbeeld het feit dat een spreker met zijn spreekorganen een serie hoorbare geluiden pruduceert (weergegeven als: U(X, t, R), waar ‘U’ betekent ‘uit’, ‘R’ een serie geluiden aanduidt, ‘X’ de persoon X en ‘t’ een tijdsmoment). Korrespondentieregels leggen dan de relatie tussen U(X, t, R) en A(X, t, Z, L) - ‘X heeft de bewuste wil om een konkreet voorkomen (“token”) van een zin van taal L op tijdstip t als assertie te uiten’11..

In latere onderzoekingen over de pragmatiek, binnen het project van een logische grammatika voor natuurlijke talen, met name door Montague (1968), Apostel (1971) en Von Kutschera (1973) wordt eveneens een intensionele taal opgebouwd, maar hier rijzen moeilijkheden over de relatie theoretische/observationele taal en over het objekt van de pragmatiek.

Het basis-idee achter het zojuist gereleveerde onderzoek is, dat de betekenis van taaluitingen samenvalt met hun waarheidsvoorwaarden. De (on)waarheid van een taaluiting kan afhangen van bepaalde situationele faktoren als plaats, tijd, spreker, hoorder, wat er tevoren werd gezegd of van de mogelijke werelden waarover men wil spreken. De extensie van een zin is zijn waarheidswaarde: ‘waar’ of ‘onwaar’. De intensie van een zin is een funktie die aangeeft van welke situationele faktoren de extensie afhangt. De faktoren maken de verzameling van indexen I uit. Een intensie van een zin is dan de funktie die van I naar een extensie loopt.

De opzet van een pragmatische taal is gegeven door Montague (1968). De interpretatie van deze taal L is het geordende tripel < I, U, F > zo, dat (i) I en U verzamelingen zijn. I is de verzameling indexen, U die van de mogelijke objekten; (ii) F een funktie is met L als domein; (iii) FA een funktie is met domein I voor ieder symbool A in L; (iv) Als P een n-plaatsig predikaat is en i in I is, FP(i) een n-plaatsige relatie is op U; (v) Als A een n-plaatsig operatie-symbool is in L en i is in I, dan is FA(i) een (n+1) - plaatsige relatie op U, zo dat voor alle xO,...,xn-1 er precies een objekt y is zo dat < xO,.. .,xn-1, y> in FA(i) is; (vi) Als N een n-plaatsige operator van L is en i in I is, dan is FN(i) een n-plaatsige relatie op de machtsverzameling van I.

We zien dus dat F de taal L op U afbeeldt, afhankelijk van de i in I. Er zijn specializeringen van de i's (en van L) denkbaar: De i's kunnen tijdsmomenten, mogelijke werelden, personen, wat er tevoren gezegd is, enz. aanduiden. Iedere uitdrukking in L krijgt een intensie en een extensie toegekend.

Met behulp van L kunnen we nu uitdrukkingen uit natuurlijke talen weergeven. Voorzover het zinnen betreft, zeggen we dat L hun logische vorm (Harman 1972) specificeert. Zet men de linguistiek, die als empirische wetenschap onderdeel is van de deskriptieve semiotiek, aldus op, dan kun je vragen: Welke is de relatie tussen de logische vorm en de strukturen van zinnen uit de natuurlijke taal? Gaat het hier om een arbitraire weergave, voldoende voor een heel speciale doelstelling, of is er sprake van een ‘natuurlijke’ weergave, of is er überhaupt geen verschil? Is de modeltheoretische semantiek een geschikt instrument voor de semantische analyse van natuurlijke talen? Een kernkwestie is wat een dergelijke linguistiek empirisch verantwoordt: Neemt men het adagium over dat een taal begrijpen neerkomt op weten wat het betekent voor een zin om waar te zijn, dan moet men kennelijk aannemen, dat de spreker van een natuurlijke taal in staat is de theorema's voor een willekeurige verzameling zinnen aan te geven. Een suksesvolle specifikatie van waarheidskondities kan echter voortkomen uit kennis die je hebt van funkties of van het feit dat twee verschillende eigenschappen dezelfde extensie kunnen hebben12.. Deze kennis zou dan opgevat moeten worden als taalkennis. Een begrip als ‘competence’ lijkt dan niet langer hanteerbaar, tenzij je aanneemt dat grammatikaliteitsoordelen en waarheidsoordelen behoren tot het intrinsieke taalvermogen van een spreker van een natuurlijke taal. Dit is nogal spekulatief. Bondig samengevat: De opzet van een zuivere pragmatiek is, formeel althans, zeer precies, wat een deskriptieve pragmatiek inhoudt, is onbekend.

De enige mij bekende poging om Montague's voorstel met een deskriptieve pragmatiek uit te breiden is die van Apostel (1971). Spreker en hoorder worden, merkt hij op, in Montague (1968) niet expliciet gedefinieerd, maar voorondersteld. Apostel komt op de volgende wijze tot de verlangde definitie: Angenomen wordt, dat wanneer een taaluiting door een spreker op een tijdstip t is geproduceerd, de interpretatie van L door een hoorder (= mogelijke spreker) verandert. Formeel wordt dit uitgedrukt door te stellen dat in dit geval de relatie K(ommunikatie) tussen spreker en hoorder gold, en dat, op grond van K, de funktie F de taal L op telkens verschillende Ui 's afbeeldt. We zagen al dat F afhankelijk was van indexen.

We moeten nu aannemen dat F vooral afhankelijk is van de indexen die sprekers en tijdsmomenten aanduiden. Er wordt dan een metafunktie G opgebouwd, waarvan het domein bestaat uit verzamelingen indexen die sprekers en verzamelingen indexen die tijdsmomenten aanduiden. G werkt op F (L, U, I). Met het aldus opgebouwde apparaat kan worden voldaan aan wat Apostel een voorwaarde voor adekwaatheid noemt, te weten dat een analyse van ‘Ik’ moet kunnen aangeven dat, in de direkte rede, ‘f (Ik)’ impliceert: ‘Ik besta’. Ik heb met dit ‘kriterium’ al moeite: Het werkt niet voor fiktieve sprekers en gaat voorbij aan Montague's (1968, 106, 109) verduidelijkingen waarom in L over mogelijke en niet direkt over bestaande individuen wordt gekwantificeerd. Apostel zegt nu, dat het voorkomen van taaluitingen (de ‘speech-events’) gekarakterizeerd moet worden onafhankelijk van de zojuist gegeven wijze om spreker en hoorder te definiëren - als een fysische of psycho-sociale sekwentie. De pragmatische taal L moet dan predikaten bevatten die uit kunnen drukken dat er een serie speech-events op bepaalde tijdstippen plaatsvindt, alsook predikaten die delen van speech-events definiëren en klassen van speech-events aanduiden. Deze klassen onderscheiden zich van elkaar door het voorkomen van bepaalde delen in speech-events, met name het voorkomen van bepaalde persoonlijke voornaamwoorden als ‘Ik’, ‘Jij’, enz. Dat ij ‘Ik zeg “p”’ impliceert: ‘Ik besta’ kan nu op de volgende wijze verantwoord worden, indien het waar is dat iedere speech-act een spreker heeft: Er is een voorkomen van een speech-act die tot de ‘Ik-klasse’ behoort en die een voorwaarde is voor de relatie iKj (waar i en j deelnemers aan een kommunikatieproces aanduiden). Dan duidt ‘Ik’ die deelnemer aan, wiens F-funktie niet gewijzigd wordt door K, dat wil zeggen: ‘Ik’ is de index waar de verzameling funkties die L op U afbeelden konstant blijft. Ik begrijp niet goed wat het konstant blijven van een funktie te maken heeft met ‘bestaan’, noch wat er precies bedoeld

wordt met de implikatie van ‘Ik besta’ door ‘Ik zeg: “p”’. Betekent dit dat iemand die ‘p’ asserteert, ook ‘Ik besta’ asserteert? Of betekent dit dat uit de deskriptie van ‘Ik zeg: “p”’ volgt: ‘Ik besta’ (dan toch: ‘“Ik” bestaat’)? De observationele predikaten van L worden in ieder geval niet gegeven - de relatie zuivere pragmatiek - deskriptieve pragmatiek blijft onduidelijk.

 

De vraag naar het objekt van de pragmatiek is tot dusver op de achtergrond gebleven. Gaat men uit van de eerdere, hoogst globale aanduiding, dat de pragmatiek de studie is van de relatie tussen teken en gebruiker dan zal men dit moeten vertalen in onderzoek naar logische, psychologische, sociale, linguistische, enz. elementen. Daartoe zullen verschillende etappes van pragmatisch onderzoek moeten worden opgezet. Als voorbeeld moge hier een suggestie in Martin (1959, 9) dienen, waar de pragmatiek allereerst de studie zou moeten ondernemen van relaties als ‘utterance’, ‘aksepteren’, ‘assertie’, ‘geloven’, enz. tussen uitdrukkingen en gebruikers. Vervolgens zal aandacht besteed moeten worden aan de handelingen en het gedrag van taalgebruikers als reaktie op bepaalde talige stimuli, daarna moeten de sociale eigenschappen van de taal bij het onderzoek betrokken worden. Het produceren en verstaan van taaluitingen is een proces, dat globaal weergegeven kan worden met: ‘X veroorzaakt de gebeurtenis Y’, ‘X neemt Y waar’, ‘X intendeert Z’, ‘X weet P’, ‘X gelooft R’, enz. (Apostel 1971, 15). Men kan verschillende noties formalizeren met behulp van Hintikka's epistemische en doxastische logika. De vraag die dan rijst kan men ook stellen voor het geheel van onderzoekingen over pragmatiek à la Montague: In hoeverre komt men zo tot een adekwate empirische theorie van de pragmatiek? Zowel in Montague (1968) als in Von Kutschera (1973) gaat het erom te laten zien hoe de waarheid van zinnen (beter: van uitingen) af kan hangen van kontextuele faktoren. Er wordt dus onderzoek bedreven dat strikt genomen tot de semantiek behoort. Merk op dat Lewis (1972), met gelijke bedoelingen, een formeel vrijwel identiek systeem ontwerpt dat hij tot de algemene semantiek rekent. Ballmer (1973b, 4ff.) komt, op andere gronden, tot de konklusie dat de pragmatiek (nog) geen eigen objekt heeft - waarmee impliciet het standpunt van Ballmer (1972, 184) wordt verworpen, waar de notie ‘suksesvolheid van een taaluiting’ de kern van de pragmatiek uitmaakt. De pragmatiek bestaat niet als afzonderlijke discipline (Ballmer 1973b, 70): Alle tot dusver gegeven pragmatische talen reduceren eigenlijk de noties die zij definiëren tot semantische noties. In dit licht is Von Kutschera (1973) op te vatten

als een semantizering van pragmatische begrippen als ‘illokutive kracht’, ‘speech-act’, ‘geloven’, Ballmers enz. konklusie is te kras, maar lokaliseert wel een onduidelijkheid over een kernpunt in de pragmatiek, n.l. het betekenisbegrip dat in pragmatische onderzoekingen voorondersteld of geschetst wordt. De pragmatiek bestudeert onder meer speech-acts, bepaalde vormen van taalgedrag waarvoor regels gelden (Searle 1965, 221ff.). De kwestie is nu dat deze regels niet tegelijk kunnen worden opgevat als én regels voor een bepaald gedrag én regels voor de betekenis van speech-acts. Volgens Von Kutschera (1973, 13ff.) verkrijgt men de betekenis van een speech-act (zeg: ‘Sluit de deur!’) door een performatieve versie van de speech-act te geven (Hier: ‘Ik beveel je dat je de deur sluit’, iets schematischer: ‘Bevelen (ik, jij, Jij sluit de deur)’). Van de performatieve versie geeft men een performatieve beschrijving (B.v.: ‘Ik beval je gisteren dat jij de deur sloot’). Men krijgt zo'n beschrijving door de performatieve versie als een bewering op te vatten; de indexuitdrukkingen voor spreker en hoorder worden door namen vervangen en de relevante omstandigheden van de uiting worden door indexen en namen weergegeven. De deskriptieve betekenis, de funktie f van indexen naar waarheidswaarden, van de performatieve beschrijving is nu de performatieve betekenis (de funktie) van de uiting (c.q. van ‘Sluit de deur!’). Een ander soort uitspraken dat een pragmatische theorie doet, is van het type: ‘De persoon X produceert de speech-act Y’. Zulke uitspraken zullen verband moeten hebben met andere uitspraken die b.v. vastleggen wat het is een speech-act op te volgen of niet op te volgen, hoe men speech-acts kiest, hoe men over speech-acts spreekt, enz. De wetmatigheden in het gebruik van speech-acts worden beschreven met referentie aan de notie ‘betekenis van een speech-act’, maar zij worden niet gegeven door de performatieve beschrijvingen die Von Kutschera voorziet. De waarheidsvoorwaarden voor taaluitingen worden op een ander niveau van analyse gegeven dan de voorwaarden voor het gebruik van taaluitingen - voor deze is allereerst een observationele taal, met korrespondentieregels, te formuleren.13.

2. De opzet van een teksttheorie

De diskussie over tekstgrammatika's heeft, hoewel pas begonnen, een groot aantal min of meer schetsmatige voorstellen opgeleverd, met name van Petöfi (1971), Van Dijk (1972), Rieser (1972), Kummer (1972) en Ballmer (1973b)14.. Hoewel deze voorstellen op allerlei punten van elkaar verschillen, werpen zij dezelfde methodologische

problemen op (cf. Van Rees 1973, Dascal/Margalit 1973).

De centrale kwestie is de motivering van tekstgrammatika's. De schrijvers over dit onderwerp zijn algemeen van mening, dat een tekstgrammatika een algoritme dient te geven, dat de verzameling van alle koherente teksten genereert - al is Ballmer (1972, 185) van mening dat er hoogstens gedacht kan worden aan een passend gekozen deelverzameling. De zojuist gegeven opvatting is natuurlijk ontleend aan Chomsky's konseptie van grammatika's voor natuurlijke talen. De notie ‘koherentie’ is nauw verwant met de notie ‘grammatikaliteit’, en men weet dat Van Dijk (1972, 4ff.) een tekstuele competence als explikandum van de tekstgrammatika's postuleert. Ook formeel vertonen de ontwerpen van tekstgrammatika's grote overeenkomst met de bekende voorstellen voor transformationeel generatieve grammatika's (in het vervolg afgekort met: ‘TGG’). Wanneer dit niet het geval is - en hierbij is te denken aan Kummers (1972, 31) regels voor de semantische interpretatie van teksten, regels die logische vormen van zinnen op modelstrukturen afbeelden, en aan Petöfi's (1971, 213f) operaties voor de konstruktie van ‘bases voor de tekstuele kompositie-eenheden van de eerste orde’ en de transformaties, nodig voor het tot stand brengen van de ‘oppervlaktediagrammen’ van deze kompositie-eenheden - dan ontbreekt iedere specifikatie.

De grote analogie van tekstgrammatika's met bestaande ontwerpen van TGG's kan slechts geëvalueerd worden als men erin slaagt precies de beperkingen van TGG's aan te geven en een alternatief, noodzakelijk in de vorm van een tekstgrammatika, kan formuleren. Dat wil zeggen: Men moet duidelijk kunnen maken dat een TGG geen teksten kan genereren en dat dit wijst op een fundamenteel tekort van de TGG als theorie van een natuurlijke taal. Naast Petöfi (1971, 249f.), heeft vooral Van Dijk (1972, 39ff.) een aantal argumenten in deze richting aangedragen15.. Dit in tegenstelling tot Rieser (1972), waar de relatie tussen TGG en tekstgrammatika helemaal geen probleem is. Een tekst is in dit voorstel een samengestelde zin, die wordt gegenereerd door een, met enige kategorieën en regels uitgebreide, TGG plus Katz/Fodor-semantiek.

Het meest problematische, maar het meest belangrijke, begrip in de tot nu toe gegeven ontwerpen voor tekstgrammatika's is de notie koherentie. Zij duidt, overdreven globaal gezegd, een relatie aan tussen elementen van een tekst en is de voorwaarde voor de waarneming van een tekst als geheel. We kunnen ons nu verschillende vragen stellen:

(i)Is ‘koherentie’ een relatie tussen alle elementen in een tekst?
Dit is kennelijk niet zo: Algemeen wordt aangenomen, dat er textuele elementen zijn die meer tot de koherentie bijdragen dan andere. Dit wordt uitgedrukt in Van Dijks (1972, 131f.) hypothese van de ‘makrostruktuur’ (het ‘plan’) van een tekst, en in Petöfi's (1971, 239ff.) opbouw van thematische en kommunikatieve netten (cf. ook de notie ‘tekstkern’ in Van Dijk/Ihwe/Petöfi/Rieser 1972, 109f.). Deze suggesties zijn echter hoogst schetsmatig.
(ii)Tussen welke elementen in een tekst geldt de relatie van koherentie? Om deze vraag te beantwoorden moet men eerst bepalen wat de status is van de notie ‘zin’ in de tekstgrammatika. Deze is zeer dubieus: met name Kummer (1972, 32) en Van Dijk (1972, 3f.) zijn van mening dat de koherentie een relatie tussen ‘utterances’ is. Het konsept ‘utterance’ blijft echter in hoge mate ongespecificeerd - Kummer werkt in zijn voorlopige model zelfs met phrase-markers van zinnen. De vraag naar koherentie tussen grotere textuele eenheden (de zogenaamde ‘tekstsegmenten’) kan niet eens gesteld worden.
(iii)Wat voor relatie is koherentie? Aangenomen wordt dat koherentie geanalyzeerd wordt in relaties op syntaktisch, semantisch en pragmatisch niveau. Op basis van de syntaktische (Harris) en semantische (Greimas) ekwivalentie-relaties worden procédé's gezocht om fijnere en meer omvattende relaties te vinden. Analyses op het pragmatische niveau vinden niet plaats. Wil men ook ‘logische’ relaties tussen tekstelementen verantwoorden - en met ‘logische relaties’ worden b.v. presupposities, asserties en logisch gevolg bedoeld - dan komt men op het probleem in hoeverre de tekstgrammatika hier samenvalt met het projekt van de logische grammatika voor natuurlijke talen, waar men, in de woorden van Keenan (1972, 413), de mogelijke logische relaties tussen zinnen wil specificeren. De vragen, in de vorige paragraaf over de formele pragmatische talen gesteld, gaan dan op voor tekstgrammatika's.

 

Vanuit de opvatting, dat een tekstgrammatika een algoritme is dat de verzameling van alle koherente teksten genereert, of een passend gekozen deelverzameling, lijkt er geen verschil gemaakt te kunnen worden tussen een koherente en een konsistente tekst. Dit geldt ook, als men de in (iii) aangegeven koers volgt en tekstgrammatika's expliciet in het kader van een logische grammatika voor natuurlijke talen plaatst. In Verdaasdonk (1973c, 344ff.) werd betoogd dat deze verschillende noties gebruikt moeten worden om onderscheid tussen

verschillende teksttypen (‘essay’ vs. ‘theoretisch betoog’) te maken.

Uit de voorgaande diskussie over voorstellen voor tekstgrammatika's trek ik de konklusie dat het tekstbegrip nogal massief is - een tekst wordt opgevat als een (koherente) eenheid, zonder dat duidelijk is in welk opzicht de bijdrage van verschillende tekstelementen aan de koherentie verschilt. Verder zijn de noties ‘auteur van een tekst’, ‘spreker in een tekst’, ‘hoorder in een tekst’ en ‘lezer van een tekst’ niet gedefinieerd.

Behalve het voorstel van Rieser (1972), waarbij ik al een kanttekening plaatste, bevat geen enkele tekstgrammatika regels voor de koherentie. Zoals gezegd kan men uit de diskussies afleiden, dat deze regels in ieder geval syntaktische (bv. pronominalizering) en semantische relaties (bv. hyponymie, synonymie, parafrase, enz.) die koherentiescheppend zijn, moeten specificeren. Onder deze regels zullen er ook zijn die relaties als ‘presuppositie’, ‘logisch gevolg’, enz. zullen leggen tussen uitingen die expliciet in de tekst aanwezig zijn en uitingen die niet expliciet in de tekst aanwezig zijn. De vraag is dan weer of met name deze laatstgenoemde regels de wijze waarop een tekst door de lezer koherent wordt gemaakt moeten of kunnen weergeven.

Ik wil beargumenteren, dat de notie ‘koherente tekst’ vanuit de pragmatiek ontwikkeld moet worden, en dat daarbij de noties ‘auteur van een tekst’ en ‘lezer van een tekst’ essentieel zijn. Alleen zo schept men een basis om met behulp van tekstgrammatika's te komen tot een teksttheorie, die ook esthetische, historische, enz. komponenten bij het produceren en recipiëren van teksten kan verantwoorden.

Pragmatische elementen zijn in teksten primair: syntaktische en semantische verschijnselen in teksten zijn voor het overgrote deel kontekstafhankelijk - men vergelijke het verschijnsel van de desambiguïzering (Hiz 1970), het gebruik van pronomina (Palek 1968) en de overwegingen voor het invoeren van een ‘previous discourse coordinate’ (te extrapoleren uit Lewis 1972). Voorts bevat iedere tekst speech-acts, alsmede expliciteringen van verbale en niet verbale reakties op deze speech-acts (bv. kommentaar, vragen, interpretaties enz.) en rhetorische, argumentatieve, strukturen, die zonder rekening te houden met een hoorder niet zijn te beschrijven (cf. Verdaasdonk 1972). Er is dan geen reden om bijvoorbaat een tekstbegrip te ontwikkelen, met uitsluiting van pragmatische komponenten.

Bij een dergelijke opzet zijn de volgende twee vragen te beantwoor-

den:

(i)Is er plaats in de pragmatiek voor een tekstbegrip?
(ii)Hoe komt men tot een plausibele notie ‘koherentie’?

Noemt men iedere toelaatbare opeenvolging van speech-acts een ‘tekst’, dan valt de pragmatiek samen met de tekstgrammatika. Ik geloof dat men tot een adekwate notie ‘tekst’ kan komen, en daarmee tot een empirische motivering van het onderzoek op het gebied van tekstgrammatika's, als men er van uitgaat dat een tekst een auteur en lezers heeft. Een tekst onderscheidt zich dan van een ‘discourse’, doordat de selektie en het arrangement van speech-acts van verschillende deelnemers uiteindelijk bepaald is door één instantie en de talige gedragsmogelijkheden van recipiënten daardoor vastlegt. Stel dat de pragmatiek regels geeft voor mogelijke opeenvolgingen van speech-acts, (die bijvoorbeeld aangeven onder welke voorwaarden een assertie ontkend kan worden, of een vraag door een antwoord of door kommentaar gevolgd kan worden, enz.), dan zal een tekstgrammatika moeten verduidelijken, wat het betekent sekwenties van speech-acts - van verschillende personen in een tekst - op te vatten als komend van één auteur. Tevens zal onderzocht moeten worden of er elementen van speech-acts zijn of bepaalde typen speech-acts, waarop in de tekst niet gereageerd wordt of kan worden, maar die specifiek de lezer viseren. Het ‘point of view’-onderzoek met name zou vanuit de pragmatiek opnieuw opgezet moeten worden. Materiaal dat als bijdrage zou kunnen dienen voor een expliciet tekstbegrip, zou verkregen kunnen worden uit de studie van'

(i)De vertaalbaarheid van teksten in andere media.
(cf. Wienold 1972, 148ff.). Teneinde het begrip ‘verbale tekst’ te kunnen expliciteren, zal men hier onderscheid moeten maken tussen speech-acts en de propositionele inhoud van speech-acts, om verschillende mogelijkheden van vertalingen te kunnen bepalen.
(ii)De citeerbaarheid en de parodieerbaarheid van teksten.
In dit onderzoek zal moeten blijken in hoeverre het feit dat een tekst geschreven is toevallig (Ballmer 1973b, 7) of juist een voorwaarde is voor specifieke vormen van tekstreceptie en tekstproduktie. De citeerbaarheid van teksten met name lijkt, intuïtief, sterk bepaald door het type teksten waaruit men fragmenten ontleent en het type teksten waarin men deze fragmenten invoegt: Zo zal in een ‘wetenschappelijke’ tekst invoeging van een fragment van een gedicht in het algemeen alleen toelaatbaar zijn als dit als adstruktie of als voorbeeld dient (we
eisen dat er over het gedicht gesproken wordt), anderzijds lijken de mogelijkheden voor het invoegen van fragmenten uit verschillende typen teksten in zogenaamde ‘literaire’ teksten onbeperkt.
(iii)De resumeerbaarheid van teksten.
Men zal hier moeten nagaan, welke propositionele inhouden kunnen worden geselekteerd en in hoeverre de selektie te relateren is aan de wijze waarop de auteur het materiaal presenteert.

 

Dit voorstel vertoont overeenkomst met de ‘Textverarbeitung’ in Wienold (1972) en de overwegingen in Ihwe (1972) en De Haan (1973). Merk echter op, dat behalve De Haan, deze auteurs een tekstgrammatika vooronderstellen (Wienold 1972, 69f., Ihwe 1972, 26f.) en zoeken naar korrelaties tussen de output van tekstgrammatika's en elementen in Textverarbeitungsprocessen. In mijn voorstel zijn de operaties die de lezer op een tekst kan uitvoeren, direkt relevant voor het onderscheiden van eigenschappen die teksten koherent maken16., in sommige gevallen - bv. induktieve redeneringen - zelfs tekstkonstituerend. Het feit dat het projekt van een tekstgrammatika problematisch is, wil niet zeggen, dat men geen beschrijvingstaal voor teksten hoeft te ontwikkelen - men zal zich echter moeten laten leiden door het feit dat de op te zetten theorie toetsbare hypotheses van node heeft.

De intentie van dit voorstel is wegen aan te geven waarlangs men empirisch onderzoek naar de notie ‘tekst’ kan verrichten. Zoals eerder is gezegd bergt de tekstgrammatische aanpak van deze notie een aantal aprioristische elementen die het objekt van het onderzoek onduidelijk maken. Uiteraard zal men het tekstbegrip zoveel mogelijk moeten formalizeren; ik ben er alleen niet van overtuigd, dat men bij het opzetten van een tekstgrammatika, waarbij performance-faktoren moeten worden verantwoord, de onder (i)-(iii) genoemde operaties, al zijn zij voorlopig en niet exhaustief, bij voorbaat moet uitsluiten.

 

De notie ‘koherentie’ is essentieel voor het ontwikkelen van een tekstbegrip. Een voorstel dat bruikbaar gemaakt kan worden voor het onderzoek op het gebied van tekstgrammatika's, en dat kompatibel is met het onder (i)-(iii) aangevoerde, is de koherentie waarheids-theorie (in het vervolg afgekort met: ‘KWT’) van Rescher (1973). Omdat het vrij recent en dus mogelijk onbekend is, wil ik, tot besluit van deze paragraaf, de hoofdpunten ervan schetsen. De mate waarin

het oplossingen kan geven voor de hier geschetste problematiek, kan natuurlijk pas definitief beoordeeld worden, wanneer is nagegaan wat voor hypothesen het suggereert over de opbouw en receptie van teksten.

Bij het opzetten van zijn KWT uit Rescher bedenkingen tegen Tarski's (1944) klassieke waarheidstheorie, die het volgende kontextuele waarheidskriterium bevat:

(T) X is waar dan en slechts dan alleen als p. ‘p’ staat hier voor een willekeurige uitspraak uit de objekttaal en ‘X’ voor de naam van de uitspraak die ‘p’ aanduidt. (T) drukt, eenvoudig gezegd, uit dat een bepaalde uitspraak waar is dan en slechts dan alleen als hij overeenkomt met een stand van zaken in de werkelijkheid. (T) is geen waarheidsdefinitie. Uit een waarheidsdefinitie zullen wel alle ekwivalenties van type (T) moeten volgen. De essentiële notie, met behulp waarvan Tarski zijn waarheidsdefinities kan geven, is: ‘voldoen aan’. Deze notie duidt een relatie aan tussen willekeurige objekten en bepaalde uitdrukkingen, de zogenaamde volzinsfunkties, als: ‘x is wit’, ‘x is groter dan y’, enz. Gegeven objekten voldoen aan een gegeven funktie, als de funktie een ware uitspraak wordt wanneer men de vrije - niet door een kwantor gebonden - variabelen vervangt door de namen van de gegeven objekten. In ons voorbeeld voldoet sneeuw aan de volzinsfunktie: ‘x is wit’, omdat de uitspraak: ‘sneeuw is wit’ waar is. Tarski definieert ‘voldoen aan’ dan als volgt: We moeten aangeven welke objekten voldoen aan de meest eenvoudige volzinsfunkties, daarna worden de voorwaarden vastgelegd waaronder bepaalde objekten aan een samengestelde volzinsfunktie voldoen - aangenomen dat we weten welke objekten aan de eenvoudige volzinsfunkties voldoen, waaruit de samengestelde funktie is opgebouwd. Deze definitie gaat ook op voor uitspraken, die volzinsfunkties, welke geen vrije variabelen bevatten. Er geldt dan, voor een uitspraak, dat ofwel alle objekten, ofwel geen objekt aan de uitspraak voldoen. De waarheidsdefinitie is dan: een uitspraak is waar, wanneer alle objekten er aan voldoen, onwaar als dit niet zo is. Rescher (1973, 1-9) zegt nu, dat we zo wel het konsept ‘is waar’ als eigenschap van proposities kunnen definiëren, maar dat we geen kriteria of testvoorwaarden krijgen voor het wel of niet kunnen toepassen van de karakteristiek ‘is waar’ op proposities. Tarski's opvatting van de waarheid houdt in dat als we willen weten of de uitspraak: ‘De kat zit op de mat’ waar is, we moeten gaan kijken of de kat op de mat zit. Van welke aard de overeenkomst tussen de uitspraak en de werkelijkheid is, wordt niet in Tarski's waarheidstheorie gegeven. Het beroep op de feiten, dat volgens Tarski's voorstel moet

worden gedaan, is onmogelijk zodra het gaat om de waarheid of onwaarheid van universele proposities, proposities over het verleden, proposities die (niet logische) waarschijnlijkheid uitdrukken, gemodalizeerde proposities en hypothetische en voorwaardelijke proposities. De KWT wil een kriterium en geen definitie, van ‘waarheid’ geven, met behoud uiteraard van de konsekwentie van iedere waarheidstheorie dat wat waar is, dat is wat met de werkelijkheid overeenkomt. Het waarheidskriterium is overigens niet absolut, maar presumptief. De waarheid van een bewering ligt in zijn koherentie met andere beweringen. Hiermee is niet gezegd, dat er geen relatie is tussen koherentie en de werkelijkheid - deze wordt tot stand gebracht door de ‘gegevens’. Hun rol zal duidelijk worden als we de opbouw van een KWT bekijken. Omdat koherentie een relatie is tussen de elementen van een verzameling proposities, zal deze verzameling de aard van een systeem moeten hebben. Te specificeren is dan de wijze waarop de proposities met elkaar konsistent en verbonden zijn. De KWT is niet klassiek, bepaalde logische wetten gelden alleen in afgezwakte vorm:

(i)Een propositie kan niet tegelijk waar en onwaar zijn;
(ii)Een propositie is, in alle standaardgevallen17., of waar of onwaar;
(iii)Zij gegeven een propositie en zijn negatie, dan kan ten hoogste één ervan waar en ten hoogste één ervan onwaar zijn;
(iv)Zij gegeven een propositie en zijn negatie, dan zal ten hoogste één ervan waar en ten hoogste één ervan onwaar zijn, in alle standaardgevallen.

 

(ii) en (iv) zijn afgezwakte versies van respektievelijk de wet van de bivalentie en de wet van de uitgesloten derde.

De input van een KWT bestaat uit gegevens. Gegevens zijn niet alle waar noch als waar aangenomen proposities. Zij vormen een verzameling of familie proposities die waar zouden kunnen zijn. Sommige zullen waar, andere onwaar blijken.

De proposities die onze gegevens uitmaken, doen claims over de werkelijkheid, maar de kwestie van de wijze waarop zij wel of niet in overeenstemming met de feiten zijn, wordt niet in een KWT beregeld. We nemen als basis proposities, die in zekere mate recht doen aan de feiten - maar deze basis is input en geen resultaat van de KWT.

De gegevens fungeren als inkonsistente premissen. Het gaat er nu om uit de gegevens die te halen, welke waar zijn en er andere ware zinnen uit af te leiden. Er is overigens geen algemene procedure te

geven om uit te maken wanneer een propositie een gegeven kan zijn. Voorbeelden van gegevens zijn bijvoorbeeld verslagen van gebeurtenissen (die met elkaar strijdige proposities kunnen bevatten), waarschijnlijke gevolgen uit gegeven informatie, kontrafeitelijke hypothesen (zie § 3), induktieve motiveringen, enz.

We zeggen dat ‘koherentie’ betekent: Koherent met alle relevante gegevens. De verzameling gegevens moet komprehensief genoeg zijn, zij moet alle relevante gegevens bevatten, waaronder de aktuele waarheid.

Hoe meer een propositie bijdraagt tot de systematische ordening die we aan de verzameling van, eventueel met elkaar konflikterende, gegevens willen toekennen, des te sterker stelt zij haar kandidatuur om ‘waar’ genoemd te worden.

De KWT moet dan het grootst mogelijke gedeelte van de gegevens die waar zijn kunnen vinden. Zolang we aannemen dat een verzameling S van premissen konsistent is, zijn er geen problemen: We zeggen dat een propositie p waar is met betrekking tot deze premissen als p een logisch gevolg is van S. We kunnen zeggen dat p met S koherent is als p met S kompatibel is. p is natuurlijk maximaal koherent met S als -p inkompatibel met S is. Dit is precies het geval als p logisch uit S volgt. Is S een verzameling (in)konsistente premissen, dan wordt de relatie logisch gevolg aldus gekonstrueerd: Zij S een verzameling proposities: {p1, p2,...,} die al dan niet konsistent is. Een deelverzameling Si van S heet maximaal konsistent als geldt dat Si een niet lege deelverzameling van S is, dat Si konsistent is en dat geen element van S, dat al niet in Si zit, aan Si kan worden toegevoegd, zonder dat Si inkonsistent wordt18.. Een propositie p in S heet een ‘onschuldige passant’ (innocent bystander) als geldt: p is in Si voor alle maximaal konsistente deelverzamelingen van S. p heet een ‘overtreder’ (culprit) als geldt: p is in S, S is inkonsistent en p is geen onschuldige passant van S. Si krijgt de verzameling G(Si) toegekend, die alle zinnen bevat die logisch uit Si volgen.

Een voorbeeld: Gegeven is de verzameling S ={p, -p, q}; maximaal konsistente deelverzamelingen zijn dan: S1 ={p, q} en S2 ={-p, q}.

We introduceren de volgende begrippen ‘volgt uit’:

(i)Onvermijdelijk gevolg: p is een onvermijdelijk gevolg van de mogelijk inkonsistente verzameling S als p het logische gevolg is van iedere maximaal konsistente deelverzameling Si van S;
(ii)Zwak gevolg: p is een zwak gevolg van de mogelijk inkonsistente verzameling S, als er een maximaal konsistente deelverzameling Si van S bestaat, waarvan p het logische gevolg is.

Deze twee definities zijn niet voldoende om uit te kunnen maken, wat er feitelijk uit een verzameling inkonsistente premissen volgt. De standaardoplossing, dat alles uit zo'n verzameling volgt, is niet akseptabel: zij zou kunnen inhouden dat, gegeven een systeem van verslagen die kontradiktoir zijn, we alles uit deze verslagen zouden kunnen laten volgen. Dit nu is niet onze bedoeling. Evenmin nemen we aan dat uit S die proposities volgen die een zwak gevolg van S zijn - deze verzameling kan heel wel inkonsistent zijn. De mogelijkheid dat uit S die proposities volgen die een onvermijdelijk gevolg van S zijn, valt uit omdat zij een te grote strengheid impliceert. Gegeven de verzameling premissen S ={p & q, -p}, dan willen we daar q als konklusie uit trekken. Maar q volgt niet onvermijdelijk uit de twee maximaal konsistente deelverzamelingen S1 ={p & q} én S2 ={-p}! Nu noch de proposities die uit alle, noch de proposities die uit een of andere maximaal konsistente deelverzameling van S volgen bruikbaar zijn, moeten we die proposities beschouwen, die uit zekere, geprefereerde, maximaal konsistente deelverzamelingen van S volgen. Hiertoe wordt de notie ‘geprefereerd gevolg’ (in het vervolg afgekort met: P-gevolg) geïntroduceerd, waarvoor geldt: Ieder onvermijdelijk gevolg is ook een P-gevolg en ieder P-gevolg is ook een zwak gevolg. De definitie is:

(iii)Een propositie p is een geprefereerd gevolg van de mogelijk inkonsistente verzameling S als voor iedere verkozen maximaal konsistente deelverzameling Si van S geldt: Uit Si volgt p.

De notie P-gevolg is het essentiële kriterium voor koherentie.

Er is hier sprake van een duidelijke parallel met de logische modaliteiten: We zeggen dat een propositie p noodzakelijk is, als p in iedere mogelijke wereld geldt, p is mogelijk als p in enige mogelijke werelden geldt en p is aktueel als p in de geprefereerde, werkelijke wereld geldt. Hiermee zijn respektievelijk de noties ‘onvermijdelijk gevolg’, ‘zwak gevolg’ en ‘P-gevolg’ te verbinden.

De notie ‘geprefereerd’ is niet subjektief-psychologisch, maar alethisch: Een maximaal konsistente deelverzameling Si van S zal altijd op objektieve gronden moeten worden geprefereerd. Evenmin als voor de bepaling van wat als gegeven telt, is er een homogeen kriterium voor preferentie te geven. De verschillende kriteria die Rescher voorziet zijn:

(i)Preferentie op grond van kern-proposities (propositional pivot-points). Stel er is een inkonsistente verzameling S, bijvoorbeeld een verslag, en er is een maximaal konsistente deelverzameling Si die p als gevolg heeft. Stel verder dat we, op onafhankelijke gronden, aan kunnen nemen dat de schrijver van het verslag p
nooit bedoeld kan hebben. Dan is dit een indikatie om alle maximaal konsistente deelverzamelingen van S te laten vallen die ofwel p als gevolg hebben ofwel proposities als gevolg hebben die inkompatibel zijn met -p. Het is nu niet zo, dat -p ‘automatisch’ een P-gevolg is van S. Zoals gezegd, is er een groot verschil wanneer men -p als waar aanneemt of wanneer met -p als gegeven aanneemt. Vergelijk het volgende voorbeeld: We gaan uit van de verzameling gegevens S ={p V q, -q,} en van ‘-p is waar’. S wordt dan S' ={p V q, -q, -p}. De maximaal konsistente deelverzamelingen van S' zijn dan: S'1 ={-q, -p}, geaxiomatizeerd door: -p & -q; S'2 ={p V q, -p} geaxiomatizeerd door: -p & q en S'3 ={p V q, -q}, geaxiomatizeerd door: p & -q. S'3 valt direkt uit, omdat zij inkompatibel is met -p. Als P-gevolg van S. hebben we dan: (-p & -q) V (-p & q). Hadden we nu -p als gegeven en niet als ware zin aangenomen, dan behielden we S'1 S'2 en S'3-het P-gevolg van S' was dan: (-p V -q).
(ii)Preferentie op grond van een meerderheidsregel. Men prefereert hier die maximaal konsistente deelverzameling Si die meer proposities als onvermijdelijk gevolg heeft dan andere maximaal konsistente deelverzamelingen. Hierbij geldt, dat het mogelijk moet zijn, de redundantie te gebruiken als effektieve procedure om te bepalen wat onvermijdelijk uit Si volgt. Het kan namelijk voorkomen dat men Si boven Sj prefereert, omdat Si één propositie, q, meer bevat dan Sj, terwijl q redundant volgt uit een propositie p in Si.
(iii)Preferentie op grond van grotere waarschijnlijkheid. Er is dan een inkonsistente verzameling S en een gegeven of gepostuleerde a priori waarschijnlijkheidsverdeling over de relevante mogelijke werelden Wi. Iedere propositie van S kan weergegeven worden als een disjunktie van beschrijvingen van mogelijke werelden door komplexen van proposities in S te reduceren tot hun disjunktieve normaalvorm. Er wordt een waarschijnlijkheid a posteriori berekend voor de Wi op basis van de elementen van S. Deze waarschijnlijkheidswaarden worden gebruikt om de waarschijnlijkheid van iedere maximaal konsistente deelverzameling Si van S te berekenen. Deze waarschijnlijkheidswaarde is die van het axioma van iedere Si.
(iv)Preferentie op grond van grotere of kleinere plausibiliteit. Dit vooronderstelt dat men waarden kan geven voor de relatieve akseptabiliteit van gegevens, dat wil zeggen: voor het gewicht van hun kognitieve claims. Dan zullen die maximaal konsistente deelverzamelingen van S worden geprefereerd, die kompatibel
zijn met de meest plausibele elementen van S en waarvan de minst plausibele elementen hogere waarden hebben dan de meeste plausibele elementen van andere maximaal konsistente deelverzamelingen van S. Plausibiliteit verschilt van waarschijnlijkheid.
(v)Preferentie op pragmatische gronden. Hier zullen die proposities als waar geklasseerd worden waarvan de aanvaarding praktische gevolgen heeft, die belangrijker zijn dan de praktische gevolgen van hun verwerping. Het positieve of negatieve belang van deze gevolgen wordt uitgedrukt in termen van nut. Regels voor het aanvaarden of verwerpen van proposities worden ontleend aan beslis- en speltheorie.

3. TL en fiktionaliteit.

Indien de voorgaande opmerkingen over de opbouw van een notie ‘tekst’ korrekt zijn, volgt eruit dat pogingen om TL als een type tekst te omschrijven, nog niet ondernomen kunnen worden. Hoogstens is sociologisch onderzoek mogelijk naar leesgewoontes, appre ciatie van teksten, sukses, produktievoorwaarden, enz. De intuitieve denominatie ‘TL’ kan op deze wijze iets geprecizeerd worden, door haar te relateren met sociologische, sociaal-psychologische, ekonomische, enz. verschijnselen. Over de tekstuele eigenschappen van TL valt dan weinig informatie te verwachten - men vergelijke ook het vage karakter van termen, die tekst-kenmerken moeten aanduiden, in de studies van bijvoorbeeld Escarpit. Deze termen zijn de traditionele: ‘thema’, ‘struktuur’, ‘inhoud’, enz.

De voorwaarden voor onderzoek naar TL als speciale klasse teksten zijn pas vervuld, indien het lukt onze twee gerelateerde kernproblemen zo niet op te lossen dan toch precieser te stellen: Het ene betreft de empiriciteit van de pragmatiek, het tweede de notie ‘koherentie’. Om mij tot de laatste te beperken: Men zal, als men het voorstel van Rescher (1973) praktikabel wil maken voor onderzoek naar eigenschappen van teksten, een wetenschappelijke taal dienen te ontwikkelen waarin over syntaktische, semantische en pragmatische elementen in teksten gesproken kan worden. Dan moeten empirische kriteria voor het vormen van maximaal konsistente deelverzamelingen worden opgesteld, alsmede de redenen worden aangegeven waarom lezers een of meer maximaal konsistente deelverzamelingen kunnen prefereren. Deze regels zullen mogelijk deel uitmaken van de verzameling operaties die de lezer op teksten kan uitvoeren; enige ervan werden in de vorige paragraaf gesuggereerd. Te

bezien is dan hoe deze operaties met de meer omvattende (met name: appreciatie, identifikatie, enz.) lezersreaktie verbonden kunnen worden.

Een verder probleem is, argumenten aan te geven op grond waarvan men, in onderzoek en als ‘common reader’, tot het onderscheiden van verschillende teksttypen komt. De meest grove, algemeen gemaakte, distinktie tussen de klasse fiktionele en de klasse niet fiktionele teksten - tot de eerste waarvan ‘literaire’ en TL-teksten gerekend worden - is, voor haar explicitering, afhankelijk van een tekstbegrip. Ik wil dit, tot slot, verduidelijken.

Volgens de geldende opvatting (cf. Van Dijk 1972, 336ff.) gaan fiktionele uitspraken over niet werkelijke standen van zaken. Men kan ze, met behulp van de mogelijke werelden-semantiek, niettemin een extensie toekennen. Wanneer men nu, wat voor de hand ligt, fiktionele teksten opvat als gaande, op een nog geheel te specificeren manier, over mogelijke (gedachte, voorgestelde) werelden of over één mogelijke wereld, dan is dit op zich nog weinig verhelderend.

Allereerst wordt de vraag naar de wijze waarop fiktionele en niet fiktionele uitspraken een fiktionele tekst konstitueren hiermee niet beantwoord. Merk op dat Van Dijk (1972, 336) spreekt over de (niet empirische) referentie en de waarheidswaarde van (fiktionele) teksten. Vat men de impliciete analogie tussen teksten en proposities waarvan hier sprake is strikt op, dan volgt eruit dat teksten tautologisch kunnen zijn, en met andere teksten synonym, kontradiktoir, enz. kunnen zijn. In de metatheorie van tekstgrammatika's moet dan vastgelegd worden, hoe een aantal teksten een bewijs en/of een afleiding vormt. De analogie lijkt weinig plausibel.

Ten tweede: Het idee dat een fiktionele tekst over een (aantal) mogelijke wereld(en) gaat, geeft geen indikaties over wat er allemaal wel of niet het geval kan zijn, en waarom, in die mogelijke wereld. Ter illustratie mogen de vooral door Goodman (1965) bestudeerde zogenaamde kontrafeitelijke voorwaardelijke uitspraken (in het vervolg afgekort met: ‘KVU’) dienen. Het grote probleem hier is, uit te maken wanneer deze uitspraken, die niet over een feitelijke, maar over een mogelijke stand van zaken gaan, waar zijn. Gegeven is de volgende KVU:

(KVU) Als dit stuk boter tot 90o was verhit, zou het gesmolten zijn.

Het antecedens zullen we met ‘A’ aanduiden, de konsekwens met ‘K’. Vanuit een formeel standpunt is KVU waar: het A-gedeelte is immers onwaar. Maar ook de negatie van KVU is waar:

(KVU') Als dit stuk boter tot 90o was verhit, zou het niet ge-

smolten zijn.

We interesseren ons nu voor kriteria die KVU waar en KVU' onwaar maken. Hiertoe eisen we, dat er een verzameling ware uitspraken S is, zodanig dat S kompatibel is met K en met -K, en zodanig, dat S en A samen beide houdbaar zijn. Het mag niet zo zijn, dat S niet waar zou zijn als A waar was. S en A moeten via een wet K opleveren. Er mag dan geen verzameling ware zinnen S' bestaan die kompatibel is met K en met -K en zodanig dat A met S' via een wet -K oplevert. Noch S noch S' mogen via een wet uit -A volgen (Goodman 1965, 13, 15). Eenvoudiger gezegd: S bevat ware uitspraken - over omstandigheden, eigenschappen - die relevant zijn voor A. Via een waar, algemeen principe komt men dan van S en A tot K. Toegepast op ons voorbeeld zou S uitspraken over de samenstelling van boter bevatten, de wet zou het smeltpunt van boter geven - deze specifikaties funderen de waarheid van KVU. Goodman wijdt de rest van zijn monografie een een bespreking van dispositiepredikaten en het probleem van de induktie om te komen tot ‘projektie-theorie’ (konfirmatie-theorie). Rescher (1973, 263ff.) wiens KWT overigens grote overeenkomst vertoont met het voorstel van Goodman, analyzeert een KVU als een voorwaardelijke zin, waarvan het K-gedeelte volgt uit een A die een hypothese is welke in strijd is met wat je gelooft of weet - A is zeker niet waar.

De fiktionaliteit van KVU's verschilt van die van fiktionele uitspraken uit, zeg, een romantekst. Het kontrafeitelijke van een uitspraak als ‘Klaus was een liefhebber van vampierenfilms’, gedaan in een roman, schuilt niet in het feit dat zij iets zegt dat strijdig is met wat je weet of gelooft. Zij is ook niet zeker onwaar.

Essentieel bij de aanpak van KVU's is, dat je met behulp van wetten of feiten uit de aktuele wereld, moet komen tot een uitspraak over de waarheid van de KVU, via het verband tussen A en K.

Voor fiktionele uitspraken nu geldt dat tussen sommige van hen verband kan bestaan op grond van bv. fysische wetten uit de aktuele wereld, maar ook op grond van genrewetten en -konventies, welke laatste een tekstgrammatika of teksttheorie juist zou moeten ontdekken. Ook de relevantheid van het beroep op bepaalde wetten uit de aktuele werkelijkheid om verband te leggen tussen fiktionele uitspraken zou ook in een tekstgrammatika aangegeven moeten kunnen worden. De konklusie is dan dat het onderzoek naar fiktionaliteit nog niet ondernomen kan worden, zolang we geen toetsbare hypotheses hebben over teksten, waarin direkt over de aktuele werkelijkhied wordt gesproken.

H. Verdaasdonk

Literatuuropgave

Apostel 1971 Leo Apostel. Further Remarks on the Pragmatics of Natural Languages. In: Pragmatics of Natural Languages. Uitgegeven door Yehoshua Bar-Hillel. Dordrecht: Reidel. 1971. pp. 1-34.
Ballmer 1972 Thomas T. Ballmer. Einführung und Kontrolle von Diskurswelten. In: Linguistische Pragmatik. Uitgegeven door Dieter Wunderlich. Frankfurt am Main: Athenäum. 1972. pp. 183-206.
Ballmer 1973a Thomas T. Ballmer. Einführung und Kontrolle von Diskurswelten II. mimeo.
Ballmer 1973b Thomas T. Ballmer. A Pilot Study in Text Grammar (Propositional Semantics). mimeo.
Baumgärtner 1969 Klaus Baumgärtner. Der methodische Stand einer linguistischen Poetik. In: Jahrbuch für internationale Germanistik, Jaargang 1, deel 1. Bad Homburg v.d.H.: Gehlen. 1969. pp. 15-43.
Carnap 1946 Rudolf Carnap. Introduction to Semantics. Cambridge (Mass.): Harvard University Press. 19462.
Carnap 1967 Rudolf Carnap. On Some Concepts of Pragmatics. In: Id. Meaning and Necessity, Chicago: University of Chicago Press. 19675. pp. 248-250.

Dascal/Margalit 1973 M. Dascal en A. Margalit. Text Grammars: A Critical View. mimeo.
van Dijk 1972 Teun A. van Dijk. Some Aspects of Text Grammars.. Den Haag/Parijs: Mouton. 1972.
van Dijk/Ihwe/Petöfi/Rieser 1972 Teun A. van Dijk, Jens Ihwe, Janos S. Petöfi, Hannes Rieser. Zur Bestimmung narrativer Strukturen auf der Grundlage von Textgrammatiken. Hamburg: Buske. 1972.
Goodman 1965 Nelson Goodman. Fact, Fiction and Forecast. Indianapolis/New York: The Bobbs-Merrill Company. 19652.
de Haan 1973 Sies de Haan. Over de grondslagen van de literatuurwetenschap. In: Spektator, 2e jaargang, nummer 6 (1973), pp. 360-396 en nummer 8 (1973), pp. 505-534.
Harman 1972 Gilbert Harman. Logical Form. In: Foundations of Language 9 (1972), pp. 38-65.
Hesse (z.j.) Mary Hesse. Theory and Observation: Is There an Independent Observation Language? mimeo.
Hiz 1970 Henry Hiz. Disambiguization. In: Sign, Language, Culture. Uitgegeven door A.J. Greimas en anderen. Den Haag/Parijs: Mouton. 1970. pp. 124-134.
Hunter 1971 Geoffrey Hunter. Metalogic. An Introduction to the Metatheory of Standard First-Order Logic. Londen: MacMillan. 1971.
Ihwe 1972 Jens Ihwe. Textgrammatiken, Texttypologie, Textverarbeitung und Textdidaktik: Kriterien für eine Literaturwissenschaft als empirische und theoretische Erfahrungswissenschaft. mimeo.
Kasher 1972 Asa Kasher. Sentences and Utterances Reconsidered. In: Foundations of Language 8 (1972), pp. 313-345.
Keenan 1972 Edward L. Keenan. On Semantically Based Grammar. In: Linguistic Inquiry, 3e jaargang, nummer 4 (1972), pp. 413-462.
Köck 1972 Wolfram K. Köck. Manipulation durch Trivialisierung. In: Sprache und Gesellschaft. Uitgegeven door Annemarie Rücktäschel. Stuttgart: Uni-Taschenbücher. 1972. pp.275-368.
Kummer 1972 Werner Kummer. Outlines of a Model for a Grammar of Discourse. In: Poetics 3 (1972), pp. 29-55.
von Kutschera 1973 Frans von Kutschera. Grundzüge einer logischen Grammatik. mimeo.

Lakatos 1970 Imre Lakatos. Falsification and the Methodology of Scientific Research Programmes. In: Criticism and the Growth of Knowledge. Uitgegeven door Imre Lakatos en Alan Musgrave. Cambridge: Cambridge University Press. 1970. pp. 91-195.
Leinfellner 1967 Werner Leinfellner. Einführung in die Erkenntnis- und Wissenschaftstheorie. Mannheim: Bibliographisches Institut. 1967.
Lewis 1972 David Lewis. General Semantics. In: Semantics of Natural Language. Uitgegeven door Donald Davidson en Gilbert Harman. Dordrecht: Reidel. 1972. pp. 169-218.
Lieb 1971 Hans-Heinrich Lieb. On Subdividing Semiotic. In: Pragmatics of Natural Languages. Uitgegeven door Yehoshua Bar-Hillel. Dordrecht: Reidel. 1971. pp. 94-119.
Martin 1959 R.M. Martin. Toward a Systematic Pragmatics. Amsterdam: North-Holland. 1959.
Montague 1968 Richard Montague. Pragmatics. In: Contemporary Philosophy/La philosophie contemporaine. Uitgegeven door Raymond Klibansky. Florence: La Nuova Italia. 1968. pp. 102-127.
Morris 1972 Charles W. Morris. Grundlagen der Zeichentheorie. Aesthetik and Zeichentheorie. München: Carl Hanser. Duitse vertaling van: Foundations of the Theory of Signs (1938) en van: Aesthetics and the Theory of Signs (1939).
Morris 1946 Charles W. Morris. Signs, Language and Behavior. New York: Prentice-Hall. 1946.
Nauta 1970 Doede Nauta. Logica en model. Bussum: De Haan. 1970.
Palek 1968 Bohumil Palek. Cross-Reference: A Study from Hypersyntax. Praag: Universita Karlova. 1968.
Petöfi 1971 Janos S. Petöfi. Transformationsgrammatiken und eine kontextuelle Texttheorie. Grundfragen und Konzeptionen. Frankfurt am Main: Athenäum. 1971.
Przlecki 1969 Marian Przlecki. The Logic of Empirical Theories. Londen: Routledge & Kegan Paul. 1969.
van Rees 1973 Cornelis J. van Rees. Une théorie à la recherche de son objet. Verschijnt in: Du linguistique au textuel. Uitgegeven door Charles

  Grivel en A. Kibédi Varga. Assen: Van Gorcum.
Rescher 1973 Nicholas Rescher. The Coherence Theory of Truth. Londen: Oxford University Press. 1973.
Rieser 1972 Hannes Rieser. (Bijdrage in van Dijk/Ihwe/ Petöfi/Rieser 1972, pp. 27-76.) z.t.
Schmidt 1970 Siegfried J. Schmidt. Literaturwissenschaft als Forschungsprogramm. In: Linguistik und Didaktik, 1e jaargang, nummer 4 (1970), pp. 269-282, en 2e jaargang, nummer 5 (1970), pp. 43-59.
Searle 1965 John R. Searle. What is a Speech Act? In: Philosophy in America. Uitgegeven door Max Black. Londen: Allen & Unwin. 1965. pp. 221-239.
Stegmüller 1969 Wolfgang Stegmüller. Probleme und Resultate der Wissenschaftstheorie und Analytischen Philosophie. Band I. Erklärung und Begründung. Berlijn/Heidelberg/New York: Springer. 1969.
Stegmüller 1970 Wolfgang Stegmüller. Probleme und Resultate der Wissenschaftstheorie und Analytischen Philosophie. Band II. Theorie und Erfahrung. Berlijn/Heidelberg/New York: Springer. 1970.
Tarski 1944 Alfred Tarski. The Semantic Conception of Truth and the Foundations of Semantics. In: Philosophy and Phenomenological Research 4 (1944), pp. 341-375.
Verdaasdonk 1972 H. Verdaasdonk. Analyciteit en rhetorika. In: Spektator, 1e jaargang, nummer 3 (1972), pp. 142-159.
Verdaasdonk 1973a H. Verdaasdonk. Zuivere en deskriptieve pragmatiek. mimeo.
Verdaasdonk 1973b H. Verdaasdonk. Over R. Carnap: ‘On Some Concepts of Pragmatics’. mimeo.
Verdaasdonk 1973c H. Verdaasdonk. Het konsept ‘Intertextualiteit’. In: Literair Lustrum II. Uitgegeven door Kees Fens. H.U. Jessurun d'Oliveira en J.J. Oversteegen. Amsterdam: Polak & Van Gennep. 1973. pp. 344-365.
Vermazen 1971 Bruce Vermazen. Semantics and Semantics. In: Foundations of Language 7 (1971), pp. 539-555.
Werkgroep ‘Triviale literatuur’ Triviale literatuur. Uitgave van de werkgroep ‘Triviale literatuur’ van kandidaten moder-

  ne letterkunde van het Instituut voor Neerlandistiek van de Universiteit van Amsterdam. mimeo.
Wienold 1972 Götz Wienold. Semiotik der Literatur. Frankfurt am Main: Athenäum. 1972.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs