Eachweiding

[p. 48]

Neijer ta Gysbert Japiks.

Gysbert Japicx. Fries Dichter in de Zeventiende Eeuw, door Dr. J. Haantjes. U.-M. Holland - Amsterdam - 1929.

Hwat foar 'n kwaliteiten hat dit boek? Of oars sein, hoefier is it de skriuwer slagge, it Gysbertprobleem lyk as men it tsjintwurdich jerne neame mei oan it útslútsel to bringen? Ik bin bliid, dat de lof net skrael hoecht to wêzen. Men mei it altiten net iens wêze mei Haantjes' methoade en kon-klúzjes - út alles docht bliken, dat hy de stof bihearske en yngeand forarbeide en oardere hat, mar net minder dat hy religiëus like goed as esthetysk Gysbert Japiks forstiet. It lêste foaral kin net fan alle Gysbertûndersikers sein wurde.

De deugden fan Haantjes' stúdzje komme fuortynienen al út yn it formele diel: de opset en de bihanneling. Yn 'e ynlieding wurdt in oersjoch jown fan 'e Gysbert Japiks-stúdzje, dat mei al syn koartens dôch aerdich folslein is - ik hie allinne Lútzen Wagenaar noch neamd habbe wollen. Mar de greate wearde fan dat oersjoch leit yn 'e krityske bihanneling. Haantjes hat each foar de ûntjowing dy 't yn de stúdzje fan Gysbert Japiks to merkbiten is, mar ek foar har dilettantisme, forsplintering en ûnsystematyskens faken. En yn 'e neikommende haedstikken slút er dan by de tradysje oan, mar jitris kritysk. It doel hat klearrichheit: hy wolgear-fetting, forbân, systeem yn 'e Gysbertstúdzje bringe, en hy bringt it der yn. Hy forienet de histoaryske methoade fan Halbertsma en de psychologyske fan Buitenrust Hettema - mar syn bihanneling is èn histoarysk èn psychologysk mear immanint. Dêrmei jowt hy in bistek, dêr 't yn greate streken to'n earsten neffens fuortarbeide wurde kin. Hwa 't bigryp hat, hoe folle der jit dien wurde moat ta forklearring fan de persoan en it wurk fan 'e Bolswerter master, dy sil de bitsjutting fan Haantjes wurk forstean.

[p. 49]

Hoe stiet it lykwols mei it materiële? Jowt Haantjes útslútsel oer it Gysbertprobleem en de kwestjes dy 't dêr yn bigrepen binne of der forbân mei hâlde? Hwa 't dat forwachte habbe mocht, sil dit boek ûnder de earste lêzing ôffalle. Haantjes jowt mear oantsjuttingen, wiist mear nije wegen en mûglikheden, iepenet mear Perspektiven as dat er útslútsel docht. Nammers, it útslútsel is ek jitte net mûglik. Dêrfoar is de Gysbert Japiks stúdzje nei hûndert jier fiersten to folle yn it bigjin. Einliken is hja sûnt Halbertsma noch net folle fierder kommen. Dat it soe net rjochtfeardich wêze en easkje fan Haantjes it einbislút. It is gjin wurk foar ien man en ien boek, de greate gatten yn 'e kennis fan 'e dichter mar effen to foljen. Haantjes komt der yn 'e ynlieding sels ek op, dat de kultuerskiednis fan it Fryske folk yn 'e sawntjinde ieu noch út 'e groun wei opboud wurde moat. Dat hâldt nammersto mear, omt wy sa'n bytsje witte fan Gysbert Japiks libbensbirin en it histoaryske materiael fan datoangeande to'n earsten útbrûkt liket to wêzen. Mar in biskriuwing fan dy kultuer is sels in stúdzje, en ik foar my bin bliid, dat Haantjes dêr leaver net oer gear gien is as fan need in mennich algemiene dingen sizze to moatten, dy 't it byld fan 'e persoan yn 'e tiid dôch net klearder meitsje soenen. Wol hied er mear meitsje kinnen fan Gysbert's tael: dat ûnderwerp is to meager en to algemien bihannele. Mar al mei al kin de konklúzje wêze, dat de skriuwer mei it ûnfolsleine en faken ek noch twivelige materiael dat er brûke moast sa fier kommen is, as it wittenskiplik to forantwurdzjen wie. Hy is hoeden mei syn útslútsels, doar like faek freegje as antwurdzje, sels as it oer dingen giet dy 't oant nou ta wissichheit hienen, en wol it op elk stuit wêze, as er oan 'e grins fan syn kennis kommen is. Dat is earlik, wittenskiplik en modern.

Dôch moat hjir net út opmakke wurde, dat it lyts fan bitsjutting is hwat dizze stúdzje jin oan útslútsel jowt. Dêrfoar is Haantjes' kombinaesjemacht oer de feiten to great, syn dichterlik forstean to klear. Hwat faker 't men dit boek

[p. 50]

lêst - en it is faker lêzen nedich en wurdich - hwat klearder it jin wurdt, dat mear as ien swierwichtige frage mei it net wêze hielendal, dan dôch in hiel ein hinne oan har útslútsel brocht is. Ik nim út it ryk forskaet mar inkele foarbylden. Fan de forhâlding fan 'e dichter ta syn wurk en de haedfigueren yn syn wurk wurdt in foarstelling jown en yn 'e parafrase fan inkele greatere dichten taljochte, dy 't forklearjend en tige oannimber is. It einbislút dêr 't Haantjes mei it ek wêze ûnderstellend ta komt: dat Franciscus Junius yn 1648 by Gysbert Japiks west hat, hat by allerhanne foarige ûnderstellingen de greatere wierskyn yn it foar. Tige goed is it de skriuwer slagge, de grinzen to biskieden fan de ynfloeden, dy 't Gabbema, Starter en de Hollânske skriftekennisse op Gysbert Japiks hawn habbe. Wol hied er der wiidweidiger op yngean kinnen, hwat plak de dichter yn 'e renaissance yn it algemien ynnimt, en foar hoefier 't der direkt of yndirekt ynfloed fan 'e klassiken yn syn wurk is. Yn 'e haedstikken oer de ynhâld en foarm, de tael en styl en de persoan fan Gysbert Japiks wurde goede en yngeande dingen sein oer de gearstallende eleminten fan syn ferskunst.

Sa is der mear to neamen, mar foaral moat it weardearre wurde, dat Haantjes de Christen Gysbert Japiks byldet. Dy wie oant nou ta noch nea ta syn rjocht kommen. Der is al hiel hwat skreaun oer de Fries, de taelskepper, de sjonger fan minne en natueren, de renaissance-kunstner, de moralist ek - mar de dichter fan en út it leauwe habbe de biskriuwers fiersten to min achtslein. En dôch is Gysbert dêr sûnder net to bigripen, noch yn syn wurk noch yn syn persoanlikheit. It is syn leauwe, syn swier, hertstochtlik leauwe, dat al it oare ta syn doel hilliget en ophevet - of tobrekt.

Haantjes hat dat forstien en yn 'e útbylding fan 'e persoanlikheit fan 'e dichter likegoed as yn 'e analyse fan syn wurk útwurke. Mar hy hie it fierder útwurkje sillen, binammen yn 'e ûntjowing nei it renaissancistyske en

[p. 51]

barokke, dy 't yn Gysberts kunst to fornimmen is. Hy sjocht dy to folle natuerlik en esthetysk, mar hja moat religiëus, geastlik bigrepen wurde. Ik leau net, dat de ienheit fan it flesk en de geast yn 'e dichter sa great west hat as Haantjes oannimt. Wis der is symbolyk yn syn wurk, mar ek de swiere striid, dy 't mei it wurd spanning to swak oantsjut is. Yn 'e earste helte fan Gysbert Japiks skeppende jierren oerhearsket de symbolyske skôging: ierde en himel, flesk en geast forhâlde har yn 'e like fan 'e skientme. Mar dan, net troch in bikearing, mar troch in trochgeande fordjipping wurdt it lykwicht forbrutsen; de himel wurdt de ierde oermânsk, de geast bigeart tsjin en út it flesk. In greate ûnwennigens ropt de siel mei himelsk forlangen, en Gysbert Japiks jowt him ta de psalmen. Dat hat mei yndividualisme en renaissancistyske ûntjowing neat to meitsjen. Ek nou tsjûget de dichter ta syn folk: net mear learend, mar wytgjend. En net allinne foroaret de ynhâld, mar ek hat it syn ynfloed op 'e foarm. Yn greate striid wrakselet in minske nei de himel en swier hâldt de ierde, dêr 't er dichter neat fan loslitte kin. Tsjininoar stjitte it lûd (de ierde) en it rythme (de himel). It lûd kriget syn djipste en dûnkerste ierdeswierens, de rythmen jeije en hymje ta de himel op, en fan need, fan bittere need, dat de spanning net ûndraechber wurde sil, moat de siel yn wurd en lûd en rythme har yn in op it uterst konsintrearre en gearkrongen direk-tens uterje. Dat binne Gysberts psalmen.

Yn dit boek is net allinne de wittenskiplike kenner, mar mear jitte de dichterlike bigriper fan de master oan it wurd. En it is goed. De wittenskip forklearret hiel hwat, mar hja kin ta de dichter net komme. Der is in Gysbert-probleem, mar allinnich wittenskiplik. It is der net foar hwa 't de dichter yn 'e fieling forstiet: dy ken him, yn syn utering en yn syn persoan. It docht jin dan ek goed to fornimmen, dat hwat Haantjes yn dit wurk forklearet, mear de útkomsten binne fan dichterlik bigryp en yntuïsje as de fortuten fan wittenskiplike stúdzje.