Jan Bart

[p. 40]

[IV]

WANNEER JAN, BEgin November 1662, te Duinkerke voet aan wal zette, was hij, voor de zooveelste maal, ingeburgerd in een ander staatsbeheer. De Engelschen hadden de stad verlaten en Duinkerke was terug onder het Fransch bewind gekomen. Voor een flinke som geld was de vesting in andere handen verschacherd geworden. Jan werd, als Vlaming, nogmaals Europeaan. Lacy! Ditmaal voor goed. Zijn land en zijn volk waren gehalveerd en zouden het blijven. Vlaanderen had men ten slotte, door verminking, geheel onder de knie gekregen. Willem Dorne had wel gelijk. Maar uw hart vasthouden, was hoofdzaak. Zaak was het nog in die bestendige staatkundige werreling, in wezen en gevoel zich zelf te blijven.

De reis had Jan gehard en gestaald. Na een paar aanen afmonsteringen voelde hij 't karweitje van dekjongen te benepen voor zijn lichaamskracht en voor zijn zielsaandrang. Begeerig keek hij naar een kapersvaart uit. Hij liep het wereldje van reeders, makelaars, kapiteins en prijsschatters af. Zij waren allemaal om uit hun vel te springen. Nieuwe meesters, nieuwe wetten. Om de Engelschen in 't gevlei te komen, had de koning de mare laten uitvaardigen dat een einde diende gesteld aan de Duinkerksche buitensporige kaapvaart. Wat wilden de staatsoverheden zich bemoeien met een zaak, waarvan

[p. 41]

[p. 42]

ze geen sikkepit verstonden? Was hun bevoorrechtigd deel in den buit niet voldoende? 't Verleenen van een zeebrief, het oplossen van enkele ingewikkelde formaliteiten, deden ze duur betalen. Mistevredenheid en tumulte beroerden het zeemansvolk. Was men geknecht, men was toch niet gebonden en velen trokken, met pak en zak, naar vreemde havens, om aanmonstering te zoeken. Moeder Katrien wilde vooralsnog van geen uitwijking weten. Vader Bart was op vreemde vaart. Dat was voldoende. Jan kon voorloopig thuisblijven. Katrien wilde haar kinderen bij zich houden en zooveel mogelijk het gevaar ontwijken. Tegen wil en dank kwam Jan opnieuw in de visscherij terecht. Hij hielp de familieboot kalfateren en uitreeden voor de vangst. Djoos Verschaere werd als stuurman-visscher aangesteld en Jan kwam als visscher-matroos aan boord van zijn vaders boot.

Met leede oogen heeft hij de Duinkerksche zeearenden, één na één, het nest zien verlaten, om in Holland onderkomen te gaan zoeken. Vader Bart heeft dienst genomen in de Hollandsche marine. Hij wint er duiten, die hij regelmatig, op bepaalde tijdstippen, in 't huisje van de Boomstraat komt aftellen. Het voorbeeld van vader werkt aanstekelig op den zoon. Deze voelt zijn bloed koken en zijn handen jeuken. En nu moet hij de kust langs, op zeevischvangst! Djoos Verschaere is een goede visscher, maar een doorzopen drinkebroer. Jan moet hem dikwijls uit de kaberdoesjes langs de kaai halen, om in zee te gaan. Op zee zelf, snorkt hij dan nog zijn roes uit. Jan walgt van zulk zoodje. Spijts lokkende bekoring en verleiding blijft hij zichzelf. Hij is pas de jongelingsschoenen ingegroeid, of hij voek de heele verantwoordelijkheld van den visschersboel op zich wegen. Zijn oudere broer, Kees, laat hem alleen de spullen klaren. Kees aardt meer naar een gemakkelijk leventje, is

[p. 43]

partijganger van de minste krachtinspanning. In de Boomstraat komt het dikwijls tot een huiselijk standje. Jan wil weg, maar moeders gezag maakt hem willig en dienstbaar. Hij laat echter zijn tijd niet verloren gaan. Men kan, in alle aangelegenheden, iets bijleeren, als men maar wil. Op vangst leert hij de Vlaamsche wateren, met hun diepten en hun ondiepten, geulen, passen en banken kennen. Hij bestudeert strand- en aanlegplaatsen. In zeekundig opzicht weet en voelt hij zich weldra een onderlegde kracht. Thuis ligt hij, heele avonden gebogen over zeekaarten en kustaanwijzingen. Hij vischt West en Oost van het nest. Hij is weldra op de hoogte van de vischplekken en de gevaarlijke plaatsen. De heele onderzeesche terreinstand ankert hij, na enkelen tijd, vast in zijn brein. Onder zijn schedel zit de land- en zeekaart van het gewest. Aan wal houdt hij zich sober en voornaam. Door de visschersmaats wordt die zestienjarige aangezien als één die het ver brengen zal. In handel en wandel groeit hij hoog boven den doorsnêevisscher uit. Vol trots, ziet moeder Katrien haar Jan zijn wegen gaan. Hij wordt iemand in de samenleving! In zijn vranke, klare oogen straalt de kennis en de kunde van een open geest en de wilskracht van een vastberaden ziel. Met makelaars en reeders, met mannen uit den handelsstand kan hij een praatje voeren. In de dienstkantoren bereddert hij kordaat en kort maar op fluksche en hoofsche wijze zijn zaakjes af. Hij ondervindt dat talenkennis onontbeerlijk is voor een zeeman en verdiept zich in het aanleeren van de Engelsche taal. Van uw vijanden moet ge immers de knepen leeren! 't Fransch laat hem onverschillig. Hij voelt, van natuur uit, er niets voor; vindt het beter aangesproken te worden dan te moeten aanspreken. Zijn volksaard, trouwens, zwelt in een ander zeil. Bij Willem Dorne is hij op goede school geweest.

[p. 44]

Stillekens aan wordt hij de beredderaar van het huisgezin. Het nestje in de Boomstraat is fel aangegroeid. Daar zijn nog een zusje en een tweetal broertjes bijgekomen: Petronelleke en Gaspar en Gaspar-Franske. Een heele bekommering voor moeder Katrien om al die monden open te houden. Het besef van den familieplicht doordringt Jan, die den ernst van het leven langzamerhand ten volle begrijpt.

Op zekeren dag bemerkt Jan een ongewone drukte op de kaaien. Er is krijgsvertoon. Fransche jonkers loopen de kantoren af om scheepsgelegenheid te vinden. Holland is in oorlog tegen Engeland; de vroegere bondgenooten zijn vijanden geworden. Onderduims steunt het Fransche beheer de Vereenigde Provincien. Fransche vrijwilligers trachten Holland te bereiken. Voorloopig kijkt Frankrijk, aldus, de kat uit den boom om, enkele maanden daarna, kleur tegen den Engelschman te bekennen.

Jan meent thans de gelegenheid gunstig om zijn zeeopleiding te volmaken. Een jaartje oorlog tegen den Engelschman kan hem geen kwaad doen. De kennis der krijgskunst zou zijn vakbekwaamheid bekronen. Dan kittelt hem ook nog het bloed. Vlaamsche kapers leggen de stem hunner godsdienstige gevoelens het zwijgen op, om den gemeenschappelijken vijand te helpen kelderen. Jan wordt driftig en ongedurig.

- Ge broedt muizenissen, jongen, zegt Katrien.

- Een schoone kans moeder, om de schotwonde, vader toegebracht, betaald te zetten.

- Vader is mans genoeg om zichzelf te wreken, onnoodig u prijs te geven als gij er niet toe gedwongen wordt.

Enkele weken heerscht een grimmige toestand. Jan slentert op en neer de kaai. Djoos speelt nogmaals, sinds een paar dagen, den zuiplap. Een zate van belang. Met zoo'n vent is niet goeds uit te richten. Alleen zijn boot

[p. 45]

ligt nog aan de kaai. De anderen hebben het zeegat gekozen. Op vischvangst of op overvaart naar Holland met Fransche zeevrijwilligers. Aan zoo'n vrachtje is nochtans wat munt te verdienen. Als men aan den duivel denkt, dan krinkelt hij den staart, ergens in uw nabijheid. Een tiental Fransche adelborsten komen uit de Havenstraat de kaai opgestormd. Hun eigen postkoets reed een wiel stuk. Nu missen ze wellicht de beloofde scheepsgelegenheid.

- Is die boot te huur?

- Ja en neen, zegt jan. Hooren wat ge wilt.

- De vloot van De Ruyter vervoegen. Zij rust op anker aan de Maasmonding. We betalen handgeld en hoog bedrag. Waar is de schipper?

- Die is zat. Maar ik kan wel zijn plaats overnemen. Ben stuurman aan boord.

- Overbrengen? vragen ze en steken de open hand uit.

- Waarom niet, antwoordt Jan - Top.

De overvaart eischt kunde en kennis. Tusschen de banken heenglibberen en langsheen de kust goed uitzien en opletten om in de klauwen niet te vallen van een Engelsch verkenningsvaartuig of een Oostendschen kaper. Maar Jan speelt er, op zijn duimtje door. Na een nachtelijke vaart doemen de scheepsrompen tegen den einder op. Jan doet Kees den Franschen wimpel hijschen. Eenige stonden daarna wiegelt zijn sloep, als een notedop, langs den wand van het admiraalschip: De zeven Provincien.

Een statige en prachtige zeebodem met zijn hooge gebeeldhouwde en vergulde kasteelhut op het achterdek, met zijn tachtig vuurmonden die als stalen doghonden, aan bak-, en stuurboordzijde, nevenseen uitgestrekt liggen. Met zoo'n schip zou men toeren uithalen.

De adelborsten zijn aan boord geklommen. Jan heeft van op het dek van 't oorlogsschip de jonge lieden, in

[p. 46]

't overwippen, een handje toegestoken. In hoogst eigen persoon wordt Jan, door De Ruyter, met zijn overvaart gelukgewenscht.

- Een kranig stukjewerk, jonge man. En hoe heet de schipper?

- Jan Bart.

Jan zal wel een glaasje drinken en een pijp goeie extratabak stoppen? Bart, heeft hij gezegd. Die naam is op de vloot niet vreemd. Terwijl Jan zijn pijp doet branden, worden, in de bevelhebberskajuit scheepspapieren doorbladerd en geraadpleegd. Op een opengeslagen blad, blijft de vinger van een officier, bij een naam op de rollijst haperen.

- En uw vader was Kees Bart? Ja. Gehuwd met...

- Met Katrien Janssens, voleindigt Jan.

- Hoor eens, jongeman. Zeeoorlog is geen kinderspel. Wij ondervinden dat, allen, best. Uw vader ondervond dat ook. Van admiraals en matrozen eischt zeeoorlog zijn tol. Piet Hein liet het leven vóór Duinkerke. Een paar weken geleden, viel uw vader, Jan, onder het schot van een Engelschman.

Is dat een vuistslag die Jan in 't wezen krijgt? Zijn het zijn beenen die wankelen of is het de oorlogsreus die plots hevig aan 't schommelen gaat? Jan leunt tegen den hutwand aan.

- Zeg het uw moeder, Jan. Voor iedereen is zeeoorlog een teerlingworp.

Jan heeft zich, in uiterste wilskracht, herpakt.

- Ik breng de mare niet over. Broer Kees kan het doen. Als het mag, dan... blijf ik aan boord.