Turkenvespers

[p. 227]

30 Waar waren we gebleven?

Er zwierven gewapende bendes door de schemering. Aanvankelijk nog in de voorsteden opererend, die inmiddels in het schootsveld van de Turken lagen of reeds gevallen waren, hadden ze hun werkterrein naar de binnenstad verlegd. Hun hoofdkwartieren waren gevestigd in vervallen paleizen of kerken en in enkele gevallen hadden ze binnen hun wijken de macht van het militaire gezag overgenomen. Op die manier waren de Kärntner- en de Neulinggasser Republiek ontstaan en de vrijstaten Ottakring en Getreidemarkt. De overheid kon niet anders doen dan het oogluikend toestaan omdat op die manier in ieder geval nog de illusie van gezag in stand werd gehouden. Een uiterst dubieus gezag omdat de bendes onderling voortdurend slaags raakten. De stad stond aan de rand van de burgeroorlog. Het was zaak dat men partij koos, afhankelijk van de wijk waarin men woonde. Hogere ambtenaren en burgerij zorgden dat ze buiten schot bleven. In overeenstemming met de strategische situatie boden ze nu eens die republiek en dan weer gene vrijstaat medeleven, huisvesting en voedsel. Als de ene groepering een overwinning op de andere had behaald, werden er balls georganiseerd. Lanner en de Straussen schreven zich de vingers blauw. Millöcker en Lehar stortten zich in de strijd en schreven hun befaamde zangspelen.

Het leek of de gouden tijd van Korngold voorbij was. Maar ook hij had de tekenen van de tijd begrepen. Hij had zich aangesloten bij een groepering die op het punt stond de

[p. 228]

hofopera over te nemen. Als de telefoon ging nam hij deze voortaan zelf op om te zeggen dat het landsbelang hem vasthield in het vaderland. Dat men toch begrijpen moest dat hij, als patriot, het juist nu niet kon opbrengen zijn kostbare talenten aan de commercie te verspillen. Hij had voor het volk gekozen, dat moest men goed begrijpen. Hij was en bleef een dichter en het hart van een dichter klopte in het lichaam van het volk.

Alma, geurend naar patchouli en Egyptische sigaretten, vroeg hem of hij dan opeens zijn dochter vergeten was, die eeuwige bron van inspiratie. Zij zei dat hij zijn talenten verried door platvloerse barricadenliederen te schrijven die, naar ze zei, het volk alleen maar een alibi boden om met steeds stijgende drift te roven en te moorden.

Korngold wierp haar tegen dat ze bourgeois was, dat ze geen oog had voor veranderingen, ‘het gaat om het historisch gelijk dat thans bevochten wordt’.

‘Het gelijk van de Turken?’ vroeg Alma.

‘Het gelijk van de Turken is misschien wel het gelijk van die arme mensen die zich altijd door de keizer de wet hebben laten voorschrijven. Weg met de keizer.’

‘Je staat anders nog steeds op de loonlijst.’

‘Dat is tragisch genoeg, maar het zal allemaal veranderen. Eens zal de dag aanbreken dat het volk mij zal uitbetalen.’

‘Dat zal dan de dag zijn dat je net zo populair geworden zult zijn als de Straussen, Millöcker en Lehar en dat is tenslotte wat je altijd gewild hebt, nietwaar?’

Korngold wreef zich over zijn hoog gewelfde voorhoofd. ‘Het is eigenlijk vreselijk banaal om de smaak van het volk niet serieus te nemen.’

Nog diezelfde avond vertrok Alma.

Ik hoorde dit alles van Kunz die ik bij een wijkcontrole tegen het lijf was gelopen. Ik was op weg naar het huis van

[p. 229]

juffrouw Kamenow waar ik na mijn ontslag uit het hospitaal weer mijn intrek had genomen. Een andere keuze leek niet voorhanden, ik was tenslotte bijna haar echtgenoot. Bij de Kettenbrückegasse werd ik aangehouden door een groepje met moderne, vermoedelijk Turkse wapens bewapende arbeiders. Ze vroegen of ik me kon identificeren en wat ik hier te zoeken had.

Ik zei dat ik juist uit het ziekenhuis ontslagen en nog zwak ter been was.

Een van de kerels greep me bij mijn jas. ‘Aardig stofje,’ zei hij, ‘dat zal heel wat gekost hebben.’

Ik verweerde me door op te merken dat ik er ook hard voor had moeten werken, maar daar moest hij alleen maar om lachen. ‘Hard werken, daar zie je nogal naar uit, vader. Je zit zeker in de handel.’

Ik kon het niet ontkennen. ‘Maar het is mooie handel, geschikt voor alle rangen en standen.’

Hij trok aan mijn halsdoek. ‘Echte zijde, daar kun je toch niet met eerlijk werk aan gekomen zijn.’

Ik kreeg het benauwd, rukte me los en gaf hem te verstaan dat mijn vrouw een kind van de aartshertog verwachtte en dat ik me dus niet met dit soort onzinnige gesprekken kon bezighouden.

Het groepje begon te lachen. ‘Je bent dus wel degelijk een sjieke mijnheer. Mijn vrouw is nog nooit door de aartshertog gevraagd, ze is er niet fijn genoeg voor gebouwd, denk ik.’

Ze begonnen me in een hoek te drukken en in mijn jaszakken te voelen. Op dat moment ontstond er enige onrust in de groep. Iemand baande zich met zijn ellebogen een weg naar voren. Het was Kunz. Toen hij voor me stond wreef hij met zijn hand over zijn wijnvlek die eigenlijk een brandvlek was en zei, ‘Als we daar onze vriend Kaspar niet hebben.’

‘Ze willen me kwaad doen, Kunz.’

[p. 230]

Kunz schudde glimlachend het hoofd. ‘Wie zou jou nou kwaad willen doen, Kaspar, dat moet echt een vergissing zijn.’ Met een nonchalant handgebaar beval hij de mannen te vertrekken. Tot mijn verbazing gaven ze zonder verder commentaar gevolg aan zijn bevel.

‘Je weet je aardig te redden, Kunz.’

‘Daar sta je van te kijken, hè? Ik ben benoemd tot volkscommissaris.’

Ik vroeg wat dat precies inhield en Kunz vertelde een vaag verhaal over de verenigde wil van de arbeiders en dat hij daar de verpersoonlijking van was.

Ik vroeg of hij dit soort grappen destijds ook in het Zillertal had geleerd, maar hij ging er niet op in en stelde voor dat ik me bij zijn groep zou aansluiten.

‘Ooit heb je mij eens geholpen, nu kan ik jou helpen.’

Ik zei dat ik niet begreep hoe hij me helpen kon.

Hij klopte me op mijn schouder en zei dat ik verstandig moest zijn, dat ik mijn leven niet moest verdromen, maar nu eindelijk eens de werkelijkheid onder ogen moest zien.

‘Maar ik krijg een kind, Kunz.’

‘Kinderen krijgen doen we allemaal wel eens.’

‘Maar het is een kind van de aartshertog.’

Kunz zuchtte. ‘Wat nou aartshertog? Die is allang naar de Turken overgelopen, woont in een piekfijne villa heb ik me laten vertellen. Wat moet jij nou nog trots zijn op zo'n hoerenjong?’

‘Kunz,’ zei ik plechtig, ‘ik beschouw dit als een belediging aan het adres van mijn aanstaande vrouw, ik beschouw dit ook als een belediging mijzelf aangedaan, want ik zal de vader van het kind zijn, dat heb ik nu eenmaal op me genomen.’

‘En de poen die je wekelijks uit de staatskas beurt?’

‘Dat is slechts een geringe vergoeding voor wat ik te dragen heb. Maar ik ben bang dat ik dat aan jou niet kan uitleggen.’

[p. 231]

‘Als wij het hier voor het zeggen hebben, krijg je misschien nog wel meer.’

‘Kunz, ik hoor nu eenmaal niet bij jullie. Als jullie je zin krijgen is het met mijn handel gedaan. Weg ambtenaren, weg graven, baronnen en markiezen. En daar sta ik dan met mijn koffer. Handel genoeg, maar geen mens die het nog kopen kan.’

‘Allicht niet, we laten er staalgravures van maken, die delen we gratis uit onder de mensen.’

Ik probeerde hem uit te leggen dat de waarde van mijn produkt nu eenmaal lag in het feit dat er voor betaald moest worden, dat als je het gratis zou uitdelen, niemand zou begrijpen wat hij er mee aan moest. ‘Wat mijn produkt nodig heeft is de heimelijkheid van de brandkast. Het ontleent zijn waarde aan de exclusiviteit. Er zijn mensen die denken dat het geluk met geld te koop is. Dat is voor jou misschien een waanidee, maar voor wie er in gelooft wordt de illusie een werkelijkheid. Je hebt... je hebt geen gevoel voor kunst, Kunz.’

‘Kunst, kunst aan mijn broek, niets dan geiligheid waar jij mee loopt te leuren.’

‘Over geiligheid kan ik je treurige verhalen vertellen, Kunz.’

‘Laat maar zitten, Kaspar’, en hij wreef zich over zijn wang. ‘Hij begint weg te trekken, geloof je ook niet?’

Ik kon het niet goed zien in de schemering en vroeg hem naar Alma.

Alles begon droeviger en uitzichtlozer dan ooit te lijken. Juist nu ik op het punt stond vorm en betekenis aan mijn leven te geven, leek niemand meer in staat er enige waardering voor te kunnen opbrengen. Men hield zich met geheel andere zaken bezig. Men danste of richtte republieken op, alsof er werkelijk geen belangrijker zaken aan de orde waren.

[p. 232]

Met het artikel uit de cultuurschouw op zak begaf ik me naar de kk academie voor krijgswetenschappen. Ik wees de heren op het artikel waarin stond dat men belangstelling voor mijn vinding toonde en zei dat het een schande zou zijn als men de cultuurschouw voor leugenaar zette.

De heren lachten en zeiden, ‘Daar heb je weer zo'n Cobenzl. Als ratten belagen de fantasten ons gebouw, aan fatsoenlijk uitvinden komen we niet meer toe. Wat zei u dat u op het spoor was, mijnheer? Een tweedimensionale werkelijkheid met een snelheid van vierentwintig beelden per seconde? Ja, het is wel goed, mijnheer, we zullen een divisie toverlantaarns in de strijd gooien.’

‘Maar in de cultuurschouw staat...’

De deur viel achter me dicht en ik stond weer op straat. Waar het naar ontbinding rook en waar het ongedierte tussen mijn voeten ritselde. Ik dacht aan de Edler von Eynhuf en begon iets te begrijpen van zijn strijd tegen de overheid, die eigenlijk geen strijd tegen de overheid was, maar een strijd tegen zijn onvermogen zijn problemen op overtuigende wijze vorm te geven. Hij mocht anders wel eens vaart zetten achter zijn plannen. Voor hij het wist had hij met lieden te maken die hem zelfs dat vormgeven niet meer zouden gunnen en zou hij in dezelfde situatie verkeren als ik, vechtend om een plaats in de wereld die alleen nog maar in de fantasie van een enkeling bestond.

Er reed een tank voorbij, bemand met dronken soldaten. Men had zelfs de moeite niet meer genomen de halve maan van de geschutskoepel te verwijderen. Ik zette mijn handen aan mijn mond en riep, ‘God behoede Franz de keizer.’ De soldaten joelden en floten me na. De luitenant wierp de peuk van zijn sigaar in mijn richting. Ik bukte me, pakte de peuk uit de goot en nam een paar trekken. De sigaar was van een goed merk, een merk dat ik in tijden niet meer gerookt had. Zelfs de laatste, bittere trekjes roken nog naar de

[p. 233]

tijd dat de keizer zich in de stad liet zien en de kinderen over het hoofd aaide.

Het begon te ratelen in mijn hoofd. De man in het groene jagerspak kwam uit een deuren zette een scherm op. ‘Gaat u zitten,’ zei hij. Ik ging zitten en keek naar het scherm. Alfred Cortot begon Schubert te spelen.

‘Waar waren we gebleven?’ vroeg de jager.

‘Op een marktplein, maar dat is al heel lang geleden. Dat was nog in de tijd dat alles wat de keizer deed, welgedaan was.’

Mijn moeder verscheen op het scherm. Ze stond in de keuken, haar handen voor haar mond geslagen, haar ogen groot van doodsangst. Er boog een schaduw over haar heen. Mijn moeder viel tegen de schotelkast, het serviesgoed kwam met donderend geweld naar beneden. Mijn moeder werd vastgegrepen en op de grond gegooid. De schaduw stroopte zijn broek af en viel op mijn moeder. Ik hoorde zijn sabel op de tegels kletteren.

‘Ik was toen nog een kind,’ verweerde ik me.

De jager moest lachen.

Ik zei dat ik dat helemaal geen reden om te lachen vond.

De jager zei dat hij ook niet moest lachen omdat hij het leuk vond, waarop ik zei dat ik niet begreep waarom hij dan lachte.

De jager rolde het doek weer op, klemde het onder zijn arm en verdween weer in het huis.

‘U had me toch minstens een goede avond kunnen wensen,’ riep ik hem na, ‘het gaat niet aan iemand met zijn treurige herinneringen alleen achter te laten.’

De deur viel in het slot, op de eerste verdieping van het huis floepte een licht aan. Een gordijn werd dichtgetrokken. Ik hoorde onderdrukt gemompel van mannenstemmen.

Ik riep, ‘Laat me binnen, ik wil alles zien.’

[p. 234]

Het raam werd geopend en iemand keerde een nachtspiegel over me uit. Dit alles was al eens eerder gebeurd, ik nam niet eens de moeite aan mijn kleren te ruiken.

Boven de stad verschenen vaag de contouren van een tweede maan.