Turkenvespers

[p. 148]

18 Het gangwerk van een klok

De Edler ontving me allervriendelijkst. Dat was wel iets waar ik behoefte aan had. Ik deed hem uitgebreid verslag van wat me zojuist overkomen was, al vertelde ik er natuurlijk niet bij dat ik van de algehele verwarring gebruik had gemaakt om de genoten consumpties onbetaald te laten. Eynhuf leek er niet van onder de indruk. ‘Het zullen wel groenen geweest zijn,’ zei hij, ‘een grap, anders niets.’

‘Maar ze beschikten over de modernste wapens en noemden zich vertegenwoordigers van de Austro-Turquoise studentenbond. En bovendien, ze hebben een professor ontvoerd.’

‘De Austro-Turquoise studentenbond? Wat is dat nu weer? Laten die jongelui toch liever een ambtelijke carrière aanvangen. Hoewel... een hoogleraar ontvoeren... toch eens zien.’

Eynhuf doorzocht een commode, diepte uit een voorraad sokophouders, plastrons en halsdoekjes een geel boekje op en begon er in te bladeren. ‘Een hoogleraar, interessant,’ mompelde hij en priemde zijn vinger op een bepaalde bladzijde. ‘Hoogleraren wier leerstoel door de overheid is ingesteld en wordt onderhouden, staan in rang gelijk aan ambtenaren der vierde klasse.’ Wel, wel, een hele interessante ontwikkeling. Die studentenbond, mijnheer Hauser, verdient onze hartelijke aandacht.’

‘Maar Edler, ik begrijp niet wat u bedoelt.’

Eynhuf keek me vol onbegrip aan. ‘Ik heb u toch niet voor niets enige dagen de tijd gegeven om wat na te den-

[p. 149]

ken. Hebt u zich dan nog niet verdiept in mijn probleem, in het alles verpletterende belang daarvan?’

Het allesverpletterende belang van de Edler. Mijn god, wat kon ik af en toe de dag betreuren waarop ik gedwongen was geweest mijn dorp te verlaten. Mijn dorp, daar ver in de Wachau, waar het leven zo goed was geweest, waar iedereen slechts datgene zei wat hij bedoelde en waar overigens zo weinig bedoeld werd dat je er alleen het tinkelen van de koeiebellen en het tokken van de kippen kon horen. Alles geht vorüber, maar dat wil nog niet zeggen dat de tijd alle wonden heelt en tegen de tijd dat mevrouw Leander zou beweren dat dat laatste wel degelijk het geval was, zou het minder het geval dan ooit zijn.

Zo ondoorgrondelijk is de historie der mensen nu eenmaal in elkaar gezet: men meent een greep op de dingen te hebben, meent de krachtlijnen te kunnen onderscheiden langs welke de dingen zich voltrekken en men gedraagt zich als zodanig; bukkend als het geweld je dreigt te overspoelen, beleefd de hoed lichtend als de tijden van wellevendheid opnieuw zijn aangebroken, maar het blijken steeds weer de verkeerde premissen te zijn waar je van bent uitgegaan. Naast de beschreven wetten van bloei en verval, van macht en onderwerping, van streven en ontreddering, spelen die van neuspoliep en maagcatarre die evenzeer hun stempel op het doen en laten van volk en enkeling drukken. Ook de Edler hanteerde zijn eigen, ondoorgrondelijke wetmatigheden en zo ze het volk al niet beïnvloedden, zo dreigden ze toch minstens hun invloed op mijn persoon te gaan uitoefenen. Maar op welke manier en hoe zou ik daar op reageren? Ik stelde mezelf die vragen maar omdat mij anders nooit eens iets gevraagd zou worden.

Eynhuf had een plan, zo bleek, maar geen geld. Hij had een theorie der wijkende machten ontwikkeld, hij had een theorie der constanten ontwikkeld. Waar deze theorieën el-

[p. 150]

kaar kruisten, zo moest ik begrijpen... Aan de hand van deze theorieën en voortdurend terugverwijzend naar zijn gele boekje dat tot titel droeg de hiërarchische opbouw van het ambtenarenapparaat der oostenrijks-hongaarse dubbelmonarchie, had hij een systeem ontwikkeld dat hem vroeg of laat de genoegdoening moest verschaffen die hem tot op heden onthouden was. De Edler was een ambtenaar der zevende klasse en hij was dat al gedurende vele jaren. Gezien zijn afkomst en zijn leeftijd had hij toch minstens een of twee rangen hoger moeten zitten. Persoonlijke onbekwaamheid, dan wel duistere ambtelijke machinaties, men kreeg daar zo geen hoogte van, hadden hem echter vanaf zijn prille jeugd doen ronddolen in dat niemandsland der zevende klasse, dat in principe voorbehouden was aan de burgerij, terwijl het voor hem, van adellijke afkomst, nooit meer dan een uitgangspunt was geweest.

Arme, gemaltraiteerde Eynhuf die, hoewel menend het systeem geheel te doorgronden, zich steeds weer de kop kapot liep tegen de grilligste vormen van ambtelijke besluitvorming waar het ging om zijn promotie. Hij was speel-noch mantelkind, was schoolgegaan bij de jezuïeten en had Zijne Majesteit gediend bij de Uhlanen, zijn politieke en maatschappelijke denkbeelden waren smetteloos, want geheel gericht op een ambtelijke carrière, hij was getrouwd geweest, had de natie kinderen geschonken en was op strikt legale wijze weduwnaar geworden. Kortom, hij was een van de steunpilaren van de monarchie, een vruchtbare bodem voor het ambtelijk struweel dat ons land zo'n aardig aanzien gaf. De uit het bureaucratisch systeem voortvloeiende paradoxen hadden in hem altijd een warm verdediger gevonden, alle trucs en schuiverijen had hij uitgeprobeerd om zich hechter te nestelen in het warme keizerlijke bed waar voor alle minnaars van het keizerlijk oppergezag

[p. 151]

een plaats was. Maar, zoals hij zelf het zo treffend wist uit te drukken, ‘verder dan het likken van Zijne Majesteits Hoogedele Aars’, was hij nooit gekomen. En nu zou ik niet begrijpen welke plannen hij met mij of, beter gezegd, met mijn koopwaar voor had? Was ik dan werkelijk zo dom dat ik niet begreep dat er met mijn waar zaken vielen te doen? Of ik dan geen echte handelsman was, of ik van pap was, of ik niet lang genoeg onder de wiekslag van de dubbeladelaar had vertoefd om te begrijpen dat het er om ging dat men zijn recht kreeg, welke de omstandigheden ook waren? Bressen in de stadswallen, kadavers in de straten, Hongarije, Bohemen, Moravië onder de voet gelopen, allemaal tot mijn dienst, maar deze voorvallen mochten de objectieve gang van zaken niet beïnvloeden.

Welke die objectieve gang dan was? Ik moest het vergelijken met het gangwerk van een klok. Ieder beleefde de tijd zoals hij die beleven wilde. Voor wie zich druk maakte om het beleg, kon een seconde een eeuwigheid duren, voor wie er zich niet aan stoorde en vertier zocht in Grinzing of Prater, kon een nacht wellicht in één tel verstrijken, maar het objectieve raderwerk hielp iedereen weer met de benen op de grond. Het gangwerk van het ambtelijk leven markeerde de tijd zodanig dat men er houvast aan had. Kwam er een vuiltje in dat raderwerk, dan werd het pas goed een zootje, dan wist men niet meer of men in de dubbelmonarchie dan wel op de maan leefde en dat maakte volgens de Edler nogal een verschil.

‘Een uur gaans,’ vervolgde Eynhuf, nu werkelijk enthousiast wordend, ‘levert voor een kind een andere afstand op dan voor een volwassene. Een kind komt er net mee tot aan de Opernring, een volwassene bevindt zich dan al in de kampementen van de Janitsaren.’ Men kon daar geen peil op trekken. Het was beter te rekenen in termen van opeenvolgende promoties. Salzburg lag dan op eenhon-

[p. 152]

derdste promotie gaans van Wenen. De omtrek van het rijk bedroeg een halve promotie. Hij kon me er tabellen van tonen als ik daar op stond. Begreep ik nu wat het probleem was. Begreep ik nu ook welke oplossing hem voor ogen stond? In plaats van dat ene stofje uit het raderwerk te verwijderen - wat onmogelijk was gebleken - leek hem de enige oplossing het gehele mechaniek in het stof onder te dompelen, zodat het hele uurwerk, relatief gezien, weer keurig liep. Ik beschikte over het stof. In mijn koffer. De Edler lachte vermoeid. ‘U zult me wel voor een dwaas aanzien, mijnheer Hauser. Of bent u werkelijk kunstenaar genoeg om te begrijpen welke gewaagde operatie mij voor ogen staat?’

Ach, wat wilde ik de mensen toch graag begrijpen, wellicht leerde ik dan ook iets meer van mezelf begrijpen. Kaspar, zoon van de prins van Baden en Eugénie de Beauharnais... ben je daar?