Turkenvespers

[p. 124]

15 Over het ambtelijk systeem

Er ging veel om in de stad. Al enige jaren zwierf ik van straat tot straat en van steeg tot steeg en ik had zo al het nodige beleefd. Maar nu, met een vrouw in mijn nabijheid, had ik het gevoel dat het aan mijn beoordelingsvermogen ontsnapte.

Zoals dat met al mijn stadgenoten het geval was, had ik leren leven met de belegering. De meesten van ons maakten eigenlijk al geen onderscheid meer tussen de gevolgen van de Turkse belegering en die van de ambtelijke willekeur waaraan wij per traditie onderworpen waren en waarvan het uitroeien van mijn familie een aardig voorbeeld was. Het had ons in zekere zin gehard, dat ambtelijke bewind. Afkomstig van de Allerhoogste zelve en in handen gelegd van de dynastie die, naar het scheen al vanaf de prehistorie over ons waakte, kenden wij het bestaan als een opeenvolging van onverklaarbaarheden. We zochten dan ook geen verklaring. De enkeling die met deze situatie geen genoegen nam was uitgeweken of zuchtte in de kk gevangenissen. En het was goed dat het zo was, daar waren de meesten van ons zich maar al te zeer van bewust, want men begreep dat het hachelijk evenwicht waarin wij leefden, licht verstoord kon worden door oproerkraaiers van welke soort of richting ook. Men hoefde maar naar Kunz met de broek te kijken, wiens vrijheid overigens wel een duidelijk bewijs was van de ondoorgrondelijkheid waarmee de machten te werk gingen.

Ik bevond mij, met mijn houding van aanvaarding, al in

[p. 125]

geen andere situatie dan wijlen mijn stiefvader. Ook ik leefde, hoezeer ik ook de beweging zocht, in een versteend heelal. Hij wellicht uit vrije keuze en ik gedwongen, maar wat maakte dat in diepste wezen voor een verschil als er geen andere mogelijkheden zijn?

Nee, de belegering door de Turken had niet veel verandering gebracht. Integendeel, mocht men wel zeggen. Wetten en verordeningen werden zo mogelijk nog stringenter toegepast dan voordien al het geval was. Ambtenaren gingen nog vastberadener hun hiërarchieke weg en maakten, indien nodig, nog meer slachtoffers. Nu eindelijk het grote waaien leek te beginnen, scheen eenieder er op uit te zijn het bedreigde in zijn waarde te bevestigen door er zich met een hardnekkig geloof aan vast te klampen. De gesprekken over wie de daders van de laffe aanslagen op de burgers mochten zijn, speelden zich geheel af in de sfeer van het soort gesprekken waarmee men zich zo dikwijls in de koffiehuizen onledig hield: het raden naar rangen en klassen en het taxeren van wie in welke rang of klasse verantwoordelijk kon of mocht zijn voor welke beleids- of bestuursdaad, dan wel het overwegen of de betreffende beambte door het stellen van die daad in de uitwerking ervan zijn bevoegdheden niet overschreden had.

Dit eist wellicht enige uitleg voor wie onbekend is met het ambtelijk functioneren van onze dubbelmonarchie. Als, om maar iets te noemen, een ambtenaar der twaalfde klasse - de klasse waarmee de gemiddelde burger direct te maken had - bepaalde dat mijnheer Ostrowsky, die ik toevallig goed kende, zijn recht van wed niet tijdig betaald had, dan behoorde dat geheel tot de bevoegdheid van de betreffende ambtenaar der twaalfde klasse omdat deze ambtenaar nu eenmaal was aangesteld bij de kk inning van zekere, met de openbare voorzieningen samenhangende belastingen. Mocht deze ambtenaar er echter toe zijn overgegaan

[p. 126]

de heer Ostrowsky dringend en met de wet in de hand te verzoeken zijn achterstallige bijdrage te voldoen, waartoe deze ambtenaar dus gerechtigd was, daar het onder zijn ressort viel, dan nog zou hij zijn bevoegdheden hebben overschreden omdat het innen van dat achterstallige bedrag was voorbehouden aan een ambtenaar der dertiende klasse die zich niet graag gepasseerd zag en al met een foliant reglementen kwam aandragen. Met als gevolg dat de heer Ostrowsky, toen hij zijn betaling verrichtte, in de kraag werd gegrepen wegens het gehoor geven aan een aanmaning welke hij niet gerechtigd was in die zin na te komen. De betreffende ambtenaar der twaalfde klasse kon inmiddels wijzen op een zekere paragraaf die hem vrijwaarde van schades hem door nietambtenaren toegebracht. Zo werkte dat nu eenmaal in ons land en daaruit valt dan ook de overdreven eerbied te verklaren die wij jegens onze ambtenaren koesteren; eerder dan uit onze eerbied voor de keizer wellicht, wiens afgezanten zij heetten te zijn.

Maar laat ik het niet te cru stellen. Onze eerbied voor de ambtenaren is een mengeling van kinderlijk ontzag voor de over ons gestelden en de sluwe tactiek van het eeuwigdurende schaakspel tussen de overheid en haar onderdanen. En zo valt het wellicht ook te verklaren dat we de dreiging der barbaren namen voor wat we meenden dat deze was: een gril van de ambtenarij, of een te billijken poging het door interne, nationalistische twisten gemartelde land opnieuw te groeperen achter de door een dubbeladelaar bekroonde troon van onze bejaarde vorst. En dan geniet de laatste verklaring de voorkeur. Want ondanks de onnaspeurbare wegen der ambtenarij, de verstikking van de censuur en de niet meer te volgen vlucht van de prijzen, hielden wij van onze goede oude keizer, van wie zelfs onze overgrootouders niet meer wisten wanneer hij de troon bestegen had.

[p. 127]

‘Mijnheer Hauser...’

De dingen worden echter zo anders als men naast een vrouw in een schuitje zit, zo'n veertig meter boven de stad.

‘...waarom slaat u uw arm niet om mij heen, ik heb het zo koud.’

Opeens begrijpt men dan dat de dingen wellicht slechter zullen gaan aflopen dan ze ooit gedaan hebben. Hoe lang zou de traditie de traditie nog in stand kunnen houden? Ik keek haar van terzijde aan. Haar boezem bewoog koortsachtig op en neer. De kennismaking met de grote wereld scheen haar op de een of andere manier te bevallen. Het rad zette zich weer in beweging. Naar beneden nu, ik voelde mijn maag in mijn kruis zakken. Juffrouw Kamenow slaakte een gilletje. Ik sloeg onwillekeurig mijn arm om haar heen.

‘Die man,’ zei ik, ‘die u daar zag liggen, die was er ernstiger aan toe dan u wel dacht.’

‘Hoezo, mijnheer Hauser?’

‘Ze hebben hem niet alleen zijn broek uitgetrokken...’, ik drukte me dichter tegen haar aan, ‘...ze hebben hem ook zijn, nu ja, u begrijpt wel, afgesneden, maar dat kon u niet zien omdat hij in het donker lag. Een echte Turkenstreek.’

Als een baksteen zakten we naar beneden. Bij het woord Turkenstreek had ik mijn arm teruggetrokken. Zo moest het zijn en niet anders. ‘Kijk,’ kon ik nog net zeggen, ‘die vuren achter u zijn van de Turkse kampementen.’

Maar ze keek niet achter zich. Ze had een klein, wit, naar rozewater geurend zakdoekje uit haar tasje gehaald en veegde daarmee haar bovenlip droog.