Turkenvespers

[p. 44]

5 Geratel

Het was gezellig warm bij juffrouw Kamenow op de kamer. Echt gemoedelijk, zoals het toen nog zijn kon. Geuren van Backhaend'l dreven langs het plafond, een aardig wijsje liet zich horen. Ach, du lieber Augustin.

‘Kijk, juffrouw Kamenow,’ zei ik toen ik halverwege mijn verhaal was gekomen, ‘dat is nu film.’

Ze legde haar handen op haar boezem en verzuchtte, ‘Het is net echt, mijnheer Hauser, want het is eigenlijk heel verdrietig. Al begrijp ik niet wat die mijnheer Sternheim nu precies doet.’ Ze huiverde en trok haar omslagdoek dichter om zich heen. ‘Een paar straten verderop heeft ook eens een Sternheim gewoond, maar ik weet niet of die nu hoedenmaker of handschoenenmaker was. Wat denkt u, mijnheer Hauser, zou dat familie van uw Sternheim kunnen zijn geweest? Wat is de wereld toch klein, als je het goed bekijkt.’

‘Ja, juffrouw, er is veel onbegrip in de wereld.’

Tussen de eiken en iepen en de verspreid liggende berkenbosjes trok een kille grondnevel op. Op de stukjes weiland tussen het hout dwaalden koeien, al kniediep in de nevel verzonken, wezenloos rond. Ik klom in een lage, knoestige eik en probeerde met bladeren en takken een zo gerieflijk mogelijk leger te maken. Ver weg kringelde rook omhoog en ik wist zeker dat die niet uit een schoorsteen kwam. Ik kotste de laatste resten van mijn middageten uit. Mijn ogen begonnen te branden. In mijn hoofd begon het te zoemen

[p. 45]

en te ratelen. Het was een oude filmprojector waarmee je alleen stomme films kon afdraaien.

De duisternis viel nu snel in. Boven me sloegen de vleermuizen wonderlijke haken. Een kudde uilen had zich in de boom naast de mijne genesteld, hun geloei hield me uit de slaap. Er waren nog andere dingen die me uit de slaap hielden. Zoals geritsel tussen het hakhout. Het geritsel werd luider en luider, er braken ook takken. Iemand vloekte toen hij met zijn voet achter een wortel bleef haken. Hij zei, ‘sacrement’, en ‘zullen we het hier opzetten?’ En even later verscheen een man in groen uniform wiens linker gezichtshelft donkerder gekleurd was dan de rechter. Over zijn schouder droeg hij twee stokken. Een landmeter? Ik dook zo diep mogelijk weg in mijn leger van bladeren en twijgen. De man werd gevolgd door een tweede, gehuld in een zwarte cape met pelerine en met een wel heel hoge cilinderhoed op het hoofd. Hij had een grijs puntbaardje en stekende ogen. Op zijn rug droeg hij een biezen mand zoals marskramers die ook wel dragen. Hij maakte de riemen van zijn mand los en zette de mand op de grond. ‘Schitterend, uitstekend,’ zei hij met een bleke stem en hij bette zijn voorhoofd met een rood geruite zakdoek. De eerste man zette de twee palen met een onderlinge afstand van zo'n twee meter in de grond. De man in de cape haalde een keurig opgevouwen laken uit de mand. Samen spanden de mannen het laken van paal naar paal en zetten het vast met koperkleurige punaises. De jager, of wat hij ook was, richtte een staaflantaarn op het doek, gromde tevreden en wreef met zijn hand over zijn linker gezichtshelft. Daarop keken de mannen omhoog en zochten de bomen af. De lichtbundel van de lantaarn scheerde rakelings over me heen. ‘Hij zit er, ik weet het zeker,’ zei de houtvester.

De ander snoof verachtelijk.

‘Belachelijk, al die moeite voor zo'n snotaap, zo'n joden-

[p. 46]

jong, zo'n zigeunerjong. En kon hij nog maar viool spelen, maar mondorgel...’ De man in het groene uniform neuriede een melodie uit Das Land des Lächelns en de ander viel hem bij.

Ik zag die nacht jonge vrouwen met rode hoofddoeken om. Ze liepen met stevige pas door een korenveld dat bijna platgeslagen werd door de wind. Onder hun armen droegen de vrouwen zelfgebakken broden, donker en rond. Nu en dan nam een van de vrouwen een hap uit een brood. Grote, sterke tanden in het korrelige vlees. Met tedere gebaren duwde ze een losgeraakte lok terug onder de hoofddoek. De hele dag liepen ze zo voort, zonder ook maar een enkele maal te rusten. Het landschap veranderde niet. De storm bleef onverminderd woeden. Een van de vrouwen was mijn moeder, maar dat wist ik niet. En als ik het wel zou hebben geweten, dan nog zou ik haar niet hebben kunnen aanwijzen want de vrouwen leken tot in de kleinste kleinigheden op elkaar.

Eindelijk, tegen het vallen van de avond, begon de storm af te nemen. De aren richtten zich weer op en het was of de vrouwen door water waadden. Alles begon te veranderen. Het eens onafzienbare korenveld werd herhaaldelijk doorsneden door landweggetjes, bovendien werd het nu en dan onderbroken door velden lucerne en links en rechts doemden boerderijen op. Het was duidelijk dat de vrouwen een dorp en het doel van hun tocht naderden. Ze begonnen tegen elkaar te praten in bewoordingen die ik niet verstaan kon omdat de betekenis van het gesprokene wellicht niet voor mij bedoeld was. Ze aten de laatste resten van hun broden op. De vrouw die gedurende de hele tocht voorop had gelopen knoopte haar hoofddoek los-en de andere vrouwen volgden haar voorbeeld. Ze hadden allen blond haar dat in rijke stromen over hun schouders vloeide. De achterste

[p. 47]

vrouw keek om en glimlachte naar iets in de verte. Ze moet wel blij geweest zijn dat die lange tocht tot een einde was gekomen.

In het dorp werden ze op het marktplein opgewacht door de jager en de man in de cape. De vleermuis las een brief voor die hij uit zijn biezen mand had gehaald. De houtvester liep inmiddels het dorpscafé binnen en kwam weer naar buiten met een koffergrammofoon die hij op de grond neerzette en aanzwengelde. Hij haalde een grammofoonplaat uit de biezen mand, legde deze omzichtig op de draaitafel en zette vervolgens de naald op de plaat. Tussen het krassen en spetteren van stof en slijtage door, hoorde ik pianomuziek. Het was Alfred Cortot die Schubert speelde, maar dat wist ik toen nog niet. Ik wist ook nog niet wat een Impromptu was.

Het zoemen en ratelen in mijn hoofd was opgehouden. Stil en zwart was het nu om mij heen. Het laken tussen de bomen was weggehaald en de operateurs waren spoorloos verdwenen. Ik had alleen nog maar de nacht en de sterren om naar te kijken. Ik huiverde. De kou sneed diep in mijn botten. De tijd was buigzaam als lood. Soms lijkt het of aan dingen nooit een einde komt en dat zijn dan nooit aangename dingen. Altijd heeft het met de dood te maken of iets dat er op lijkt en daardoor misschien nog wel afschuwelijker is.

Ik begroef mijn handen tussen mijn bovenbenen en raakte aan het piekeren. Zo vroeg ik mij af of mijn moeder mij niet op het verkeerde been ter wereld had gezet. Mondorgel spelen, muizen uit deeg maken en poppetjes snijden zijn ongetwijfeld kostelijke bezigheden waarmee men menigeen kan vermaken, maar op momenten dat het er op aankomt, vraagt niemand er naar. Ze behoren tot de categorie aardigheden die, door kinderen voorgetoverd, op

[p. 48]

prijs worden gesteld, maar dan altijd op lange zomeravonden, waarop toch iedereen te lamlendig is om te ruziën of te vrijen. Maar dan nog verwacht men van een jongeman iets anders.

Was ik een normale jongeman? Het mocht dan zo zijn dat mijn stiefvader en de dorpelingen in mij niet meer zagen dan het verwerpelijke resultaat van een zondige vergissing, ik op mijn beurt verweerde mij door hen te zien als lieden van een soort die zich daar geen geldig oordeel over konden vormen. Mijn spraakvermogen had zich dan wel wat traag ontwikkeld - pas rond mijn tiende jaar kon ik mij enigszins redelijk verstaanbaar maken - maar daar stond tegenover dat wat bij de meesten al vroeg in een overdaad aan woorden verzwegen wordt, bij mij naar binnen sloeg, een eigen taal bedacht en scherp geprofileerd gestalte kreeg in vormen die voor de welsprekenden allang niet meer vatbaar waren. Enerzijds leek dat een reden te meer mij met een dwaas te verwarren, anderzijds had het als voordeel dat ik er dingen door leerde begrijpen waar anderen pas op het peilloze moment van hun sterven aan toekomen. Te laat dus.

Als mijn stiefvader, moe van mijn vermeende domheid, mij naar het dorp stuurde, begreep hij niet dat hij daarmee een bijdrage leverde aan mijn merkwaardige geestelijke vorming. Het was de tijd van de stomme film. Tot het fantaseren van een technisch ingewikkelder medium was ik toen nog niet in staat. Maar men moet toegeven dat zelfs het bedenken van de stomme film al heel wat was in een tijd waarin Lumière op kosmische afstanden van ons dorp verwijderd was.

Maar stom of niet, door mijn zonderlinge educatie begreep ik niettemin dat het medium van de stomme film, zoals dat later zou worden uitgevonden, niet echt stom kon zijn. Niet alleen omdat de projector ratelde, dat zou een al

[p. 49]

te simpele oplossing zijn geweest, maar ook omdat er in die films wel degelijk een taal werd gesproken: die van het aangeblazen gebaar, schurkachtig of nobel, maar niettemin een taal. Voor mij stond die uitvinding gelijk met de uitvinding van het wiel. Het sprekende wiel. Die films waren voor mij, wiens contacten met de anderen slechts hortend verliepen, een wereld naast de bestaande, met gelijke rechten en een evenwaardige logica.

Ik herinnerde mij een film waarin een avonturier om zijn losbandige leven voor de rechter werd gedaagd. De man moest, wilde hij op vrije voeten worden gesteld, een raadsel oplossen. De oplossing luidde: ‘Een avonturier die om zijn losbandige leven voor de rechter wordt gedaagd.’ De man piekerde drie dagen en drie nachten en moest het juiste antwoord schuldig blijven. Hem werden daarop beide ogen uitgestoken. Hij kon niet eens meer in wanhoop naar zijn hoofd grijpen omdat hij niet wist waar zich dit bevond. Waarom moest ik juist toen, piekerend in die boom, aan die film denken? Waarom moest ik aan nog heel wat dingen meer denken die aan normale mensen verboden behoren te zijn om aan te denken? Omdat ik toch niet normaal was? Omdat ik bijvoorbeeld waan en werkelijkheid niet uit elkaar kon houden?

Ik ben, zo besefte ik opeens met een helderheid die slechts uit de diepste wanhoop geboren wordt, een wees. Een vader had ik nooit gehad, mijn stiefvader, mijn moeder en mijn halfbroers waren naar een andere wereld Bovergegaan. Ik zou dus heimwee moeten voelen naar dat andere leven en ik voelde dat ook wel, maar dan naar een leven waarin zij slechts als spinsels van mijn huisbioscoop voorkwamen.

Ik was een wees en niet goed af. Had ik eigenlijk wel een naam? Er stond me een exotische klank bij, maar had ik die niet zelf verzonnen? Ik moest een fatsoenlijke naam heb-

[p. 50]

ben, eentje waarmee men wat kon worden in de wereld. Een naam in de taal van ons land en met een vermoeden van een niet te onderschatten verleden.