Turkenvespers

[p. 38]

4 The man you love to hate

In mijn kinderjaren droomde ik ook films over galante luitenants met spiegelende laarzen. Die laarzen lieten ze poetsen door mannen die voortdurend dingen zeiden waar je om lachen moest. Eénmaal per film werd het ernstig. Dan namen de luitenants afscheid van hoer of cocotte - Mimi, Tschudi of een vuurvaste pan voor het braden van gevogelte - en trokken zij ten strijde tegen Turk, Paus of de boerenstand.

Galopperend over de poesta - of was het een alpenweide? - betrapte een regiment huzaren, dat de rijksgrenzen tegen de opdringende Turken verdedigde, eens een herdersjongen bij zijn naargeestig spel op de doedelzak. De luitenant en aanvoerder van het regiment kon het geneuzel niet uitstaan. Hij hield zijn paard in, boog zich naar de jongen over, greep hem in zijn kraag en trok hem vóór zich op het zadel. De jongen had van schrik zijn doedelzak laten vallen.

‘Hoe heet je?’ brulde de luitenant de verwezen voor zich uit starende jongen in het oor. De jongen schudde verschrikt het hoofd en probeerde zich aan de manen van het paard vast te klampen. De luitenant gaf hem een por in de zij, zodat de jongen van het paard tuimelde en op zijn doedelzak terechtkwam, die zo erbarmelijk begon te janken dat de hemelen er tot tranen toe door geroerd moeten zijn geweest. Maar helpen deed het niet. De laarzenknecht van de luitenant maakte een opmerking waarom iedereen moest lachen en de jongen werd opnieuw op het paard getrokken. Weer vroeg de luitenant naar zijn naam. De jongen brabbel-

[p. 39]

de iets onverstaanbaars. De luitenant leek het toen bijna te betreuren dat hij de jongen naar zijn naam had gevraagd, keek peinzend de zaal in en gaf de jongen een slappe draai om de oren; liefdevol leek het wel.

Er zijn films waar je niets van begrijpt. Al begreep ik toen al wel dat er meerdere werkelijkheden bestaan die ieder naar eigen maat gemeten dienen te worden. Voor die luitenant had ik toen het juiste maatsysteem nog niet gevonden.

De luitenant herhaalde op onverstaanbare wijze de onverstaanbare naam. ‘Daar zullen er hier in de omgeving niet veel van zijn.’

‘O, jawel, hoor,’ pruilde de jongen, ‘mijn vader, mijn moeder, mijn twee broers.’

De luitenant gaf een ruk aan de teugels, zette zijn sporen in de flanken van het paard en daar gingen ze, in woeste galop. Het doek werd grijs van het opwervelende stof en van de tranen die ik nú in mijn ogen voel branden.

Het doek had grijs moeten blijven, grijs met flarden muziek van een zigeunerorkest. Maar de regisseur had het anders voorzien. Het was hem kennelijk een diepe behoefte de toeschouwers achter die bende aan te laten rennen en hen te voeren naar die plaats waar de al gevlochten lont van mijn persoonlijke geschiedenis nu ook ontstoken zou worden.

Heette de hoofdrolspeler Emil Jannings? Bernard Götzke? Willy Forst? Luis Trenker? Het celluloid krult al aan de randen. Men moet snel zijn, wil men nog iets te zien krijgen.

Ik reed, vóór de luitenant op diens paard gezeten, als eerste het erf op. Nog wist ik niet dat de mensen op de wereld zijn gezet om deze weer te verlaten. Ik wist zoveel nog niet en begon de mij onverwacht toegevallen rol al te waarderen.

[p. 40]

Maar de Allerhoogste zag mijn onschuld met barmhartige ogen aan. Hij moet het janken van mijn doedelzak hebben gehoord. En hoewel er meerdere wegen waren waarop hij mij wellicht op mijn naïviteit had kunnen wijzen, koos hij juist díe weg waarop mijn moeder en mijn stiefvader, mijn twee halfbroers, de meiden en knechten, de anderen ten voorbeeld, wegens hun liederlijke misdaden gestraft werden, al weet ik tot op de dag van vandaag nog niet welke die misdaden geweest mogen zijn. En als ik mij niet aan Hauser verwant had gevoeld, dan had ik toen en op dat moment Simplicius Simplicissimus tot mijn schaduw moeten uitroepen.

De luitenant reed tot voor de huisdeur. De soldaten sprongen van hun paard, trokken hun sabels en verspreidden zich over de binnenplaats. Daarop steeg de luitenant af, plechtstatig, als betrof het een staatsiebezoek. Hij trok de vingers van zijn handschoenen één voor één strak en keek daarbij met vooruitgestoken kin het erf rond. Vervolgens haakte hij zijn duimen achter de gordel rond zijn litewka en begon langzaam van de bal van zijn voeten op zijn hakken en van daar weer naar de bal van zijn voeten te wippen.

Hier had de choreograaf het uiterste van zijn kunnen bereikt. Evenwicht, harmonie, hoe men het maar noemen wil, tussen de diepe bedoelingen waarmee de dansmeester bezield moet zijn geweest en de uiteindelijke uitdrukking van deze bedoelingen in een minimum aan uiterlijk vertoon. Het ruisen van espebladeren in de avondbries.

Op een teken van de officier stormden de soldaten met de blanke sabel op het huis af. Ze trapten de huisdeur in, de deur naar de keuken, die naar de varkensstallen en de grote poort van de hooischuur. Huis en hof begonnen te beven van een werkelijk vreselijk tumult. Het raam van mijn ouders' slaapkamer werd opengegooid en de kussens en het matras werden op de binnenhof leeggeschud. Dreamin' of

[p. 41]

a white Christmas en alweer op het verkeerde moment. Ik hoorde de soldaten onwelvoeglijke taal uitslaan en de afkomst van mijn stiefvader beschimpen. Ik hoorde hout splinteren en varkens krijsen. Geuren van brandend haar dreven over de binnenhof. Hammen vlogen uit het keukenraam, vergieten, deksels en pannen. Even zelfs meende ik het fornuis door de lucht te zien zeilen. De Loenochod I in een omgekeerde déjà vu. Het gekrijs vanuit de varkensstal kreeg iets menselijks en maakte me nieuwsgierig. Ik klauterde van het paard, rende naar de stal, keek door een van de halfronde raampjes en zag hoe, temidden van de varkensdrek, doodgeslagen biggen en halfverbrande zeugen en beren, onze dienstmeiden werden onteerd. Het vlees van hun buiken en dijen was nog witter dan dat van het blankste mestkalf en ik wist niet of ik dat smakelijk moest vinden of juist beangstigend.

Met bonzend hart keerde ik me af van de varkensstal om te zien hoe een van onze knechten werd vastgebonden. Hij trapte woest naar alle kanten, maar het mocht niet baten. De soldaten vulden een lavementspuit met gier uit de mestput en spoten het de ongelukkige in zijn strot. Een ‘Zweedse dronk’ werd dat genoemd, voor het eerst gebrouwen in de Dertigjarige oorlog. Soldatensymboliek en een wat grove vertaling van een verheven metafysisch uitgangspunt.

Daar kwam mijn stiefvader naar buiten gestrompeld. Ik herkende hem aan zijn kleren, niet aan zijn gezicht, want dat was één bloedende massa. Het bloed spoot uit zijn oren, zijn neus en zijn mond en nog vraag ik me af welke duivelse kunsten ze op hem hebben toegepast, dat hij niettemin nog tot strompelen in staat was. Ook mijn stiefvader werd op de grond gesmeten en vastgebonden. Ze trokken hem de laarzen en sokken van de voeten en wreven zijn voetzolen met zout in. Daarop verscheen een van de soldaten met een geit

[p. 42]

en liet het dier aan mijn stiefvaders voeten likken. De arme man lachte zich bijna dood en ik moest van de weeromstuit meelachen, want er zijn momenten in het leven waarop het lachen je allerminst vergaat en dat zijn de ergste.

Temidden van dit alles stond de luitenant. Hij wiegde niet langer heen en weer, maar stond roerloos, met de armen over elkaar geslagen voor zich uit te staren. Af en toe maakte de rechterarm zich los om de monocle, die hij in het oog bleek te dragen, wat dieper in de kas te schroeven. Zoals hij daar stond, meende ik in hem een beroemde regisseur te herkennen, de ontdekker van de goddelijkste aller vrouwen en zoon van een hoedenmaker. Ik liep schuchter op hem toe, trok aan zijn litewka en vroeg of hij inderdaad de man was die ik in hem meende te herkennen. Hij trok me tegen zich aan en kneep me zachtjes in mijn schouder. ‘Hoe oud ben je, jongen?’ vroeg hij.

‘Zestien jaar, mijnheer Sternheim,’ antwoordde ik brutaalweg.

‘Zestien jaar?’

‘Jazeker, mijnheer Sternheim. En ik speel mondorgel, kan muizen maken uit deeg en poppetjes snijden. Veel meer kan ik eigenlijk niet. Misschien snap ik daarom ook wel niet waarom dit alles hier gebeurt.’

De luitenant had inmiddels zijn arm om mijn middel geslagen en probeerde zijn hand achter mijn broekriem te steken.

‘Waarom doet u dat, mijnheer Sternheim?’

‘Het is koud, mijn jongen, deksels koud.’

‘Waarom laat u mijn vader zo lachen, mijnheer Sternheim en waarom hoor ik alle vrouwen krijsen, behalve mijn moeder?’

Sternheim trok geërgerd zijn hand uit mijn broek en antwoordde kribbig, ‘vragen, overal waar je komt, vragen. Alsof ik er het antwoord op zou weten. Je hebt het geraden,

[p. 43]

jongen, ik ben regisseur. Maar vraag me niet wat ik met dit alles voor heb. Er is veel celluloid op de wereld, dat moet gevuld. Met beelden, met geluiden, dondert niet wat en ga nu eens zien of je nog een maaltje voor ons bij elkaar kunt scharrelen.’

Tussen het vertrapte aardewerk, de omgehaalde kasten en de nog nagloeiende sintels uit het fornuis, lag mijn moeder. Ze was naakt, dat is alles wat ik er van zeggen durf.