Het stierenoffer

[p. 33]

3
U weet niet wat u zoekt? Wel, laat mij het u dan vertellen...

Ich brauche mich bestimmt meiner Herkunft nicht zu schämen. Aber... es geht ja darum, ob die Bonzen den Kram richtig machen. Gut, sie sind in führender Stellung. Wie sie das gemacht haben... fabelhaft. Aber nun kommt die Leistung. Man muß sich bewähren. Die Alten... die mit der Tradition – ich lerne sie im Korps ungezwungen kennen – die sind nämlich gar nicht so von Pappe. Die Reaktionäre... die Barone... die Geheimräte... die sind gar nicht so ohne... die haben so etwas gewisses... so was angeborenes...

O, ik had het me allemaal zo anders voorgesteld toen ik me in mijn woonplaats aanmeldde. Ziek van de flauwe brasserijen en de onbekwame pathetiek van mijn medestudenten, had ik al in het eerste studiejaar de universiteit verlaten. Mij stond iets anders voor ogen. Iets wat ik ook bij onze dichters niet kon vinden. Koortsachtig had ik er naar gezocht. Ook de professoren bleken niet in staat een tipje op te lichten van de sluier waarachter ik het geheim vermoedde dat mijn jonge leven zin kon geven. Alles was zo godvergeten leeg en wanhopig. Mijn vader had schamper gelachen toen ik hem van mijn besluit vertelde.

‘Natuurlijk jongen, je hebt gelijk, je doet maar. Wat kan het jou schelen dat we krom hebben gelegen om jouw studie te betalen. Kijk eens naar je moeder, oud en afgesloofd om jou in fatsoenlijke kleren op een dure school te kunnen doen.’

Hij zei het met een zekere wellust in zijn stem, misschien vermoedend dat ik wel begreep dat niet ik, maar hij het was geweest die haar voortijdig aan de rand van het graf had geholpen. Zijn horkerigheid kende werkelijk geen grenzen,

[p. 34]

want hij zei het zo luid dat ze het gemakkelijk in de keuken moest kunnen horen.

Als een vorst zat hij aan tafel achter zijn bier. Kaarsrecht, voor eeuwig in vorm geslagen door de officieren van '70 en het daarop volgende leger van chefs en hoofdcommiezen. Dit was een waarlijk groots moment voor hem. Al zijn haat tegen het kind van zijn gehate vrouw leek zijn bevestiging te vinden in deze onverantwoordelijke daad. En het was of hij Bismarck, von Moltke en de keizer, op hun Olympus boven het buffet tronend, als getuigen aanriep, toen hij zijn vuist dreunend op tafel liet neerkomen en bulderde dat hier geen plaats was voor lapswanzen.

‘Bouwers hebben we hier nodig, bouwers en strijders. Jongelui die het zich een eer achten aan de opbouw van deze natie te mogen meewerken. Ik heb het altijd al tegen je moeder gezegd, studeren is onzin, dat is goed voor de joden. Een Duitser bouwt en strijdt. We hadden je naar de kadettenschool moeten sturen, dan was je nu misschien een kerel geweest die iets begreep van de taak die de natie van je verlangt... je zou ons bovendien niet zoveel hebben gekost, uitvreter. IJzeren plichtsbetrachting, vaderlandsliefde, daar komt het op aan. Hoe denk je anders dat we die rooien onder de duim houden? Dit land wordt uitgehold, verziekt en verkankerd, hoor je me?’ Met een theatraal gebaar hief hij zijn handen ten hemel. ‘Mijn god, ze zullen me nog eens vragen, waar was jouw zoon toen dit land verkankerde. Waar was mijn zoon?’

Ik keek hem treiterig glimlachend aan. ‘Niet op kantoor, vader, niet in de handel.’ Maar waar dan wel?

Wekenlang bleef ik op mijn zolderkamertje broeden. Mijn vader onder ogen komen durfde ik niet. Als hij naar zijn werk was kwam ik beneden, at zwijgend mijn ontbijt en vertrok weer naar boven. Soms klopte moeder op de deur van mijn kamertje.

‘Je vader wil dat je werk zoekt, hij zegt dat het misdadig is een onduits individu de kost te geven. Ach,’ zei moeder me

[p. 35]

door mijn haar strelend, ‘hij meent het niet zo, hij is een beetje teleurgesteld. Ik durf wedden dat als je eenmaal een baan gevonden hebt, hij wel weer bij zal draaien.’

‘Maar er is geen werk voor me, moeder. Of wilt u dat ik slagersjongen word?’

‘Maar je hebt toch gestudeerd, jongen. Vader zegt dat jongens zoals jij altijd nog wel in de ambtenarij kunnen. Hij zou er met Herckenrath over praten heeft hij gezegd. Hij kent Herckenrath nog uit dienst, dus dat moet lukken.’

‘Uit dienst, uit dienst, als vader werkelijk zulke goede vrienden uit de dienst had overgehouden, dan had hij nu minstens hoofdcommies moeten zijn. Ach, kom toch, moeder, ik vind wel wat.’

Daarna bleef ook moeder zwijgen. Met gespannen aandacht las ik alle kranten die ik in handen kon krijgen. Niet om de personeelsadvertenties, maar om me op te geilen aan de steeds toenemende spanning waarin de wereld verkeerde. Toch had ik het onbevredigende gevoel er geen deel aan te hebben. Het was of ik alles onder een glazen stolp zag gebeuren. Het ging geluidloos en ik had er geen invloed op.

Ons huis leek een dodenhuis, waar men zorgvuldig vermeed het woord tot elkaar te richten. Van vaders bemoeienissen om mij in de ambtenarij te helpen hoorde ik niets meer. Na een paar weken kon ik het binnen niet meer uithouden. Onder het voorwendsel wat relaties te bezoeken zwierf ik de hele dag over straat, mengde me onder groepjes leeglopers die de situatie van de dag bespraken, of ging naar politieke bijeenkomsten om daar de vaderlandslievende of opruiende redevoeringen te verstoren op een wijze die mijn voormalige studievrienden met ontzag zou hebben vervuld. Maar het was allemaal zo troosteloos en zonder uitzicht. In het ene lokaal rook het naar ongewassen kleren, in het andere naar koude sigarenas. Hier werd te plat gesproken, daar te bekakt. Maar overal zakte men dieper weg in het moeras van onwetend geblaat.

Het schot in Serajewo scheurde de verstikkende atmosfeer

[p. 36]

tenslotte aan flarden. De volgende vier jaar waren één roesverwekkende dans op de steeds weer wisselende ritmes van marsmuziek, treingedender en explosies. Blindelings reageerde ik op de instructies van de dansmeesters. Lopen, vallen, dekken, vuur. Lopen, vallen, dekken, vuur. En later werd het ingraven en afwachten. Maar zelfs dat had zijn pikante charme, omdat de zin ervan mij zo duidelijk voor ogen stond: sneuvelen of overleven. Waar we eerst als dronken acrobaten op de hoge draad balanceerden, daar trachtten wij in een volgend stadium het ademloos toekijkende publiek te epateren door boven het diepst van de afgrond kalm een tukje te doen of een kaartje te leggen. Maar toen we dan eindelijk de lang verwachte smak maakten, werden we beloond met verwijtend stilzwijgen. Men geneerde zich voor het kermisvolk. Men nam het ons kwalijk dat we zo'n lelijke smak gemaakt hadden, hoewel men zelf de draad zó strak gespannen had dat hij wel knappen moest. Wij waren geen bouwers en strijders gebleken. We waren misleid, zoals ook het thuisfront misleid was, maar wie durfde die pijnlijke conclusie te trekken?

Als leprozen bewogen wij ons door München. Ik was weer even ver als vier jaar geleden. De rot vrat weer aan het land en ik staarde opnieuw in het duistere gat van de zinloos doorgebrachte dagen, weken, maanden. Eenmaal in de week, als de soldij was uitbetaald, kon alles vergeten worden. In de soldatenkroegen maakten wij grootse plannen. Schulze zou zich in de autohandel storten. Dat was de toekomst, naar hij zei. Heyde probeerde buiten diensttijd om een paar vrouwen voor hem aan het werk te zetten, maar hij mocht al blij zijn als hij tegen betaling met hen mocht slapen.

Later namen de geruchten dat we uit dienst ontslagen zouden worden vaste vormen aan. Langzamerhand raakte de kazerne ontvolkt.

‘Wat ga jij doen, Florian?’ vroeg Heyde op een avond.

Ik haalde mijn schouders op. ‘Bij mijn ouders wonen. Misschien dat mijn vader me kost en inwoning wil geven tegen betaling van het ijzeren kruis tweede klasse. En verder...’

[p. 37]

‘Het schijnt dat ze bij de politie nog mensen kunnen gebruiken.’

‘Geen frontsoldaten, Heyde. Allemaal rapaille, souteneurs, weggelopen studenten, bolsjewieken en anarchisten. Geen strijders en bouwers. Voor het vaderland zijn wij voortaan joden, Heyde.’

‘Het is anders allemaal wél de schuld van die vuile smousen,’ tierde Heyde. ‘Je had het over souteneurs, hè? Nou, ik zal je vertellen dat die uitzuigers die hele wijvenhandel in de klauw hebben. Een fatsoenlijk mens komt er niet meer tussen.’

‘Het is heel treurig, Heyde,’ beaamde ik, ‘heel treurig.’

‘Weet je hoe het gegaan is? Toen ze hun zakken vol hadden en er geen cent meer aan de wapenhandel te verdienen viel omdat er geen soldaten meer waren om op te schieten, toen hebben ze ons aan de geallieerden verkocht. Zó zit dat in elkaar, Florian. Smousen onder elkaar, begrijp je? Ze hoeven mij niets te vertellen, Heyde ziet alles.’

Ik sloeg hem bemoedigend op de schouders. ‘Blijven kijken, Heyde en op tijd je mond opendoen, dan kom je er wel.’

Het licht, dacht ik, wanneer zal ooit het alles doorstralende licht uitbreken? Heel dit land is bedekt onder een dikke laag slib. Er moeten gaten geboord worden.

‘Het is stom, Heyde, dat we op Fransen en Engelsen geschoten hebben, terwijl er hier heel wat meer viel af te paffen.’

‘Precies, al die joden hadden we moeten omleggen.’

‘Dat bedoel ik niet precies, Heyde. Maar ik geef toe, ze hadden niet ontzien behoeven te worden.’ Ik bleef dromerig voor me uit staren, om na een tijdje zuchtend op te merken dat we altijd op de verkeerde momenten op de verkeerde plaats waren. ‘Toen wij dat karnaval met Kempinsky en Schulze vierden, hadden we in Berlijn moeten zitten, Heyde. Daar gebeurde het. Daar was men bereid de achting af te dwingen waar we recht op hebben.’

‘Van achting weet ik niks,’ mokte Heyde, ‘ik weet alleen

[p. 38]

dat de rooien en de joden ons daar opnieuw de poot hebben dwarsgezet.’

Heyde had gelijk. Wat achting, wat respect? Op het moment dat ik het zei klonk het me al lachwekkend in de oren. Het was misschien niet onwaar, maar wat hielp het ons verder? Misschien hadden alleen de doden er recht op dat respect op te eisen. Wij levenden moesten alles relativeren. Wij moesten nog ons biertje kopen en nederig informeren of mijnheer alstublieft nog een betrekking voor ons had. Achting konden we alleen onder elkaar en voor elkaar opbrengen. Maar daarom was hij, die de indrukwekkendste oorlogsverwondingen had, nog geen held in onze ogen. Hij mocht aanspraak maken op een gratis zitplaats in de tram en werd geaccepteerd door hen die ons verachtten. Nee, aan de doden en gewonden hadden wij geen boodschap, zij mochten op ons respect niet rekenen. Het waren de stommelingen die zich, meer nog dan wij, door de bourgeoisie in de luren hadden laten leggen. Wij, de overlevenden, waren de sterken. Het verachte ras van de overlevenden. En wij wisten niet wat wij met dat leven aanmoesten. Het was maar goed, dacht ik, dat de putsch in Berlijn mislukt was. Men moet niet trachten af te dwingen waar men vanzelfsprekend recht op heeft.

Kapitein von Salz moest dat begrepen hebben. Hij moest begrepen hebben, dat men het volk hooghartig de rug toekeert. Uitrustend op zijn landgoed, moest hij tot die slotsom gekomen zijn. Hij hoefde weliswaar geen respect af te bedelen – hij behoorde tot die kaste die iedere oorlog wint – maar hij had zijn leven en levensvisie dermate vereenzelvigd met het lot van zijn manschappen, dat ook hij bleef zoeken naar de waardigste houding.

Dat waren mijn gedachten toen ik hem die eerste keer zag voorrijden bij de kazerne om besprekingen te voeren met onze commandant. We wisten allemaal drommels goed waar het om ging. Niet om in de Baltische staten de achting te bevechten waar wij recht op meenden te hebben, maar om een houding. Voor ons, nog gedetacheerd of al losgelaten in de

[p. 39]

maatschappij, lag daar in het Oosten de kans om die houding te vinden van waaruit men het leven enigszins zinvol kon inrichten.

‘Ze betalen in ieder geval in goudmarken,’ zei Schulze.

‘In goudmarken? Man, laat je nakijken, zelfs wat je plundert mag je nog niet houden,’ schamperde Heyde. ‘Nee, jongens, allemaal flauwekul. Gewoon er op losslaan, tot je zelf in elkaar geslagen wordt. Nou ja, dan weet je in ieder geval waarom. Wat jou, Florian?’

‘Ik weet het waarachtig niet, makker. Mij moet je niets vragen.’

Nee, mij moesten ze niets vragen. Ik wachtte op een imperatief, een marsorder, al was het tot aan het einde van de wereld. Deze order klonk inderdaad uit de mond van von Salz die, na een aantal besprekingen met de commandant, in de gelegenheid werd gesteld een aantal mannen te rekruteren. Hij droeg niet langer de pickelhaube toen hij ons liet aantreden. Een schijnbaar dwaze gril had hem ertoe gebracht een jagershoedje op te zetten. Als dit een poging moest betekenen om van zijn onafhankelijkheid van wie dan ook blijk te geven, dan kwam dat bij velen van ons in ieder geval niet zo over. Sommigen zagen er niet meer in dan de kinderachtige frats van een getikte jonker.

‘We gaan toch wel vechten, kapitein?’ vroeg Heyde grijnzend.

‘Godverdomme, ja. Hoezo?’

Heyde tikte tegen zijn staalhelm. ‘Dan is dit een stuk gerieflijker, kapitein.’

‘Nog één zo'n opmerking, Heyde, en je staat onder arrest, vrijwilliger of niet.’

Heyde begreep en waardeerde het. Er was weer zekerheid. Heel de wereld mocht zich zat vreten aan de holle leuzen over revolutie, vrede, welvaart en wat er nog meer aan misselijke zoethoudertjes bedacht werd, wij zouden weer marcheren. Het raspend stampen van onze laarzen zou weer tegen de gevels opklinken, ons lied zou weer boven de daken

[p. 40]

schallen. Maling hadden wij aan de heren met de hoge zijdes, niet langer waren wij overgeleverd aan hun corrupte beslissingen. Opnieuw zou het vuistrecht heersen waar wij langstrokken.

En zo gingen wij ten tweeden male de toekomst tegemoet. Niet om de duitsgezinde Balten te plezieren, maar omdat wij er allen diep van overtuigd waren dat de enige vriend van de verliezer de dood is.