De bloedkoralen van de bastaard

[p. 108]

29.

Mevrouw Bieskamp deed me open. Een lange vrouw, veel langer dan Bieskamp, maar door een hoge rug en naar voren hakende schouders deed ze alle best om dat niet te laten merken. Ze had een erg vriendelijk gezicht, grijzig haar dat naar alle kanten om haar hoofd piekte en als ze haar mond opendeed zag je twee rijen groenige tanden. ‘Mijn man verwacht u,’ zei ze met lage stem en een langdurige glimlach. ‘Hij is even in zijn studievertrek. Hij speelt daar muziek, op zijn orgel. Hoort u wel?’

Ik hoorde het klaaglijk geluid van een harmonium, dat pompend op peil gehouden werd. Dominee Bieskamp speelde een lied uit de bundel van Johannes de Heer, met vier vingers. Soms hoor je een koor van het Leger des Heils het nog wel eens zingen: ‘Tel uw zegeningen, tel ze een voor een.’

‘Speelt uw man vaak?’ vroeg ik, om iets te vragen.

Ze boog nog verder door, haar gevouwen handen aan haar lange armen hingen als een schommel tussen ons in. Met haar lippen in een grote grijns fluisterde ze: ‘Soms speelt-ie wel eens om vijf uur, als-ie thuiskomt. Maar nu ging hij ineens spelen.’ Er kwam een zagend geluid uit haar keel, dat een beetje op lachen leek.

Het spelen hield abrupt op. ‘Flora,’ riep een kefferige stem, ‘wat sta je daar te praten?’

Ze gooide de deur van de achterkamer open. ‘Ik vroeg deze meneer te wachten tot je je dagelijkse eh muziek-eh-beleving had beëindigd,’ zei ze. Ik stapte over de drempel en hoorde achter me het zagende geluid, nog dwingender dan daarnet. Egbert Bieskamp zat op een hoog bankje voor het harmonium, met een kaarsrechte rug. Hij keek me met een schuin hoofd even aan, hief verontschuldigend een wit handje en speelde daarna nog even de laatste maten.

Hij knipte zichzelf of liet dat door zijn vrouw doen. Ik zag nu pas goed hoe met losse hand alle haren aan de zij- en achterkant van zijn hoofd waren weggemaaid; alleen bovenop lagen een paar hoogopstaande blonde lokjes, alsof hij met alle geweld iets aan zijn lengte wilde toedoen. Hij droeg nog steeds hetzelfde zwarte pak dat hij ook op het kerkhof aan had, scheefgetrokken door het bijbeltje in zijn zijzak. Toen de laatste dunne klanken

[p. 109]

van het orgeltje waren opgelost, bleef ds. Bieskamp nog even in gedachten zitten, zijn handen op de uitgezongen toetsen. Daarna draaide hij zich met hoog geheven knieën een halve slag om. Zijn voeten boven de grond, zijn handen op zijn dijen, een aa rdmannetje in een hoekig pak.

‘Lemming. U zei dat u Lemming heette?’

‘Rutger Maria Lemming.’

‘Oh. - Katholiek!’ Dominee Bieskamp begon ineens begrijpend te kijken.

‘Nee. Het schijnt dat ik op een rijnaak geboren ben. Een vrijzinnig protestantse schipper, maar de boot zelf heette Maria.’

Dat beviel hem ook niet, maar hij ging opgewekt verder: ‘Ik zag u vanmorgen op het kerkhof, maar ik wist niet dat eh dat u eh u was.’

‘Niemand wist dat,’ zei ik troostend.’ ‘En niemand hóéft het ook te weten. Maar het schijnt dat Jan Lemming heeft uitgemaakt dat hij mijn oudoom was. Ik heb hem helemaal niet gekend.’

‘Juist.’ In de stilte die viel begon een bromvlieg stunt te vliegen in de grote gele lampekap. ‘Hij was een goed mens.’

‘Dat heb ik vanmorgen van u begrepen,’ zei ik. ‘Hij hield van een grapje, zei u.’

‘Hij was voorzanger,’ zei ds. Bieskamp. ‘Dat was vóór mijn tijd. Ik ben een liefhebber van orgel. Toen ik hier beroepen werd, heb ik de eis gesteld dat er een orgel kwam. Daarvóór behielp men zich met de voorzanger. En ook in zijn grapjes was Jan Lemming oprecht. Ik heb dat niet meegemaakt, maar ik heb 't van mijn voorganger gehoord. Er was hier in de gemeente een arme man, met veel kinderen, die hard moest ploeteren voor zijn brood, en die dutte wat in. En de gemeente zong tijdens de kerkdienst psalm 46. Dat heeft zes verzen. De eerste vijf hebben acht regels, de laatste, het zesde maar vier. En die vier zijn weer gelijk aan de eerste vier van vers vier begrijpt u. Dus de gemeente zong De Heer, de God der legerscharen, is met ons, hoed ons in gevaren. De Heer, de God van Jacobs zaad, is ons een burg, een toeverlaat. En daarmee waren ze aan het eind van vers zes. Maar die arme man, die werd net wakker en die zette met volle borst weer regel vijf van vers vier in, “Komt wilt op 's Heeren daden

[p. 110]

merken.” Daar is natuurlijk in het dorp veel over gepraat en gelachen. Maar van dat gepraat kwam roddel, dat die arme man zo moe was omdat hij wel zou stropen en andere dingen zou doen die het daglicht schuwden. En toen de voorganger, mijn voorganger dus, de daarop volgende week psalm 63, vers één liet zingen, zette Jan Lemming - zijnde de officiële voorzanger - geheel uit zichzelf het laatste vers van die psalm in - die ook daar maar vier regels telt. Maar die waren dan ook afdoende.’ Hij dacht even na, en citeerde: “Want, hoe het ga, de logenmond, zal nimmer straff'loos zegepralen. God stelt der boosheid perk en palen; de logensprekers gaan te grond.” En iedereen begreep dat ze het daarmee doen konden. Zó was Jan Lemming ook!’

Hij knikte plechtig. ‘Maar,’ ging hij verder, ‘ik heb die vrolijke kant van Jan Lemming alleen maar aangestipt. Ik ben niet verder gegaan. Als ik het had uitgewerkt was al gauw een gevoel van wrevel ontstaan, dan denkt men dat een buitenstaander als ik me een oordeel heb gevormd over de zeden, de normen van deze dorpsgemeenschap. En dat ik die daardoor indirect wil aantasten. Een predikant is hier wel belangrijk, dat geef ik toe. Een gemeente zonder herder, zeggen ze hier, is glad niks. Maar Jan Lemming is reeds bij zijn leven en bij zijn dood door de dorpsgemeenschap gewogen; en van een predikant wordt niet verwacht dat hij aan dat beeld een tittel of jota toevoegt of afdoet.

Natuurlijk, natuurlijk, die gesloten dorpsgemeenschap die ik nu voor u oproep, die bestaat niet meer echt. De jeugd breekt uit, regels en gewoontes verbasteren door tv, door gebruiken die nu zo makkelijk van buitenaf binnenkomen. Maar toch bestaat bij de oudere bevolking nog die eenheid van vorm, plaats en gedachte. Men heeft daar nog die primitieve mentaliteit. Let wel, ik oordeel in kwalitatieve zin! Ik bedoel met primitief: eenvoudig. Het is steeds dat ik van de kansel af moet constateren dat het de ouderen zijn die mijn boodschap vormen. Hun wijze van uitdrukken brengen ze op mij over. Ik moet van hen concreet zijn, en beeldend. Betogen heeft geen zin, is zinloos. De preek moet exempels bevatten, en die moet ik ontlenen aan de natuur, aan alledag. Vandaar ook de grotere waardering voor de evangeliën dan voor de apostelen en hun brieven. Ondanks de tv staat de kerk hier dicht bij de natuur.’

[p. 111]

‘Maar,’ ging hij met een klein glimlachje verder, ‘dat zegt natuurlijk niet dat zij hun wil aan mij kunnen opleggen. Verre van dat. Wat ik zeg of voorstel wordt aangehoord, en dan gaat men van mij heen, en ginds, in hun gemeenschap, wordt het overwogen en besproken en later verneem ik wat zij ervan denken. Vergeet niet, zij denken concreet, voor hen ben ik de concrete drager van de kennis van de waarheid. Drager en beheerser van het Heilige. Van hieruit gezien is het een samenspel van twee eenheden. - Ik hoop dat ik u nu, globaal gezien, mijn positie heb geschetst?’

‘Dat lijkt me een verantwoorde analyse,’ zei ik.

Hij sprong licht van het bankje af. ‘Men arbeidt,’ zei hij eenvoudig. Hij wees naar het raam en vroeg of ik daar, in de grote rotanstoel wilde gaan zitten. Zelf zou hij de houten leunstoel nemen, omdat de arm loszat.

‘U zei vanmorgen,’ zei ik, ‘dat Jan Lemming een keer midden in de week zijn kerkboek kwam halen. Wanneer was dat?’

‘Ja! Dat heeft grote indruk op me gemaakt. Ik stond toevallig in mijn tuin, hier naast de pastorie en toen reed hij aan op zijn fiets. Hij zei: Domnie, ik wou graag even in de kerk. Ik vroeg waarom en toen noemde hij dat boek. Dat was de tweede keer in mijn hele tijd hier dat ik een direct verband zag tussen geloof en werkelijkheid. Weet u dat hier in deze kamer eens een bakkersvrouw heeft gezeten die me vertelde dat ze de apostel Paulus hier op de zeedijk heeft zien staan? Hij had het gezicht naar Schouwen gekeerd en luisterde alsof hij geroepen werd.’

‘Handelingen 16, vers 9,’ zei ik.

Hij keek verrast op. ‘Ja,’ zei hij. ‘Ik had daarover gesproken. Concreet, beeldend, de poel van zonde daar in het noorden. Katendrecht, de wellust. Amsterdam, het samenrotten van de anarchist en de noodzaak van herkerstening van dit vaderland. Die bakkersvrouw had in haar eenvoud de noodzaak ook gezien en daarméé de apostel.’

‘Wanneer was mijn oudoom hier voor zijn kerkboek?’

Hij dacht na. ‘Twee weken geleden, omstreeks deze tijd. Ja. Of drie. Nee, twee.’

‘En hij is toen ook echt in de kerk geweest om dat kerkboek te halen?’

[p. 112]

‘Hoezo? Jazeker... Ik geloof van wel. Dat kunnen we beter aan de koster vragen, die heeft hem op mijn verzoek binnengelaten.’

‘Ik heb in zijn huis geen gezangboek gevonden,’ zei ik, ‘alleen een bijbel. Zou ik eens in de kerk mogen kijken, om te zien of het boek daar nu weer ligt? Daarvoor kom ik eigenlijk.’

Dominees willen altijd hun kerk laten zien. We spraken nog even over de Scabiosa in zijn tuin. Daarna ging hij me voor naar de koster. Toen we de gang doorliepen, kwamen we langs zijn vrouw, die op de onderste treden van de trap zat en langzaam haar hoofd wiegde. ‘Eggie,’ zei ze, flemend met haar lage stem, ‘je moet veel meer orgel spelen.’ En ze liet het honende, zagende geluid op hem los.

‘Nu Flora, zoet zijn,’ riep hij krachtig. ‘Naar boven, het is tijd voor je om te rusten.’ En hij liep gejaagd voort. Buiten mompelde hij: ‘Mijn vrouw is niet erg sterk. De polderlucht knaagt aan haar gestel. En er zijn ook nogal wat broeders en zusters in de gemeente die vinden dat ze wat meer een Dienende taak zou kunnen vervullen. Maar ze is toch echt te zwak.’

Het huisje lag aan de overkant van de weg. ‘Wacht maar even,’ zei de predikant. Hij liep met een jongensachtige huppel over de bleek en verdween in het zijdeurtje. ‘Pilk!’ riep hij.

Hij bleef een paar minuten weg, zodat ik dacht dat ze meteen de volgorde van de gezangen doornamen. Hij kwam terug met een zwart bundeltje, dat hij me zwijgend overhandigde. Het was rafelig, oud, met een omslag dat zwart was geweest, maar nu dof en soms grijs. ‘Psalmen en Gezangen voor den Eeredienst’ stond op de titelpagina, ‘benevens de Formulieren’. Daarnaast, op het omslag, was met kloeke hand in oude bruine inkt geschreven: ‘Ter herinnering aan de Knapenvereniging, Abeledorp. Namens het bestuur uitgereikt aan Jan Lemming bij het verlaten, 31 augustus 1922.’

‘Pilk is niet thuis,’ zei Bieskamp. ‘Maar vrouw Pilk wist van dat boekje. En weet je wat zo vreemd is? Pilk - dat is onze koster, dat begrijp je - heeft dat boekje pas nog gevonden. Niet in de kerk, maar in het zuidgat van de toren. Dat is daar, vlak onder de spits, bij de klokken. Je kunt van hier het oost- en het noordgat zien.’

[p. 113]

‘Meneer Bieskamp,’ zei ik, het bundeltje op mijn hand wegend, ‘u zou mij een erg grote dienst bewijzen als ik toch de plaats mocht zien waar mijn oudoom in de kerk zat. En als 't kan ook dat zuidgat.’

Hij keek me peinzend aan, met toegeknepen ogen. Het warme zonlicht veroorzaakte een baaierd van kleine zweetdruppeltjes op zijn voorhoofd, tegen en over de haargrens.

Hij ging terug, haalde de sleutel en wandelde met me naar de kerk. Een koel, helder portaal met grote blauwe stenen. In de kerk zelf rook het muf, en naar warm hout. Bieskamp moest voor de preekstoel gaan staan om zich te herinneren waar hij Lemming regelmatig gezien had, en samen vonden we opeen van de banken een versleten emaille plaatje. j. lemming. Terug in het portaal opende hij een smalle deur.

Hij zou beneden wachten en drong er op aan haast te maken, want diverse zieken wachtten op zijn bijstand. Ik begon de beklimming van de nauwe stenen trap, donker en vierkant, tegen de buitenmuur van de toren aan. Boven werd het licht - er was een omloop langs de klokken. De galmgaten waren afgeschermd met schuine planken om de binnenval van regen, sneeuw en andere fall-out tegen te gaan. Tussen de planken van het zuidgat door zag je de vluchtberg. Over de wilgen heen de donkere plekken waar gisteren nog Wabeke en Gert Bonzij waren ingegraven.