Ut 'e ûnderste lagen

[p. 164]

Utjeften

Yn 1991 binne by de Koperative Utjowerij ûnder de titel Ut 'e ûnderste lagen I en II twa boekjes ferskynd. Ien mei de teksten fan 'e seis naturalistyske ferhalen en ien mei in ynlieding en analyzen fan Tr. Riemersma. De boekjes waarden yn in ienfâldige foarm - fotokopiearre - en yn in beheinde oplage útjûn, foaral om se te brûken by de oplieding Frysk 2^e-graads.

Dizze útjefte yn 'e rige Klassiken is de earste offisjele, ornearre foar it grutte publyk. Fan dy eardere ‘ûnderwiisútjefte’ is de titel oernommen.

Dat Feitsma syn wurk net folle earder bondele is, is net bûtenwênstich en it seit neat oer de wurdearring. It is yn dy tiid in heikerwei om ferhalen en fersen útjûn te krijen. De feuilletons út it Friesch Volksblad bygelyks binne op in inkelde útsûndering nei ek nea as aparte boekjes ferskynd.

Tachtich jier nei syn dea lizze dizze ferhalen, dêr't er in sin by hie, dan dochs yn in oannimlike útjefte foar ús.

Ynterpunksje, stavering en taal

De ferhalen binne útjûn yn oerienstimming mei de rjochtlinen dy't foar de rige Klassiken ôfpraat binne, útsein twa saken. De earste útsûndering betreft it aksintuearjen fan wurden. Feitsma docht dat op fjouwer manieren: skeanprint, oanhellingstekens, aksinttekens (meiinoar mar seis kear) en wiid-setten (in kear of tweintich). It wie net goed mooglik om dy fjouwer manieren te ferfangen troch de gebrûklike by de rige Klassiken, dy mei aksinttekens, mar der koe wol in bytsje oprûming holden wurde. It kursivearjen docht Feitsma benammen om wurden klam te jaan en om wurden út it Hollânsk (û.o. de taie Kanaäns) apart te setten. Dêrneist set er wolris kearnbegripen en titels kursyf. Tusken skrapkes set Feitsma siswizen, sitaten út 'e direkte rede, pregnant wurdgebrûk

[p. 165]

en wurden út it soasiolekt fan 'e personaazjes. Oer it generaal hâldt er dy beide manieren fan aksintuearjen goed útinoar. It aksintuearjen mei aksinttekens heakket neat ta en dat is dêrom ferfongen troch kursivearjen. It wiid-setten komt (hast) allinnich foar yn Troud wiveleed en bernelot ûnder mear by de opmerkingen ‘hja koe jo dan fertelle’. Dy seis gefallen fan wiid-setten binne ferfongen troch gewoan romein en de skrapkes binne bleaun. De oare gefallen fan wiid-setten binne ferfongen troch skeanprint.

Twad, it markearjen fan de direkte rede. Der is foar keazen om de streekjes dy't Feitsma brûkt foar it markearjen fan de direkte rede oan te hâlden om't de oanhellingstekens al in oare funksje hienen. Feitsma syn systeem is yn haadsaak sa: hy set streekjes as de direkte rede op in nije alinea begjint; is de direkte rede yn 'e alinea befrissele, en wurdt dy eventueel foarôfgien troch in dûbele punt, dan stiet der gjin streekje. Dy manier fan markearjen is konsekwint makke en alle ôfwikingen, en dy wienen der in heel soad, binne oprûme.

De puntkomma's dy't Feitsma rynsk brûkt binne meastepart ferfongen troch komma's en in inkelde kear troch in punt. Puntkomma's stanne mâl yn ferheljend proaza. Feitsma brûkt ek in heel soad oandachtstreekjes, sàfolle, dat se driigje har funksje te ferliezen. Dy binne ek foar in grut part weilitten. Fierders binne rigen puntsjes weilitten en binne fraachtekens en útroptekens midden yn 'e sin òf weilitten of nei de ein fan 'e sin ferpleatst. By einsluten binne de tuskenkoppen by it earste ferhaal (‘Foarste ferhaal’ en ‘Oarde ferhaal’) en de sifers dy't de ferhalen yn ferskillende parten dele, weilitten. It doel hat west om it lêsbyld rêstiger te meitsjen.

De stavering is oanpast oan 'e tsjintwurdich gongbere. In pear kear betsjut dat in yngreep yn Feitsma syn systeem. In hele rige gearstallingen dy't Feitsma as losse wurden skriuwt of mei in streekje ferbynt, binne as ien wurd skreaun. In stik of tsien kear is in ‘gearstalling’ spjalte yn twa losse wurden. Staveringsfarianten binne oprûme, hy brûkt bygelyks ‘der’, ‘d'r’ en ‘er’ trochinoar, en dêr liket gjin systeem yn te sitten.

[p. 166]

It taalgebrûk fan Feitsma is net wêzentlik yn feroare, mar dûbletten binne safolle as it koe oprûme. Dy wienen der in heel soad. Tusken it earste ferhaal en de oaren is wat taalferskil, mear on- as ûn-foarmen, ‘het’ en ‘hest’ ynstee fan ‘hat’ en ‘hast’, en sa noch in rychje. Der is dochs mar foar keazen om it earste ferhaal lyk te striken mei de oaren, it dwaan fan in kar út de dûbletten - yn it iene gefal sà en yn it oare gefal sà - wie net goed te ferantwurdzjen. It bêste wie om mar safolle mooglik te normalisearjen nei de tsjintwurdige foarkarfoarmen ta, en sa is it bard.

De fuotnoaten dy't Feitsma by in stikmannich ferhalen set, binne stean litten. Se jouwe net in soad ynformaasje, mar foar de folsleinens binne se dochs meinommen.

Hjirnei folget in rychje wurdferklearringen, dêr't ik de Wurdboekstêf fan de Fryske Akademy tige tank foar sis.

Tr. Riemersma