Ut 'e ûnderste lagen

[p. 60]

‘Raar folk!’ of De Geast fan it Kweade

L'abrutissement est l'effet de
l'ignorance, de la superstition, de
la misère, de l'esclavage. Il est un degré
d'abrutissement qui ôte la vie á l'âme et
où la voix interieure ne se fait point
entendre à qui ne songe qu'à se nourrir.

De iere maitiid fan mennich lijer, suchtsjende ûnder it deltriuwende jok fan de Earmoed, langhalzjend temjitte sjoen, is einlings op kommende wei. Dy lange winter mei syn klear-grille loften dêrboppe, syn wyt sniekleed op 'e grûn en glêzene flier op it wetter, tûzen blommefoarmen tekenjende op 'e glêzen, de tekken mei glysterjende iisjûkels opkreazjende, hie sa lange tiid de ellinde mei it stoffelik en sedelik ûnrant, uterlik bedutsen hâlden, dat de lêsten hast fergetten wiene by harren, dy't yn dit stik alles graach op 'e flakte beskôgje, om gjin lêst te hawwen fan wat it each wearzget, of swijende in berop docht op 'e tichte pongen, en it slommerjende gewisse, dat wekker makke, harren tareauntsje soe: ‘Hjir moat yn foarsjoen wurde!’ Wat men net sjucht hindert jin net, en... it each wol ek wat hawwe by wat men wol sjucht! En har each hie salang foldien west oer de yndruk fan dit stikje natoer, wêrfan't in goed útbyldsel in skilder eare oandien hawwe soe, mar wêr't de bleke ellinde mei har oanhing yn skûle, en dat no stadichoan troch it kommende foarjier ûntklaaid, yn syn ôfgryslike neakenens mei gauwens oan 'e dei komme soe. No, by de

[p. 61]

sleau, mar stadichoan wurkjende oergong fan winter ta foarjier, moast de kâldhertige, mar foar-skienheid-fielige minske ûnwollens útroppe: ‘It wurdt al oars, mar net better!’ as er dit tropke huzen mei har neiste omkrite, en wat dêryn en dêrtusken rêste of woelde yn eagenskou naam, dat tydlik en oant no ta sa moai lykjende stikje Natoer, dat wy, mei wat him dêrop ôfspilet, nei wierheid beskriuwe wolle.

Ja, nei wierheid!... Net dwaande op 'e manear as immen, dy't krekt foar in feestdei de swart berikke gevels mei blommekrânsen behinget, en de tsjustere yngong fan in eamelfolle, neare steech - njirrekronkeljend tusken de kreaze, blok-omseamjende huzen - oppronket mei in kossele griene poarte, en sabeare lokkige gesichten, foar de gelegenheid opmakke, út 'e hoale lokket, as om sjen te litten hoe't hjir alles yn oarder is, en hoe goed alleman it hat - nee, sa net; mar lykas de hielmaster, dy't de skjinne klaaiing, de wûnehoaljende lappen ûntwynseljende, ien foar ien weinimt om mei grilkleare eagen it sear te ûntdekken fan de lijer, dy't, troch it te ferbergjen, gjin genezing fynt... of, lykas it oanbrekkende foarjier, yn syn wrakseling tsjin 'e winter, stik foar stik weinimt wat dizze, ellinde-omsluierjend, ûnttriek oan it each, oan dat each, dat no stilloaitsjend utering joech oan it betinken: ‘Al oars mar net better.’

Lykwols better nei it sin fan harren, fan wa't net it each, mar allinne de mage nei foldwaning socht, fan harren, wa't de muffe longeferstopjende en bloedbedjerrende lucht, binnen de inge romte besletten, it sykheljen beneare, wa't de opheape ûnreinheid hinderlik waard, dy't troch it ien mei it oar weefielich himen nei bûten om har ôfwaaie en útwierje te litten, sûnder dat de kjeld har troch lijen ferswakke gestel jit mear slope soe, en tagelyk út te sjen, om fan in meilijich en mear begoedige minske in soad iten te krijen, of in brantsje te fandeljen wêr't it te gripen wie. Foar harren wie it: oars en better.

Hja seagen 't mei genoegen, hoe't it foarjier dat reinwite winterkleed linkendewei opnaam, earst hoedend as wie 't om it net te bedjerren, mar stadichoan minder tear der mei omgeande, lang-

[p. 62]

sum, mar wis en sûnder rêsten it oplûkende, al skuorden der ek gatten yn, wêr't it op steden oan de smoarge flier dêrûnder fêstklibbe siet, oant einlings dy flier (it ierdryk) alhielendal bleat lei.

Hja seagen mei genoegen, hoe't dat reinblauwe ferwulft, mei syn tûzenen en jitris tûzenen, by nachttsjuster deiljochtsjende lampen, njunkelytsen de kleur krige fan in tintdak, dat allinne by jûn troch de bleke moanne beskimere waard, en dy't skriemend delseach op it toaniel ûnder har, hoe't út dat grize dak in tichte, fine rein stadichoan spriedzjend deljittere, dy't de rottige reiden tekken fan har ferbliuw fan iisjûkels ûntbleate, de blommen op 'e ferware ruten ûntteien die, sa't it loereagjend ljocht der tagong krige, en hoe't yn poel en sleatten de glêzen flier ûnder wetter rekke...

't Is wier, dat ek foar har each it toaniel nei dy ûnttakeling net better, net moaier wurde soe en it op hannen wêzende, kopgearstekkende gekeakel fan har wiven foar har ear net sa swiet klinke as it lofliet fan 'e ljurk, opstiigjende boppe de wyt-bemoarn-rypte ikkers, nei de reinblauwe loft dêr omheech, mar dat alles wie foar harren de foarboade fan de oerwinning fan it foarjier, wêrop't hja har hope hiene: ‘'t Moat earst op 't slimst ear 't betterje kin’... better wurde ek foar harren.

De wrakseling tusken winter en foarjier wie begûn, en waard troch de misdielde lijers mei mear belangstelling oanskôge as al it moaie, dat de winter te sjen jûn hie, mar... ‘dêr't se net fan ite koene’. De te wachtsjen oerwinning bleau lykwols jit út, lang, al te lang nei har sin!... Neat hie de Natoer hjir jit bewurke, as dat men alles wer seach lykas 't wie. In tropke huzen, neist en trochinoar boud, it iene jit brekfalliger as 't oare, en mei in earmtlike troep fan bewenners, dy't lykas se elkoarren yn deilisskip ferwite, ‘fan earmoed har kertier net fine kinne!’ - ien fan dy kloften of buorrens, jamk Hoeken neamd, in ein fan it doarp ferwidere, te midden fan warren of ûnlân, wêr't allinne simmers wat te dwaan is, efterôfgatten, dy't gelegenheid jouwe om yn útbannige frijheid alles út te setten, wêr't lege natoeren ta yn steat binne, harsels

[p. 63]

kenne littende lykas se besteane, om't se dêr net sa nau op 'e hannen sjoen wurde, en se har neakenheid net troch it figeblêd hoege te bedekken, ballingen, opjage troch de Earmoed, dy't hjir taflecht fûnen, om op 'en nij ûnder syn izerne skepter te ferfallen, in delsetting yn 'e wyldernis, waans neiteam hjir opwaakst, lijende lykas de âlden en fergroeid rekket mei alles wêryn't dy it foargyngen.

Dit is ús toaniel, en dit binne de spilers, alles op syn aaklikst en treurichst besjoen, by it kommen fan de earst iere foarjiersdagen.

Wylst de Natoer bûten te gong is om it kleed op te lûken, dat safolle eachwearzgjends oant no ta bediek, ûnder 't gûlend gerûs fan 'e wyn, en 't klitsklatsend delfallen fan oesferlittende drippen, of 't kreakjend skuorren fan 'e skossen, dy't fan sleatsigge losweakke, hommels boppedriuwe, is binnen yn dy neare wenten alles jit stil. Men heart allinne bywilen it heaze bletterjen fan in stôkmeager touke, heal yn syn hok fermuffe, of it lusteloas kifjen fan in suterich skoaiershûntsje, dat syn earme baas op doarmjende tochten om wurk of iten op te dwaan, trou beselskippet, en as ôflieder tsjinnet foar de hiemdoggen, dy't in fûle pik ha op alleman, dy't der sjofel en ferlijd útsjugge, en wa't se bûten 't erf siikje te hâlden. Neat sjucht men, ta'n teken fan libben, as in bleke, smelle en ûnhimmele troanje, hjir en dêr skimerjend efter de ferware ruten, om langhalzjend út te sjen nei in ljochting yn 't skiere, tichte swurk boppe har, troanjes fan manlju, dy't it op 'e broek sitten en 't hûngerlapjen ba binne, fan froulju, dy't ferlangje, dat har kearels einlings de keet ris romje sille, en dat de bern dêr't se mei opskipe sitte, har fertún siikje.

In skoftsje letter, as it reinen in bytsje lichtet, hawwe inkelden it al safier krige. Hjir en dêr wurdt in doar iepen skuord, wêr't in meagere, ferrike gestalte mei in sek ûnder d' earm úttsjucht, in amerij letter efterfolge troch suterich útsjende jonges- of fammesbern, dy't bûtendoar mei oaren gearboskje, de puozzen omdykjende, wêr't se oerljeppe of elkoarren ferriederlik ynstjitte, of skoskerinne op 'e sleatten, noedzjende dat se wiete fuotten of - slimmer! - in wiete kros opdogge, mei it wân bruien dat der op folget...

[p. 64]

Yn 'e fierte wurdt in gestalte sjenber, dy't stadichoan neier komt. Mei har kuorren oan in jok op it skouder, in grutte kyps op 'e holle, barget hja mei tsjokke fiterskuon oan, moedich troch de modder fan 'e dyk, om einlings by dizze wenjen oan te lânjen. 't Is Janke bolrinster, dy't hjir einlings wer har kommen hat. De bern kenne har en meitsje op it ein fan 'e buorren romte foar har oan 'e kant fan 'e wei. 't Is in goed minske, hja hat ús wol faken in lyts boltsje tatreaun... as mem it seach, en dan sei se der altyd by: Wat 'n leaf lyts boike, n't wier frou? En dan sei hja freonlik dach as se fuortgong. Sa praat in lytse jonge, dy't net fan de skrandersten is. Ja, do bist in leavert, dat witte wy allegearre ek wol, seit in opslûpen fanke, en jout him laitsjend in dúst, dat er yn in wetterpuozze telâne komt, en mei modderspatten om 'e kop oereinklaut. De oaren gnize. Dat 's gemien..., mar siker it is in goed minske, lit hy der jit goedmoedich op folgje.

It goede minske giet harren lykwols sûnder sprekken foarby, freget by alleman oan en bliuwt effen. De bern folgje dat mei belangstelling, mar sjugge mei sneue gesichten, dat der nearne wat út 'e koer komt. Hja hoege net lykas yn 't foarige te freegjen: Hat mem ek wat koft? Yn 't foarige, ja, doe't heit wat fertsjinne, doe wie 't in oare tiid. Doe ûntbriek it yn dy lytse krûpyntsjes net oan kofje as oalje mei tsjokke rjemme of skiepmôlke, en swiete krintepofkes of grutte boltsjes foar harren... Soks fljucht dy bern troch de holle, as se einlings begripe, dat Janke net komd is om har waar te sliten, mar om te sizzen, dat se skielk de efterstallichheden hopet te barren, as it fertsjinst wer oan 'e gong komt, en... Grutte kyps! Alde tsjoenster! Janke planke! roppe se har nei, as se einlings ynglûpt by Rienke Lys, dy't de namme hat, dat se 't altyd wol krije kin op 'e pof, of hoe dan ek! wat de jaloerskens fan d' oaren geande hâldt, en dy't der dêrom stees op út binne, har heimelik in blaam oan te wriuwen. Oars namen se 't sels ek sa nau net.

Rienke Lys wie as faam net ûntsjep, yn alle gefallen uterlik kreas en himmel, en dit lêste is hja jitte, al hat se weinig eare fan har nocht oan waskjen en plaskjen, yn de earmelike klinze, wêr't hja

[p. 65]

no yn ferkeare en de besiken fan de Earmoed duldzje moat. De âlde bolrinster ken har en is har, sa't it liket, genegen, út âlde kunde. Ienris, no ytlike jierren lyn, hie se tocht har skoanmem wurde te sillen. Hja hie in soan - Harrit hjitte er - dy't wakker smucht op Lys hie. In poaske hiene se ferkearing, mar dy rekke út, en Harrit teach it mâl fel oan en gyng as soldaat nei de Oast, wêrfandinne er wakker bedoarn weromkaam.

Yn dy tiid wie Lys troud, en wol mei Rienk, dy't jit har man wie, en wêr't se twa bern by hie, alteas guon dy op syn namme stiene. Hja hie tocht it sa goed te treffen, want Rienke mem, dy't jit libbe en al lang widdo wie, hie in fleurich bestean. Hja wenne yn in tsjep arbeidershúske mei in romme keamer foare, en yn 'e wike tape se in slok oan reisbere lju, dy't ek nachtkertier by har fine koene. Hja bewosk en benaaide, lykas 't hjit, boerefeinten, dy't sneins mei in bundeltsje yn 'e bûsdoek dêrhinne teagen en op allyk in wize bepakt weromgyngen, sa wie dat foar alle man dúdlik, en stiek der neat yn. Want it mocht net sein wurde, lykas froeger wolris bard wie dat se nei de widdo gyngen om har te ‘ferskjinjen’. 't Wie yn dy tiid, dat hja sels jit net sa âld wie, en Lys dêr faken har thús hie, om't se mei Rienk al ferlove wie. Mar Rienk wie in jobbe, waard der net alhiel te'n ûnrjuchte sein, en ek hielendal net jaloers, dêrom mocht Lys him lije.

Sneins foaral, by frij-awend¹⁷, dan gyng 't der fleurich omwei. Fammen, yn 'e wike op it lân wrottende, by de ‘boom’ of earne oars, wêr't se al troch op in learskoalle wienen, dêr't de moraal net fan de suverste wie, waarden dan te teedrinken fersocht. Hja kamen wakker optrolke yn ljochte pakjes, en as se dêr gearbosken, wie 't in nuver mingeling fan gesichten, gestalten, fan wimeljende snitten en skrille, ôfstekkende kleuren, ôfwikseljend en ferliedelik foar it each fan manfolk, dat wend wie om in hiele wike troch op modder en kjitte te stoarjen. Hja kamen, de bûse opfold mei pûdsjes fan alderlei ynhâld: tee en kofje, klûntsjes, sûker... ja, fan alles, wat har âldene earmeljushúshâlding te koart dien wie, of hjir

17 frij-awend, fergunning om nei slutersoere te taapjen

[p. 66]

of dêr yn in boerekoken gnobbe. Dit wiene de offers, dellein op it alter fan har, dy't harren jûn de freugdbefetsjende swimelbeker skinzje soe, wêryn't it fergif op 'e boaiem lei. Dochs dit - maalde harren no net.

Dan seach men tsjin 'e jûn de feinten opdaagjen, om te pearjen, en kaam it healfeantsje op 'e lappen, om de froulju nuet te meitsjen... En foar de hytsige ferbylding, net mear hindere troch it yn sliep makke gewisse, en ta swijen brochte betinken, tsjoende de Geast fan it kweade de kroech om yn in himel, en gniisde yn syn fûstje, neigeraden, dat de bannen fersloppen, dêr't it better ik yn dy minsken him mei fessele hâlde. De feinten kroepen de fammen op side of lieten har, heal berûsd, troch de hannen gean, en wylder en wylder waard dat gehoallefoal, dat ljochtskoujend gedjoei fan dy trochinoar wrakseljende, gûlende, bûnte troep yn 't bleke skimerljocht fan heal deldraaide lampen, oant einlings alles stil waard, en men net mear wiste wêr't men wie, of wat der barde, en de iene nei de oare ûnachtslein ferdwûn. De fammen waarden fan 'e feinten thúsbrocht, of gyngen meiinoar nei hûs, en soms waard in feint by nearholle nacht, heal weet fan himsels krijende wekker, op in heabult yn 't efterhûs, om dan stiltsjes nei hûs te glûpen, allinne neitinkende... Hy wist net, hoe't er sa ‘smoar’ wurden wie, of hja moasten him wat yn syn drank griemd ha, wêrtroch't er sa hommels it ferstân bjuster rekke. In oarenien koe him letter net begripe, dat de faam, dêr't er mei peare hie, sûnt net mear fan him witte woe, en him altyd allike snippich bejegene, hja, doe sa gol, sa oanfallich... koartom, sa geskikt! De drank hie him ferjitlik makke, mar de faam hie der in gedachtenis fan hâlden, dat hja ienkear sines west hie, en wêr't se har no oer skamme en yn noed siet.

Sa hie de Geast fan it kweade yn de swimelbeker fan it geniet it helske fergif dript, dat wroegjend neiberou kweke, en noch mennich kear fjuchtfjoerslachse deilisskippen ta gefolch hawwe soe. Mar it boppeste út dy beker wie sa swiet, en waard altyd op 'en nij wer oan 'e mûle set fan harren, dy't gjin oar fermeits koene, as wat it dier-ik streakje kin.

[p. 67]

Sa'n nacht hiene se wille hân, en hja wiene 't der sabeare jit oer iens, as se d' oare moarnsier mei bleke, wêzenloaze gesichten en wiete knibbels op it lân wrotten, om troch selsferbjustering it ûntweitsjende gewisse en it wurkjende neitinken ûnder 'e kwint te hâlden. Mar dy opslûpen jonges- en fammesbern, dy't ek al by de ‘boom’ wiene, en hjir yn alle godloasheid les krigen, waard sa'n dei it swijen oplein, as se ophelje woene fan ‘de ruiter en de meid’ of in oar ‘moai’ liet, dat se oars sûnder erch meiinoar opdreunden, mar om't it no ‘al te tapasselik’ wie, seine de âlderen, mei bedoeling, flau besiikjende om te grapjeien.

Dy bern wiene jit net fierdernôch eind yn 't kwea, it dier-ik slommere jit te fêst yn har, om it stille neitinken te begripen fan dy oaren, in neitinken net mear te kearen, al neigeraden dat it ûntlommere ferstân wer boppe kaam. Hja koene net begripe, wat heimelike neakenheden dy oaren harsels wer foar de ferbylding hellen, de neakenheden, de foarige jûns mei wille ûntdutsen, mar no net mear sjoen troch in eachbetoverjend gaas, en dêr't se no fan walgen.

En doe't it tiid wie fan skoftsjen, woe it iten der net troch. Hja wiene jit ‘sa suf as in kroade’.

Mar wat ek de gefolgen wiene foar de mingers, de taapster farde der goed by, want hja fertsjinne oan 'e drank, de fammen tôgen har fan alles ta, en de feinten skoden nei fermogen braaf ôf. Lys hie it dêr goed, en it libben sinnige har. Mar hja hie kâns, dat se op 'e spraak rekke, wat har net ûnferskillich wie.

Rienk en hja trouden dus einlings, om in eigen húshâlden te begjinnen. Op 'e brulloft gyng it hast op allyk in wize ta as wy 't al earder beskreaun ha, bûten dat der jit in harmoanika en in fioele by te pas kamen. Mar sûnt hâlde it goed libben njunkelytsen op. Rienk, dy't in goede jobbe sûnder euvelmoed wie, hie noait rjucht leard om te arbeidzjen, sa'n bytsje pielen, dat wie alles. Yn de earste pear jierren gyng it sawat hinne. De âlde mem stipe harren tenearsten wat en Rienk fertsjinne mei los wurk no en dan in deihierke, sa't har húshâlden dreau. Rienk wie tige tefreden, hy

[p. 68]

koe mei in bytsje ta, en as Lys bytiden ris tarde en smarde, en hy dêr ek syn part mei fan krige, wist er net better as dat gyng alles fan 't bytsje fertsjinst, dat hy ynbrocht mei de pear sinten, dy't er syn mem ôftroaide. Rekkenjen hie er net leard, en hy hie ek gjin begearte om syn wiif nei te rekkenjen, by wa't er it mei lytse arbeid jit sa goed hie. In baas húshâldster, tinkt er, en pocht op syn wiif tsjin alleman, dy't der earen nei hat, tsjin alle-man, dy't mei swier pucheljen amper droech brea¹⁸ fertsjinje kin... of teminsten neat oars kriget. Mar har wiven, dy't yn 't bêst fan 'e tiid krintepofkes kôgje, en edele kofje mei goed sûker slabje, en byinoar sitte te konkeljen as har kearels om utens binne, wylst de bern mei in grut boltsje yn 'e fûst by de streek rinne, dy wiven gnize har út, as se mei it boadskip thúskomme, dat Rienke Lys sa'n bêste húshâldster is, en hy sa maklik troch de tiid komt...

- De iene kin mear mei de pong as de oare mei 't jild, is dan ornaris it beskied, mar woesto sa'n wiif ha?

- No, ik wit hast net, mar...

- Sjuchste dizze bern, ferfolget it wiif op har team wizende.

- Ja, hoe soe 'k dy net sjen, mar wat soe dat?

- Wat dat soe... dat soe, dat it dyn eigen binne.

De man begrypt mar heal, de bern begripe der neat fan, mar hokje mei benaude gesichten gear, bang foar húslike deilisskip, dy't hjir net selden is, mar dêr't it minste ferskil oanlieding ta jout. Mar gapjend en wurch falt de man op in stoel del:

- Kom, ik gean mar op bêd.

- Earst ite, hoopje 'k.

- Nee, ik wol gjin iten ha.

De ierappels mei seane mosterstip wurde kâld.

- Yt jimme mar bern, ik kin ek wol foarby, stunet it wiif.

Skruten, mei triljende hertsjes skikke de forwaarloaze sloven by de tafel, sûnder wille te hawwen fan 't ienfâldige miel, wêr't har mage niis sa begearich nei ferlange, mar dat se no amper troch de kiel krije kinne...Mar 't opkommende ûnwaar is gearsakke, de

18 brea, foar: iten

[p. 69]

natoer longert nei rêst, en skielik lizze hja allegear efter 'e doarkes.

By 't opstean binne man en wiif wer fermoedsoend, mar hja binne beide prot op Lys, dy't de ûnskuldige oarsaak fan har deilisskip wie, en fan wa't it wiif - wylst de bern jit sliepe - no in boekje iepen docht, hoe't se har man mislaat, dy't in loaikert en in jobbe is...

Lys begrypt net wêrom't de wiven har skouderje, noch Rienk net, wêrom't de kearels him útgnize op 'e dyk, of meilydsum op him delsjugge. Fêst út jaloerskens, tinke se, om't se 't jit altyd better ha as ien fan dy oaren... Mar 't kin harren neat skele... Frjemd wie 't nammers net dat Rienk en Lys it stadichoan minder krigen, neidat hja njunkelytsen minder útgyng... swierfoets waard en bern krige, sa't hja op it stuit, dat ús ferhaal begjint, en wêrop't Janke bolrinster by har ynglûpt, der like earmoedich ta sitte as al dy oaren om har hinne.

Lys, dy't harsels wat ferhimmele en ferstrûpt hat, mei it doel om de keet ris út te gean, wie tafallich jit thús, om't se wachte oant it waar earst wat opklearre. No sitte se tegearre yn it earmoedige, mar dochs oarderlik oprêden fertrek, hja mei de bolrinster, want Rienk is de doar út praat, en de bern boartsje of wyldjeie mei de oaren op 'e dyk.

En dy beide froulju petearje. It bôlewiif begjint mei te moanjen om de mennich sinten, dy't se de lêst foarige kear, dat se hjir wie, tegoede hâlden hat, en fynt sa in geskikte gelegenheid om fan Lys gedaan te krijen wêr't se har ta oerhelje wol...

Alde Janke is har skynber genegen, mar yn 'e grûn falsk op har. Hja is der net ôf te krijen, dat har soan troch it útskuorren fan dy ferkearing mei Lys ûngelokkich wurden is - skoan se hiel goed wit, dat er as jonge al net doge woe, en letter as boerefeint gjin stee hâlde koe. Hy wie oars in tsjeppe, kante kearel, dy't syn wurk goed ferstie, mar de fammen, dy't mei him yn 'e selde tsjinst wiene, wiene skruten foar him, om't er al te gleon wie, nei har sin, hoewol't se oars ek wol fan in grapke hâlden. En as dat te slim waard wist de frou wol te bewurkjen, dat er fuort rekke, as se de

[p. 70]

faam leaver hâlde, en ien fan beiden wol fuort moast. As er dan mei in fet baarch thúskaam, en mem frege hoe't dat wie, dan klage er, dat de frou der eigentlik allinne baas wie... En soks wie just in reden, dat er net dalik plak wer krige: hy begriep net, dat as er op 'en doer by syn boer yn in goed bledsje stean woe, hy de fammen ûntsjen en de frou foar eagen hâlde moast. Hy koe dat net begripe, om't er opbrocht wie ûnder lju, dêr't it wiif ornaris mear freze as leafde foar har kearel hie, en fan fammen, dêr't er weinich achting foar hawwe koe, dy't yn syn each neat mear wiene as wyfkes foar de man. Lys, doe't se mei him ferkearde, hie dit ek al gau foar 't ferstân, en - by ûnderfining. Mar dêr moast hja ek neat fan hawwe, doe net, en letter ek net... foar har trouwen. ‘De mûle frij, mar de hannen thús,’ sei hja altyd. Dat hjitte, hja moasten yn safier fan har ôfbliuwe, dat it gjin gefolgen foar har hawwe koe. Har ‘âlde moer’ hie har altyd it goede foarhâlden, sizzende: Hoedzje dy foar de manlju, fanke! Hja geane wolfoldien en frij wer hinne as se mei de fammen plezier hân ha, en dy mei harren - fansels, mar foar jimme komt it breedste efteroan... do fettest my, hoopje 'k... of net? No, koart en goed dan, kom my net mei 't pak thús, dat wik ik dy..., want jimme heit soe dy plat slaan, en by my soest' gjin stee mear ha... no witst it!

Lys hie dit goed yn 't ear knope, hja bleau foar fallen bewarre, of hie teminsten de skyn altyd rêden, wat by har op it selde delkaam...

No, en sa wie de ferkearing mei Harrit útrekke.

Dizze hie doe nei d' Oast tekene, wêr't er net sa bêst oppaste, en de gelegenheid waarnaam, om mei alderhanne froulju om te slaan. Nei't er thúskaam, fûn er jit minder plak as tefoaren, net allinne om't er jit bekend wie - want salang hie er net fuort west - mar no nammerste mear, om't men tocht, dat er by de ljitskes yn d' Oast wol wat oanhelle hawwe soe, dat men ornaris net by de rjuchte namme neamt. No, sa slim wie 't yndied net, mar ‘as 't raar is, wol men 't altyd noch raarder ha’, en ‘in minske-each sjucht altyd fan him ôf’, ‘dat leit no ienkear yn 't aard fan 't beest’, te sizzen fan... it dier-ik.

Hy wie no ôf en oan thús by ûnderhânse boeren, dy't gjin

[p. 71]

faam hâlden, of ien dêr't net folle oan gelegen lei, en wêr't er in setsje wurk fûn foar kost en ûnderdak... yn 'e skuorre, want foare woene hja him net hawwe.

Dizze lju hiene it yn har stân weinich better as it earme folk, wêr't de feint fan útspruten en ûnder optoogd wie, en dêr't se yn ûntwikkeling fan ferstân en sedelikheid net boppe stiene.

In inkelde kear fûn er ek oaren, dy't it flink stouwe koene yn har bedriuw, mar dy't by har gelikens net folle yn tel wiene, om't de man of de soan as in ‘bolle’ bekend stie. Under oaren wie der in widdo mei in húsfol grutte soannen, wêrfan't de âldste - dy't him oars oer alles hear makke yn 'e hûs - it lykwols net te min achte om mei har eigen tsjinstfammen gemienskip te meitsjen. Mennich earm sloof hie dêr al it pak oanhelle, en mennich healskrandere jonge, dy't him as út 'e bek stapt wie, rûn der ta syn skande oan 'e dyk.

De fatsoenliken skouderen him swijende, en de earmen ûntseagen him jitte, om't er se ôf en oan in deihierke fertsjinje liet. Hjiroan allinne hie er it te tankjen, dat er net neiraasd waard bûten syn erf, en de kop jit hiel hâlde koe... as er net yn 'e herberch kaam. Mar by elke gelegenheid, dat er hjir fersylde, wiene der altyd guon, dy't him folgen om har fan him traktearje te litten, wêr't hy - om goede reden - dan ek gjin hûn oer wie. Mar sa gau as de drank harren oermânsk waard, en hja harsels net mear ynhâlde koene, krige er fan dit soadsje steefêst in wan bruien ta lean, want it wiene de sibben fan de fammen, dy't er ûngelokkich makke hie, of oaren, dy't troch harren opstookt wiene, en him syn slokjes mei de stikken betellen.

In fatsoenlike faam hie al sûnt lang net mear by dy lju tsjinne, hoewol't hja net sûnder ien koene. Dêrom hiene hja iderkear in oarenien, en altyd guodden, dêr't it iene of it oare oan mankearre: ferlegene sloven, dy't gjin thús hiene, of dy't nimmen ha woe, en in maklike proai wiene foar de boer - hast al te maklik jamk nei syn sin, en dy't er dan sûnder meilijen wer fuortstjoerde.

Mar Janke bolrinster, dy't dêr ek har kommen hie, wist har iderkear wer op nij ien te beskikken, wêr't se dan goed foar leanne

[p. 72]

waard, en elke wike as se dêr kaam, swiete kofje mei in boltsje takrige. Hja hie bûtendat in bêste klant oan 'e frou.

En no wie 't har oan 'e hân jûn, om foar de boerinne in faam op te skoppen, of - as it oars net koe - salang in arbeidster, om't se net mear bûten ienige help koe.

In arbeidster! tocht it bôlewiif ûnderweis, dan... moast Lys dêr al hinne, en hja kâldgnyske wolfoldien yn harsels, want hja sette al fêst foarop, dat dy dêr wol earen nei hawwe soe. Sa soe hja dan einlings gelegenheid ha, om Lys (sabeare) te toanen, hoe't se har genegen wie, troch har - lykas hja miende - in tsjinst te bewizen, mar allinne mei it doel, har as troud wiif by har buorlju foargoed yn opspraak te bringen, en har it libben soer te meitsjen. De buorwiven wiene jit altyd yn 'e ferbylding, dat Rienk en Lys it better hiene as hja, en fergunden harren soks... fansels. Hja smûspelen yn 'e hûs en ûnderinoar, dat Lys wol mei oare manlju oanhâlde soe, en sa wat mei fertsjinne, fansels, oars koe dat sa net. Mar hja hiene 't der jit temûk oer, om't se gjin kleare bewizen der foar hiene. Hoe graach soene se dy lykwols hân ha, of teminsten in bewiis, dat Lys dêr yn alle gefallen wol ta yn steat wie, as immen der jit oan twivelje mocht. En dat soene se hawwe, as Lys, sûnder erch stee socht by de boer, dy't yn de hiele krite as de skeanhoeker bolle bekend stie. Hoe soene se dan de koppen byinoar stekke, en iepenlik de bek oer har spiele... om harsels skjin te praten, foaral hja, wa't ek wol wat neijûn waard, of dy't in lape op 'e rôk hiene... Lys soe gjin kop hiel hâlde kinne, en deilisskip en rûzje soe der út fuortkomme om har it ferbliuw ûnmûglik te meitsjen... want Lys koe net oer spul, al wie hja ek goed bebekke...

Op sa'n wize soe har soan, dy't men oeral skoudere, en ek by sokke minne lju úthinge (wat har sa yn 'e wei wie) wrutsen wêze.

Sa prakkesearre it bôlewiif ûnderweis, en de Geast fan it kweade kipe gnyskjend en hannewriuwend út syn hoale, en sei: Sa moat it!

En no, wylst Rienk jit op aventoer út is, en de bern bûtendoar rinne, sit Lys mei 't bôlewiif yn petear, en klaget oer har earmoed,

[p. 73]

en hoe't se gjin útkomst sjucht, as Rienk net mei goede tynge, fanwegens útsjuch op wurk of sa thúskomt... Skoan, dêr haw ik jit moed op, seit se. Hja wist net wêrom, mar it lei har sa by.

Mar de bolrinster siket har te betsjutten, dat se dan jit lang wachtsje kin: der moat earst droechsum waar en sinneskyn komme, ear't der foar in arbeider wer wat te dwaan wêze sil. Dêr liket it op dit stuit noch net folle nei, en dan... Rienk is yn dit opsjuch ek gjin Pytsje-de-foarste...

Lys is it yn 'e grûn hjir mei iens, mar wol gjin kwea hearre fan har man, dy't oars sa deagoed is, en dat seit hja ek.

- No ja, seit Janke, dat 's fansels... ik mien mar, 't is tsjinwurdich in tiid, de manlju kinne allinne de húshâlding net bedrippe... it wiif moat al wat mei fertsjinje...

- Hoe miene jy dat? freget Lys, al in bytsje ûngerêst, tinkende dat men har yn steat achtet om... oare manlju wat ôf te troaien, of leaver, dat dêr al iepenlik oer praat wurdt. Want wat men tinkt of grutet kin har neat skele, mar om iepenlik berabbe te wurden, dêr is hja eang fan. En hja sykhellet rommer as it bôlewiif, dy't har gedachten wol ret hat, lykwols as sûnder erch, andert:

- Wol, hoe soe 'k dat miene?... fansels, dat it wiif op har bar ek út arbeidzjen gean kin... ik mien om fammewurk te dwaan.

- Dat is al sa, mar wêr soe men dat fine?

- No, sa hiel maklik is dat net, mar asto der ta genegen wieste, soe 'k no wol wat foar dy witte.

- En wêr dan, as ik freegje mei?

Janke is no wêr't se wêze wol, en lústert har wat yn 't ear, om't de bern wer yn 'e hûs komme.

Mar Lys, sûnder hjir erch yn te hawwen, andert snippich: Watte?!... by de bolle? Ik soe jo wat roaze. Hja soene my al skielk in wurd neiraze, dat ik leaver net neam.

- O, dat is in frouljusnamme...

- Dat kin wol wêze, mar ik betankje der foar. De bolrinster swiget, ynwindich nidich en teleursteld, mar lit har neat skine.

De bern binne ûnderwyls yn 'e hûs komd, en net by de kuorren wei te slaan.

[p. 74]

- No, ferfettet Janke, as it sa stiet... fansels, om my hoechsto it net te dwaan. 't Wie mei in goede miening, dat ik it dy sei, mar ik sil der net fierder oer prate... mar miskien beriedst dy noch... Just, dêr hopet hja op. As de earmoed jit fûlder begjint te nipen, sil Lys fan need wol moatte. En ûnder dat betinken wol Janke de doar út. De bern sjugge sneu.

- Wacht, ik sil dy sloven in lyts boltsje jaan.

- Dat hoecht oars net...

- Ja, dat wol ik no sa hawwe, want siker, ik mien it goed.

Dan giet it ‘goedmienende’ minske de doar út, om ûnderweis nei hûs in pear wiven op te heinen, dy't krekt de kop bûten de hoale stutsen ha - want it reinen is ophâlden - en dy't se ûnder de hân tsjin Lys opstookt... Dan is hja hjir dochs net hielendal fergees west...

It âldminske liket wol gek, mar hja hat har no ienkear yn 'e holle set, dat Lys har soan ûngelokkich makke hat, en it no einlings tiid is, om dêr wrake oer te nimmen.

Lys har bern gyngen wer op 'e dyk, troch de oaren opwachte.

- Hat jimme mem ek wat koft? freget der ien, dy't de wurdfierder is.

- Nee, mar wy ha al wat krige, andert Sije, Lys har âldste.

- Neat koft... en dochs wat krige? Dat lychst do. De âld tsjoenster boarget net, hat hja sein... en, jaan? No, wat hja jout, haw ik ek leaver yn 'e skeppe as yn 'e hân. De oaren gnize.

- No, sjuch dan! En Sije hellet syn boltsje, dêr't al ôfbiten is, út 'e bûse en spegelt der mei om.

- Sizze, hoe ast do dêr oan komd biste, ropt de wurdfierder, in âldmannige grutte jonge, en pakt him gysten by de earm beet.

- Bliuw fan my ôf, ik ha 't ommers al sein.

- Sizze, dat jimme mem wat koft hat...

- No dan, ja! stimt Sije ta, net om't er bang is, mar om te pochen, no't er fernimt, dat de oaren neat ha.

- Hearre jimme it? seit de wurdfierder tsjin it soadsje om him hinne, dat oant no ta in swijende rol spile hat. Ha 'k it net sein, dat har mem altyd wol sinten hat?

[p. 75]

En de oaren anderje as yn koar: Ja, en hja mei sels witte, hoe't hja dêr oankomt.

- Krekt sa.

Dit alles behalve bernige petear fan 't âldmannige lytse reau is in fan bûten leard leske, in stikje komeedzje, har ynstutsen fan har moers, dy't troch it bôlewiif ûnderweis opheind en tsjin Lys ophyst binne.

De bern geane ôf, en de wiven komme op it toaniel.

Lys, dy't de lêste wurden heard hat, stekt de kop bûten doar: Wat seist do dêr, smoarge jonge? Wacht, ik sil dy!

- Kom my net oan, raast de jonge, sa lûd dat syn mem it heart. De oaren giere en fottelje om- en trochinoar, yn 'e ferwachting dat it stik, troch harren ynset, fierder ôfspile wurde sil.

In suterich en ûnsjuch frommes komt as in wyld bûtendoar en op Lys ta: Wat hasto mei myn jonge te meitsjen?

- Neat fansels, likemin as mei dy, mar ik lit my net fan him útskelle...

- In knappe frou, lykasto biste, hen?

- Teminsten net sa gemien as do.

- Sis dat nochris!

- Do hearste 't wol, net?

It dispút is op syn hevichst; de bern fermeitsje har ta de teannensein út: in fjuchtpartij fan wiven, dat is in fersetsje... har dier-ik hellet him al it ‘moais’ foar de ferbylding, wat dy rûzje opfolgjend te sjen jaan sil.

Dizz' kear falt it harren net mei. Lys jout it wiif, dat har oanflein is, in dúst, dat se stoarreljend tebek stuitet, wat har de moed benimt om in nije oanfal te weagjen en se no noch allinne troch rachen en skellen har opsternatens bod jout...

Mar wacht, dêr komt har kearel oan. No sil it dochs hûnje, want alleman is bang fan him. 't Sil Lys geraden wêze, om yn 'e hûs te gean.

Stap foar stap, mei driigjend gebear en de fûsten oprôle, komt er hjir op ta.

De belangstelling fan it oangroeiende publyk - manlju, froulju

[p. 76]

en bern - is grut, mar hja binne net sûnder frees, hoe't dit ôfrinne sil... Alleman achtet dy kearel yn steat, om in ûngelok te begean, mar... sa slim begeare hja 't net.

Rienk is ûnderwyls fan syn tocht op aventoer werom en op wei nei hûs ta. Mei goed nijs, en in mennich sinten yn 'e bûse komt er stadichoan en mei in fleurich sin neier... Mar wat is dat? In hiele kliber folk om en foar syn doar, en in kearel dy't driigjend op Lys oankomt...

- Hola, wat soest do?

- Wat kin dy dat skele, sule, datste biste! falt de oare bolderjend út.

En no wurdt bewezen, dat it raar giet as goede lju lilk wurde, en fierder, dat dy lawaaimakker mei syn driigjende gebearten, troch alleman út freze ûntsjoen, allyk is oan in blaffende hûn, dy't net byt.

Wolberet fettet Rienk him oan en triuwt him, nei in bytsje gewraksel, rûngear yn in ikkergoatte, dêr't er leit te spinfuotsjen, wylst er ôf en oan jit in trewinkel kriget, oant er ‘ferlern jout’.

- Divel, dy hat syn partij fûn! Dat hiene wy net tocht.

- Nee, mar Rienk is in kearel, dat hie men him ek net oansjoen.

- Wêr is no dy grutte poeha-makker?

- Dy rint foar skiter ôf fansels.

En sa wie 't. Sneu en ferbûke wie er oerein wrot, en gyng langsum, slûpsturtsjende nei syn hoale terêch. Alleman gniisde him nei, en wie bliid, dat nimmen mear bang fan him hoegde te wêzen. En allegearre wiene se fol bewûndering foar Rienk, dat dizze - dy't oars as in sule bekend stie - him just sa'n les jaan moast. Want nammerste grutter wie de nearlaach fan dy poehoanne, dy't oant no na sa de skrik der ûnder hân hie.

Wylst it spul op it moaist oan 'e gong is, stie in polysjeman, dy't ûngemurken neier komd wie, efter 'e skermen, ik bedoel, dat er him ‘ferdekt opsteld’ hie, om alles ôf te loeren en te beharkjen. Hy wie der op útstjoerd, om ris te sjen wêr't in pear hikken, dy't foar de dammen weimisten, wol bleaun wiene, skoan er by foarried

[p. 77]

wol wist, dat syn ûndersiik ta neat liede soe. Dy hikken wiene al lang yn lôge opgien, en hja, dy't har by dat brantsje waarme hiene, ferklapten mekoarren net. 't Wie dus safolle as in ferfaltsje foar him, dat er hjir ûngemurken getuge wêze koe fan in deilisskip, dy't op fjuchtsjen útdraaide, en dêr proses-ferbaal fan opmeitsje.

In wike of trije letter kaam dit saakje foar 't Gerjucht. Lys, dy't it earst oanfallen wie, moast mei getuge, hoe't it spul oan 'e gong komd wie. Hja, sawol as har man rekken der goed ôf: dêr wie op harren neat te sizzen, dêr't de Wet mei nedich hie, en dus koene hja frij op prate. Doe't har lykwols frege waard, hoe't it buorwiif, dy't as beklage stie, oars bekend wie, andere Lys (bang dat men letter wrake op har nimme soe): Och, wat sil ik der al folle fan sizze. Wy binne allegearre Skeanhoekers meiinoar, en dat is - raar folk!

Men kin hiel wat sizze fan 't minskdom, sûnder dat it kwea nomd wurdt, as men jinsels der net bûten rekkent. Soks hie Lys wol begrepen, mar hja hie, sûnder it te witten, de finger op 'e wûne lein. Raar folk!... Hoe soe 't oars... op in plak, wêr't de Earmoed aloan op 'e troan siet - want dêr hat de geast fan it kweade frije tagong, en wy hawwe sjoen wat dy wurket: sloffens, út mismoed, walchlik fermeits, dat allinne it dier-ik streaket, nyd en oergeunst, kwealaster, deilisskip en fjuchtsjen... en jit mear wat in minske op 'en doer ûngelokkich makket. Raar folk!... dat gjin oandriuw fielt om dy Geast te oerwinnen, salang hja yn 't Ryk fan de Earmoed ferkeare. Mar wêr't immen ûnder harren de moed hat, en de gelegen-heid fynt om dit Ryk te ûntfluchtsjen, dêr sil ek de Geast fan it kweade njunkelytsen fan har wike en op 't lêst alhiel gjin fet mear op har hawwe. Meitsje de minsken lokkich en hja sille goed wurde.

Rienk kaam, lykas sein, mei in blide tynge fan syn aventoerreis werom. Hy wie nei syn mem gien, op hope, dat er fan har in mennich sinten krige, dy't him ek jûn waarden. Dêr trof er immen, dy't in skriuwen út Grinslân krige hie fan in boer - dêr't er

[p. 78]

froeger wol arbeide hie -, dat dy plak hie foar in pear fêste arbeiders mei gjin te grut húsgesin, en oft hy dêr ris om omsjen woe. Dy man sei, dat as Rienk dêr hinne woe, hy dat wol foar him bewurkje soe, en Rienk naam it foarstel al fêst foar himsels oan, tinkende dat it Lys ek wol goed wêze soe.

Oaren fan Rienke kunde - doe net yn better kondysje as hy no - wiene dêr neist jierren al hinne tein, en hy wist hoe't dy lju it dêr hiene. Hja wennen yn in knap húske fan 'e boer, en hiene in flink bestean. Har belang brocht mei, dat se foar harsels de boel knap ynoarder hâlden, en dat se altyd goed oppasten... koartom, it wiene geregelde húshâldingen, wêrfan't de bern ek net mear yn 't wyld rûnen, en dy't ûnder elkoar noait ûnienich wiene... Dit alles like Rienk moai ta, skoan er noait folle arbeide hie, mar him tochte, dit soe wol wenne, want as de wil mar goed is, kin men folle dwaan. Lys wie der ek skoan mei konsintearre: hjir moasten hja op 'en doer dochs ferhûngerje.

Mar hja moasten it berjucht earst ôfwachtsje. Dat kaam earst in wikemennich letter, en oant salang wie 't skraabjen om 'e kant. Wol hiene se yn dy tiid frede op 'e buorren, want Rienk syn flinke opkommen by de lêstline deilisskip hie him ûntsacht jûn, sa't men se foarearst yn har wêzen liet. Soks joech har gelegenheid om ûnbehindere harsels foar de reis klear te meitsjen, en sûnder dat it opsjen joech, in plak te ferlitten, dêr't de Earmoed baas, en rûzje en deilisskip oan de oarder fan de dei wiene.

Wy hawwe letter heard, dat it harren goed gyng, en hoopje ta beslút, dat jit folle Skeanhoekers de gelegenheid fine, lykas hja, om de Earmoed, har fijân, te ûntkommen.