Het graf

[p. 73]

Tweede zang.

[p. 75]

Vignet: Het afgebeelde landschap met de waterige, ‘bleke’ maan is typisch Feithiaans, vooral ook door de dennebomen die op de Zwolse dichter zo'n beklemmende uitwerking hadden, cf. Diss., hfdst. III, p. 95.

Het graf.
Tweede zang.

Ontsluit mij, eeuwig Woud! uw vreeslijk heiligdom!
Dat ik mij met den worm aan uwe voeten kromm',
Daar de aarde moeder en de plant mijn zuster noeme,
En met het gras des velds op 't eigen noodlot roeme! -⁴

4 't eigen noodlot: hetzelfde noodlot, namelijk stoffelijk en dus vergankelijk te zijn.

[p. 76]

5

Maar als de windvlaag door uw hooge toppen ruischt,⁵

 

En op dien adem Gods mijn bloed met aandrift bruischt,

 

Dat dan mijn ziel verrijs', het stof, den tijd versmaade,

 

En, waardig haar natuur, het vastgestarnt' doorwaade,⁸

 

Dat ik dan boven worm en plant mijn grootheid kenn',

10

En juiche in uwen nacht, dat ik onsterflijk ben!

 

 

 

Gewijde schaduwen der achtbre Voorgeslachten!

 

Vervaarlijke eenzaamheid! hoe boeit gij mijn gedachten!

 

Hoe grootsch is hier de nacht, hoe plegtig ieder tred,

 

Dien 'k in dit donker woud op 't stof van eeuwen zet!

15

Een rilling grijpt mij aan, en de eerbied doet mij weenen!

 

Bedwelmend oogenblik! 't zwijgt alles om mij heenen;

 

Alleen verneemt mijn oor bij poozen in 't verschiet

 

Het droef gemurmel van een' afgelegen vliet,

 

Het ver gehuil eens Dogs, dat aaklig door de velden,

20

Van de Echo nagebaauwd, een lijk schijnt aan te melden,^19-20

 

En 't jamren van een Uil, die door den nacht geleid,²¹

 

Op 't naaste Kerkhof uit een dorren wortel schreit.

 

Geruste onnozelheid, hoe vast is uw vertrouwen!²³

 

Hoe sterk de Legermacht, waarop ge uw hoop moogt bouwen!

5 We treffen hier een goed voorbeeld aan van de voor Feith zo typische overgang van uiterste deemoed naar kosmische extase, cf. Diss. hfdst. IV, p. 156.

8 het vastgestarnt': men onderscheidt z.g. dwaalsterrren of planeten en vaste sterren; deze laatste blijven voor onze waarneming steeds in dezelfde positie, ook al is dit optisch bedrog; de 18^e-eeuwse astronomie hield zich speciaal met deze vaste sterren bezig; de populaire opvatting van die tijd was vooral gebaseerd op W. Derham's Astro-Theology (1715), in het Ndl. vertaald als Godgeleerde Starrekunde, Leiden 1729.

19-20 Dog: grote hond; het volksgeloof wil, dat honden weten wanneer iemand sterven moet en dat zij dit door hun gejank te kennen geven, cf. K. ter Laan, Folkl. Wdb., 's-Gravenhage 1949, p. 152; Oswald A. Erich en Richard Beitl, Wörterbuch der deutschen Volkskunde², Stuttgart 1955 s.v. Hund en Vorzeichen; Van de Echo nagebaauwd: door de echo nagebootst.

21 De uil ‘is de aankondiger van een sterfgeval door zijn nachtelijk geroep’ (K. ter Laan, Folkl. Wdb., p. 413).

23 onnozelheid: onschuld.

[p. 77]

25

Geen nacht, zo donker, die uw moedig hart vervaart,

 

Geen wildernis, zo bar, die u ontzetting baart!

 

Uw kalm geweten hoort de ontboeide winden blaazen,

 

De golven brullen en de donders romlend raazen,

 

Maar blijft de beek gelijk, die van 't gebergte spoeit,²⁹

30

En onder rotsen met eene effen kabbling vloeit;

 

Die, of de noodstorm huilt, of lentekoeltjes zuchten,

 

Met d'eigen vasten spoed haar golfjes voort doet vluchten,

 

Zich nimmer met een beek, dan even rein, vereend,

 

En al haar aandrift van haar' oorsprong zelv' ontleent.

35

Uw ongedekte borst kan dolk en spies versmaaden,

 

En 't zij ge uw voeten zet op doorn- of roozen-paden,

 

Gij vindt 'er, juichende in uw altijd zalig lot,

 

't Bewust zijn van uw deugd, de zielrust, en uw' God!

 

 

 

Oneindig, eeuwig God! deeze eenzaamheid, dit duister,³⁹

40

Is mijn' ontroerden geest de weêrglans van uw' luister.

 

Uw Troon blinkt eenzaam, stil; geen Seraf rijst zo hoog;⁴¹

 

Het licht, dat u omstraalt, is nacht in 't eindig oog.

 

Ik weet het, waar ik dool, mijn voet staat op den drempel,

 

O Gij, die 't al vervult! van uw' gewijden Tempel;

45

Gij zijt waar 't koeltje zuist, wanneer het lente wordt,

 

En in den donderstorm, die Ceders nederstort! -⁴⁶

 

Maar hier, hier waar de nacht zijn' zetel heeft verkooren,

 

Voor 't oog der waereld in uw schepping als verlooren,

 

Omslooten door natuur, in volle majesteit,

50

Hier voelt mijn kloppend hart uw tegenwoordigheid;

29 spoeit: vliedt.

39 Oneindig: Feith heeft in navolging van Klopstock een sterke voorkeur voor negatieve epitheta ter aanduiding van God of geliefde; speciaal het Klopstockiaanse unaussprechlich vinden we als onuitspreekelijk telkens terug.

41 Seraf: de christelijke traditie verdeelt de engelen in drie hiërarchieën, elk weer bestaande uit drie koren; de serafijnen bekleden de opperste van de negen rangen.
De Seraf vormt een bekende verschijning in de verheven poëzie van Klopstock. Feith en Kantelaar bepleitten in hun kritische geschriften een vervanging van de Grieks-Romeinse door een christelijke mythologie, waarbij engelen en duivels de plaats van de vroegere goden of godinnen zouden moeten innemen (cf. Diss., hfdst. IV, p. 141).

46 Cf. Ps. 29: 5 (St. vert.): ‘De stem des Heeren breekt de cederen; ja, de Heere verbreekt de cederen van Libanon’.

[p. 78]

 

Het voelt ze en beeft te rug. - Diep, diep in 't stof geboogen,

 

Drijft heel mijn aanzijn op uw enkel mededoogen.⁵²

 

Erbarmer! spaar den worm! - Geen onschuld schraagt zijn treên;⁵³

 

Zijn deugd wijkt voor uw oog, gelijk een nevel, heên,

55

Als stof, dat door den voet des Wandlaars opgeheeven,

 

Door 't kleenste zuchtjen winds onmerkbaar wordt verdreeven.

 

O Gij, voor wien de maan bezoedeld heenen vliedt,⁵⁷

 

Die in de aanbidding van Aartsenglen vlekken ziet! -⁵⁸

 

Uw Liefde, uw Goedheid, kome uw schepsel hier te stade!

60

Juich, beevend hart! gij rijst op vleuglen van Genade -⁶⁰

 

Ik zie, ik zie de hand, die al uw schuld bedekt;

 

Zij werd voor u doorboord, voor u aan 't kruis gestrekt....

 

En nu geen siddring meer! - Mijn voet! treed veilig nader;

 

Gij drukt ook hier den grond, 't gebied van uwen Vader,

65

En Hij, bij wien de nacht gelijk de middag is,⁶⁵

 

Blijft uw onzichtbre Gids in deeze duisternis.

 

 

 

Maar is 't verbeelding of begint de wind te bruischen?

 

't Gaat vast, ik hoor hem in het loof der Dennen ruischen;⁶⁸

 

Het vliegend wolkgespan verdeelt zich aan het zwerk.

70

Ik zie de bleeke maan door gindschen kaalen Berk.

 

Hoe waatrig drijft ze voort, omringd van roode kringen!

 

Ginds doet ze langs den grond ontelbre lichtjes springen,

 

Die, beurtlings door 't geboomt' vereenigd en verdeeld,

 

Naar dat de windvlaag door de kraakende Eiken speelt,

75

Nu met de schaduwen der zwarte bladen hupplen,

 

Dan in den zilvren daauw van tak en heester drupplen.⁷⁶

52 hangt heel mijn bestaan enkel van uw medelijden af.

53 Erbarmer: germanisme voor: Gij die vol mededogen zijt; schraagt: ondersteunt.

57 Cf. Job 25:5 (Canisius-vert.): ‘Zie, zelfs de maan is niet helder, de sterren zijn niet rein in zijn ogen’.

58 Cf. Job 15:15 en 4:18: ‘En hy ziet onvolmaaktheid in zyne engelen’ (vert. Alb. Schultens van 1737, geciteerd door J. Lublink in zijn bewerking v.d. Night Thoughts II, p. 135).

60 Andermaal voorbeeld van de reeds gesignaleerde overgang van uiterste deemoed naar trots zelfgevoel.

65 Cf. Ps. 74:16 (St. vert.): ‘De dag is Uwe, ook is de nacht Uwe;’.

68 't Gaat vast: het is zeker; zie WNT. XVIII, p. 654.

76 tak en heester: hendiadys.

[p. 79]

 

Een enkle star breekt door aan 's hemels woesten trans,⁷⁷

 

Nu scheemrend door een wolk, en dan in vollen glans.

 

O Lucia! uw graf vertoont zich aan mijne oogen,

80

Half door de maan verlicht, en half met nacht omtoogen;⁸⁰

 

Hoe wiegt de wind het gras om zijn' bemosten steen,

 

Hoe treurig fluit hij door de lange halmen heen! -

 

'k Wil me op zijn' kouden rand een oogenblik verpoozen. -⁸³

 

Dit rustvertrek des doods werd door 't gevoel gekoozen!

85

Hoe stil wordt hier mijn ziel! hoe kalm is hier de nacht! -

 

Gelukkig, die zijn taak op aarde reeds volbragt,

 

Die van zijn' zuuren tocht langs 's waerelds woeste kusten,

 

Ten loon van zijne deugd, in 't koele graf mag rusten,

 

En daar, gevoelloos voor het ondermaansch verdriet,⁸⁹

90

Een' droomeloozen slaap in d'arm des doods geniet! -⁹⁰

 

 

 

Maar zou mijn hart ook hier uw noodlot niet gedenken,

 

Teêrharte Maagd! waar mij uw grafzerk rust komt schenken?⁹²

 

O deeze stille traan, die hier mijn oog ontvloeit,

 

Die bij het licht der maan de zode uws grafs besproeit,

95

Zij aan uw liefde en deugd, en karels ramp geheiligd!

 

O Dood! is niets op aard' voor uw geweld beveiligd,

 

Rooft gij meêdogenloos in eenen enklen dag

 

't Geluk, dat ieder eeuw schaars eenmaal bloeien zag? -

 

O Jeugd! leer bij dit stof u zelven overwinnen;

100

Zie hier het einde van het hoogst vermaak der zinnen!...

 

Ach, droom niet langer voort van louter zaligheid;

 

Die droom wordt eens uw beul, wanneer hij van u scheidt;

 

Hij doet verraaderlijk u aan den schijn gelooven,

 

Om nog uw kleen geluk, dat wezen heeft, te rooven.¹⁰⁴

77 trans: uitspansel.

80 omtoogen: bedekt.

83 verpoozen: rusten.

89 ondermaansch: zie I 142.

90 Feith vat de toestand van gestorven zijn op als een droomloze slaap (gelijk Socrates hierover in zijn Apologie cap. XXXII spreekt), durend tot de dag van de opstanding, cf. IV 260.

92 Teêrharte: teergevoelige.

104 dat wezen heeft: dat reëel is.

[p. 80]

105

Hier bloeit geen enkle roos, die ook geen doorens heeft,

 

Hier rijst geen zon zo schoon, die niet naar 't westen streeft.

 

En gij, die hier zo graag uw schoon gelaat hoort roemen,

 

Die duizend tongen als om strijd Godessen noemen,¹⁰⁸

 

Die in den wierookgeur van stille aanbidding aêmt,

110

En duizend blikken met een' enklen blik omvaêmt;¹¹⁰

 

Aanminnig Maagdenkoor, zo ijdel en zo teder!¹¹¹

 

Daal uit uw' tuimelkring op deezen grafsteen neder -¹¹²

 

Vertrouw uw schoonheid niet - zij vliegt, zij vliegt voorbij,

 

En met haar heel de wolk van zoete vleierij!

115

Een mergelooze kaak, die 't oog niet meer kan streelen;

 

Een hoop vermolmd gebeent', waarin de wormen speelen;

 

Een hand vol ijdel stof, dat voor een zuchtje vliedt -

 

Zie daar, van al uw schoon, wat u eens over schiet!

 

 

 

Kom, wilt ge een hooger liefde, ook hier in 't strijdperk kennen,¹¹⁹

120

Een schoon, dat ramp, noch tijd, noch dood, noch wormen schennen;¹²⁰

 

Een bloem, die hier gezaaid, in storm en onweêr groeit,

 

Eens door de grafzerk boort, en in den hemel bloeit;

 

Treed deeze schaduwen met stillen eerbied binnen;¹²³

 

Leer hier van lucia voor de eeuwigheid beminnen. -

125

Mijn oog zal traanen, maar mijn mond meldt u met vreugd,

 

Haar' bloei, zo kort als schoon, haar tederheid en deugd.

 

 

 

Zij, die hier zachtkens slaapt, reeds vroeg beroofd van maagen,

 

Vond in een waereld, die haar vreemd was, geen behaagen.

108 Godesse: aangebedene, maitresse.

110 omvaêmt: omvat.

111 Maagdenkoor: groep meisjes; ijdel: vergankelijk.

112 tuimelkring: (niet in WNT), gevormd naar het du. Taumelkreis: ‘ein Kreis, in dem man vom Taumel ergriffen wird, sich taumelnd bewegt’, aldus Grimms Deutsches Wörterbuch, s.v., waar verwezen wordt naar Klopstock.

119 't strijdperk: het aardse leven.

120 schennen: schenden.

123 deeze schaduwen: van dit bos namelijk.

[p. 81]

 

Haar oog zag al haar heil en zag - een woestenij.

130

Zij koos de deugd tot Gids, en bleef haar trouw op zij'.

 

Ja, lucia was schoon; een teêrgevoelig harte

 

Gaf aan haar' minsten trek dien zachten zweem van smarte,¹³²

 

Die, daar ze aan 't maagdlijk schoon tot ziel en adel strekt,¹³³

 

De laage driften weert, maar zielen aan zich trekt.

135

Zij minde de eenzaamheid en bleef voor 't oog verborgen;

 

Haar hart en haar verstand verwierf daar al haar zorgen.

 

Zij kent de schoonheid niet, die haar te beurte viel,

 

Maar vond haare enkle waarde in haar verheven ziel.

 

Haar deugd was kiesch, maar rijk; zij deed haar warme straalen,

140

Schoon in een wolk gehuld, op heel den omtrek daalen;

 

De nachtviool gelijk, die aan een' stillen vliet,¹⁴¹

 

Door 't hooge gras beschaauwd, het wandlend oog ontschiet,¹⁴²

 

Maar haar nabijheid door een wolk van zachte geuren,

 

Zo dra de nachtstar blinkt, wellustig doet bespeuren;

145

Dus was zij, schaars gezien, nooit om haar deugd geroemd,

 

Maar dikwerf voor Gods troon een' Engel Gods genoemd.¹⁴⁶

 

Haar hart had nooit bemind, maar in haar smachtende oogen

 

Scheen liefde en deugd om strijd op een' triumf te boogen;

 

De liefde had dat hart voor 't hoogst genot bereid,

150

De deugd haar minste zucht gehuuwd aan de eeuwigheid.

 

 

 

Zo zag haar karel, in dit eigen woud verschoolen,

 

Waar zij bij 't avondrood gewoon was om te doolen.

 

Hij zag haar en zij hem, en beider ziel was één.¹⁵³

132 trek: gelaatsbeweging.

133 tot ziel en adel: tot zieleadel (hendiadys).

141 Het viooltje is het zinnebeeld van de nederigheid, cf. Eug. Droulers, Dictionn. des attributs, allégories, emblèmes et symboles, Turnhout z.j.

142 beschaauwd: overschaduwd.

146 een' Engel Gods: dit hoeft niet metaforisch begrepen te worden; voor de preromantici was het onder bepaalde condities mogelijk, dat de mens reeds hier op aarde enigermate aan de wereld der geesten deelachtig werd (cf. II 264, III 402); hoe klein men de afstand mens-engel achtte, blijkt b.v. uit Young's Night Thoughts: ‘Engelen zyn menschen van een verhevener soort (....) en menschen zyn engelen, die voor een' korten tyd hunnen last torssen;’ (vert. Lublink, vierde Nacht, deel I, p. 192).

153 Liefde op het eerste gezicht tussen twee, van alle eeuwigheid voor elkaar bestemde ‘zusterzielen’ is een bekend motief bij Rousseau, Klopstock en verwante schrijvers, cf. M. Langbroek, Liebe und Freundschaft bei Klopstock und im niederländischen empfindsamen Roman, Purmerend 1933, S. 23, 28.

[p. 82]

 

Smart, blijdschap, uitzicht, deugd - 't was alles hun gemeen.

155

Zij hadden Ouderen en Vrienden weêr gevonden.

 

Hun heil was buiten hen aan niets op aard' verbonden.

 

Zich zelven staêg genoeg, en nooit door meer gevleid,

 

Gevoelden ze al den prijs van hunne aanwezigheid.¹⁵⁸

 

Hun nooden kwamen zelfs elkander vrolijk tegen;

160

Zij wenschten niet; hun wensch was altijd reeds verkreegen.

 

Geen driften knaagden aan 't genoegen van hun lot,

 

Een stille zielrust was de daauw van hun genot.

 

Hun liefde kon wel niet in gloed en krachten winnen,

 

Schoon elk bij elken dag meer waardig was te minnen;

165

Maar als men naar hun deugd hun liefde gaê moest slaan,

 

Dan won elk oogenblik hun liefde in teêrheid aan.

 

 

 

Mijn God! is dit verblijf, is deeze nietige aarde

 

Voor zulk een reine min van een te kleene waarde?

 

Of wil uw goedheid, dat de stervling niet geniet

170

Voor dat hij 't vast gestarnt aan zijne voeten ziet?

 

Ja, dwarlend stof! uw vreugd en droefheid maakt ellendig!

 

In heel uw omtrek is de deugd alleen bestendig;

 

Maar gij, gij loont haar niet; uw rijkst genot is schijn -

 

Waar alles duurzaam is, kan slechts de hemel zijn!

 

 

175

Rampzaalge karel! - in die kommerlooze stonden

 

Mikt, treft de dood zijn' prooi, en alles is verslonden!

 

Uw lieve lucia, de gade van uw jeugd,

 

Uw lieve lucia, de bron van al uw deugd,

 

Zij, in wier hart gij 't eerst uw volle waarde leerde,

180

Zij, in wier arm uw hart niets wenschte, niets begeerde;

 

Uwe Eenigste in 't Heelal, uw glorie en uwe eer,¹⁸¹

 

De ziel van al uw heil - helaas! zij leeft niet meer!

158 prijs: waarde.

181 Uwe Eenigste in 't Heelal: zowel bij Rousseau en Goethe als bij Feith (Julia) vindt men talrijke vbb. van de cultus der geliefde die bijna vergoddelijkt wordt; in II 178 heet de aanbedene zelfs de bron van Karels deugd!

[p. 83]

 

Vergeefs staart gij haar lijk bij 't vreeslijk handenwringen,

 

Met brandende oogen, daar geen traan weet uit te dringen,

185

Wanhoopend, ijzend aan - zij ziet, zij hoort u niet!

 

Gij voelt uwe eenzaamheid en - siddert in 't verschiet.

 

Zo is de Roos de vreugd des Wandlaars in den morgen;¹⁸⁷

 

Hij ziet den reinsten daauw voor 't smachtend bloempje zorgen;

 

Het rijst nu wellustvol en lagcht den hemel aan,

190

En 't zachtste koeltje kuscht de naauwontlooken blaên.

 

Maar met den avond keert de moede Wandlaar weder;

 

Een norsche windvlaag wierp het tenger bloempje neder;

 

Hij zoekt met angst de plek, waar 't golvend roosje stond -

 

Hij vindt ze - maar helaas! geen roosje siert den grond!

195

Zijn lievling is niet meer! - Hij staart met traanlooze oogen,

 

Hij staart tot dat de nacht de velden heeft omtoogen -

 

Dan keert hij jamrend naar de hut, die hem verbeidt,

 

Maar vindt ook daar zijn smart en de eigen ledigheid.

 

 

 

Hier schouw ik op haar' zerk bij 't bleeke maanlicht neder.

200

Hier gaf hij de englenschors aan 't stof der aarde weder.²⁰⁰

 

Hier zonk zij in het graf. God! Karel zag het aan -

 

Hij hoort de holle kist een' doffen weergalm slaan

 

Bij ieder klomp, die op haar neêrbonst; en zijn harte,

 

Nu koud als marmersteen, vindt krachten in zijn smarte.

205

Dit koormuziek des doods, 't gekrijs van schup en spaê

 

Streelt, streelt zijn ziel en baauwt den toon zijns harten na.²⁰⁶

 

Natuur is voor hem stom - zijn aanzijn hier verlooren! -

 

 

 

Dit Woud had karel voor haar overschot verkooren.

187 Deze vergelijking is een navolging van een pseudo-Ossiaans fragment, Bosmina getiteld, uit Von Harolds Die Gedichte Ossian's, Düsseldorf 1775 (cf. Q.W.J. Daas, De gezangen van Ossian in Nederland, p. 58); in Brieven V, p. 28, citeert Feith uit Bosmina: ‘De Wandelaar blikte de lieflijke bloem aan - hij prees haare heerlijke gedaante; - maar de adem van het noorden rukte op haar aan, verschroeide de bevallige bloem, en wierp haar sierlijk hoofd in het stof. De Wandelaar keerde te rug - blikte haar verzengde bladeren aan - betreurde het verlies van haare schoonheid - en snelde droevig voorbij! - Zo zijt gij gevallen, Bosmina! zo in de dagen uwer jeugd verwelkt!’.

200 de englenschors: versta: het lichaam.

206 baauwt den toon zijns harten na: beantwoordt aan zijn gemoedsstemming, cf. I 86 vv. met annotatie.

[p. 84]

210

't Had meest hun stille vreugd, hun kalm genot, gezien,

 

Nu zou het aan haar stof dezelfde schaduw biên.

 

Hier dreef nog al het heil, voor eeuwig nu vervloogen,

 

Langs ieder kronkelpad. Hier zagen nog zijne oogen

 

De Dierbaare aan zijn zij', door zijnen arm gesteund,

 

Of naast hem op het gras, of aan een' tronk geleund.²¹⁴

215

De wind verhief zich in de hooge kruin der boomen -

 

Hij hoorde haare stem welluidend tot zich komen;

 

Zij aêmde in ieder koeltje en ruischte in elken vliet,

 

En 't was zijn lucia al wat hij om zich ziet.

 

 

 

Zo droomde hij zich voort, door nachten, zwart van plaagen.

220

Zo droomde hij zich voort, door eindelooze dagen.

 

Zij nam hem nog zijn leed, zijn rouwe, als eertijds af;

 

Hij maalde haar zijn' nood en kuschte 't koude graf. -²²²

 

Helaas! ook dit bedrog, zo dierbaar aan het harte,

 

De laatste toevlugt van een hoopelooze smarte,

225

Helaas! ook dit bedrog ontweek op 't laatst zijn treên;

 

Hij vond zich overal en altijd weêr alleen.

 

Vergeefs zocht hij op nieuw dien zaalgen droom te voeden,

 

Hij kon hem voor 't gevoel zijns harten niet behoeden;

 

De wreede Reden, door geen valsch geluk misleid,

230

Gaf hem gestaêg te rug aan de ijslijkste eenzaamheid.

 

 

 

Nu moest hij in zijn deugd zijn laatste redding vinden,

 

Of al zijn grootheid door zijn kwelling zien verslinden. -

 

Zijn deugd verwon! - zij schonk hem aan zijn pligten weêr.

 

Straks ziet hij op zich zelv' met eedle schaamte neêr,²³⁴

235

En wenscht den tijd te rug, hier aan zijn smart gegeven;

 

Hij staart op 't hooger schoon van een verdienstlijk leven,

 

En voelt hoe edel hij zijn lucia betreurt

 

Als hij, ondanks zich zelv', zich van haar tombe scheurt,

214 aan een' tronk geleund: tegen een afgeknotte boomstam geleund.

222 maalde: schilderde.

234 Straks: weldra.

[p. 85]

 

En haar gedachtnis viert, niet door vergeefsche klagten,²³⁹

240

Maar door een leven, dat het noodlot durft verachten,

 

Dat onder ieder storm een' nieuwen bloeiknop wint,

 

En in de onsterflijkheid zijn waarde en vruchten vindt.

 

 

 

Maar hier, helaas! zal hier zijn steile loopbaan wezen?

 

Hier, waar zijn eigen hart hem voor zich zelv' doet vreezen? -

245

Neen! overal op aard', maar niet, niet in een oord,

 

Waar alles hem nog streelt, en alles hem vermoordt;

 

Waar ieder oogenblik hem eenmaal roozen teelde,

 

En nog, nog voor hem blinkt, van eensgesmaakte weelde,

 

Met al die toverkracht, die 't hart gevoelloos maakt

250

Voor elke blijdschap, die de droeve toekomst raakt;

 

Waar ligt zijn reden zich door zijn gevoel liet leiden,²⁵¹

 

En hij zo graag op nieuw bij haar gebeent' zou beiden. -

 

Nu brengt de deugd haar' eisch met luide woorden uit.

 

Hij voelt het offer, ijst, verheft zich en - besluit.

255

De deugd beloont hem met verdubbeling van krachten;

 

Hij heeft één pligt vervuld en durft naar meerder trachten.

 

Thans is de dag bepaald, die hem van hier vervoert,

 

Maar eer zijn hart, op nieuw door dit verschiet ontroerd,

 

Dit vreeslijk scheiden van zijn' Afgod wil gehengen,²⁵⁹

260

Moet hij voor 't laatst een' traan op de asch der Dierbre plengen;²⁶⁰

 

Maar een dier traanen, die de reinste deugd niet weert,

 

Die 't hart van klei niet kent, maar de eedler menschheid eert,²⁶²

 

Die haar voor al wat schoon, wat edel is, doen blaaken,

 

En hier den sterveling in 't stof tot engel maaken.²⁶⁴

 

 

265

Hij koos tot deeze taak een stillen avondstond.

 

De volle maan bescheen het halve waereldrond;

 

Geen wolken dreeven aan den effen blaauwen hemel.

239 viert: eert.

251 Hier wordt het verstand duidelijk boven het gevoel gesteld.

259 Afgod: idool; cf. aant. bij II 181;
gehengen: toelaten.

260 de asch: zie onder assche in II 283.

262 't hart van klei: versta: de ongevoelige mens, cf. III 71.

264 Cf. II 146, III 402.

[p. 86]

 

Natuur was stil, men hoorde in veld noch kolk gewemel.²⁶⁸

 

De wind lag in den slaap en roerde telg noch blad;²⁶⁹

270

Een enkle Nachtegaal, die in 't geboomte zat,²⁷⁰

 

En met het avondrood zijn Gaêken had verlooren,²⁷¹

 

Deed slechts, bij poozen nog, door 't veld zijn treurlied hooren.

 

 

 

Nu treedt hij voor het laatst dit woud bewogen in,

 

En knielt bij 't zielloos stof van zijne Zielvriendin;²⁷⁴

275

Hij troetelt haaren zerk en dreigt van smart te stikken;

 

Hij poogt te spreken, maar kan niet dan angstig snikken.

 

In 't einde staart zijn oog den effen hemel aan -

 

Zijn hart wordt kalm; hij blijft een poos nadenkend staan,

 

Voelt, dat hem lucia maar luttel is ontweeken,

280

Herinnert zich haar deugd, haar' moed - en kan nu spreken.

 

‘Geliefde!’ zegt hij ‘o uw vriend verlaat een oord,

 

Dat al zijn' schat besluit, en hem alleen bekoort.

 

Eerlang zal berg en zee hem van uwe assche weeren;²⁸³

 

Maar 't is om edeler tot u te rug te keeren,

285

't Is voor den wellust van een vreedzaam stervensuur!

 

Dit denkbeeld, o ik voel't, ik voel't, verwint natuur,

 

En leent mij krachten tot de moedigste bedrijven.

 

Hier zweer ik 't op uw graf, ik zal u waardig blijven;

 

Hier zweer ik, dat geen aarde, in vreugd of ongeval,

290

Den laatsten ademtocht voor mij verpesten zal! -

 

Mijn lucia! dit graf zal ik altijd aanschouwen,

 

En als ik eenzaam dool, het voor mijn uitzicht houên -

268 kolk: plas, poel; gewemel: beweging.

269 telg: loot, tak.

270 Opnieuw sympathetisch natuurgevoel, cf. I 86 vv., II 206; de nachtegaal treedt meer op als ‘Liebesbote in Volkslied, Sprichwort und Spruch’ (Oswald A. Erich en Richard Beitl, Wörterbuch der deutschen Volkskunde², S. 547).

271 Gaêken: wijfje.

274 Zielvriendin: volgens welwillende opgave v.d. red. van het WNT. is ziel(s)vriend(in) in onze literatuur vóór 1800 slechts sporadisch gedocumenteerd; de oudste bewijsplaats levert Van Merwede in 1651; daarna komt Jacob Zeeus; Seelenfreund(in) is een geliefde term in het taalgebruik van de Duitse piëtisten (cf. Langen, S. 305 f.); het wordt gebruikt om de intieme verhouding van de ziel tot Christus uit te drukken; de preromantici gaan het woord dan enkel in profane zin bezigen; zo ook Feith.

283 assche: (zie ook IV 224): lijk (zonder dat van crematie sprake is, cf. WNT. II, 1^e st., p. 717).

[p. 87]

 

O als die stond genaakt en ik tot u verkwijn.....²⁹³

 

Ontsluit me uw armen dan en ik zal zalig zijn!

295

Zo moge de eerste straal, die in dit graf zal blinken,

 

Met wellust op het hoofd van uwen karel zinken!

 

Zo vier', als 't laatste stof verzameld is geweest,

 

Gods schelle wekbazuin ons eeuwig bruiloftsfeest!’ -²⁹⁸

 

 

 

Nu rijst hij moedig op en keert met traage gangen;

300

Maar lang nog bleef zijn ziel aan deeze tombe hangen,

 

Lang zweefde zij nog met den maaneschijn door 't woud,

 

En toefde aan elken boom, eens met zijn leed vertrouwd.

 

Thans doolt hij ver van hier, verbergt zijn stille smarte

 

Voor 't magtloos menschenoog in 't diepste van zijn harte;

305

Maar blijft der deugd getrouw, ook waar ze alleen gebiedt,

 

En hem die traanen kost, die God slechts dropplen ziet;

 

Ook waar zij hem ontrooft aan die genoeglijke uuren,

 

Die nog bij poozen zijn vervloogen vreugd doen duuren.

 

Nu schijnt hij al den prijs van 't lieve levenslicht

310

Te voelen in het heil, dat hij voor andren sticht,

 

Dan smacht hij naar den dood; maar de enkele gedachten

 

Aan lucia herstelt zijne afgestormde krachten.³¹²

 

Vaak gaat hij moedig voort, en vindt het hoogste goed

 

In 't lieffelijk gestreel van zijn gerust gemoed;

315

Maar vaak ook, als zijn hart, in aaklige oogenblikken,

 

Door 't gaapend lang verschiet zich ijlings voelt verschrikken,³¹⁶

 

En hij, bij al den ramp, dien reeds zijn morgen zag,

 

Bij al de hitte van den naderenden dag,

 

Op 't eenzaam barre pad, waarop hij om moet doolen,

320

Hoe zeer zijn oog ook staart, den nacht nog vindt verschoolen,³²⁰

293 als die stond genaakt: wanneer dat uur aanbreekt; tot u verkwijn: van staat verander, zodat ik bij u kom.

298 Net als Klopstock (cf. Langbroek, S. 52 ff.) beschouwt Feith de hemel als de plaats waar ook de aardse liefde haar voltooiing vindt; zijn eeuwigheidsverwachting is sterk erotisch gekleurd, vgl. het slotvisioen van Het Graf.

312 afgestormde: afgematte (letterl.: afgebroken).

316 't gaapend lang verschiet: het vooruitzicht zo lang nog te moeten wachten (op de hereniging).

320 den nacht: het hiernamaals, tijd van de gelukkige hereniging: hier in sequentie met morgen (317) en dag (318).

[p. 88]

 

Zit hij verlaaten daar, en ziet in zo veel noods

 

De schepping om zich heen in 't barre kleed des doods,

 

Zich buiten haar gebied gelijk een balling zwerven,³²³

 

En daar nog, zelfs het heil van 't kleenste wormpje, derven.

325

Maar al die ramp vereend, ontrukt hem niet aan d'eed,

 

Dien hij eens aan de deugd op deeze tombe deed;

 

Neen, als hij voelt, dat hem zijn hart en moed begeven,³²⁷

 

En hij slechts traanen vindt voor zulk een moeilijk leven,

 

Dan reist hij naar dit graf - zit op zijn' rand ter neêr -

330

Voelt, voelt daar de eeuwigheid, en plengt geen traanen meer.

 

Verheven Jongeling! al hebt gij veel te strijden,

 

O juich, juich tot uw' God in 't midden van uw lijden!

 

Gij vondt, wat weinigen in 't stof te beurte viel,

 

Gij vondt, als Pelgrim nog, uw zusterlijke ziel.³³⁴

335

Zoudt ge om een kleen gemis hier angstig, hooploos, treuren?

 

Of kon 't geweld des doods haar ziel van de uwe scheuren?

 

O neen! uw lucia heeft u altijd verbeid,

 

Zij leeft, zij leeft voor u, en voelt haar zaligheid;

 

De zon was reeds door 't oost toen zij u heeft begeven,

340

En eer zij 't westen raakt, zult gij weêr bij haar leeven.

 

Zij trok u slechts vooruit naar 't lieve vaderland,

 

Van daar ziet ze al uw leed en biedt uw deugd de hand;³⁴²

 

Vaak zweeft zij om u heen, en juicht het tijdstip tegen,³⁴³

323 Cf. 1 Petrus 2:11, waar de christen een pelgrim en vreemdeling wordt genoemd.

327 hart en moed: moedig hart (hendiadys).

334 als Pelgrim: (zie aant. bij opdrachtsgedicht vs. 23) bij uw leven; uw zusterlijke ziel: in de preromantiek is de gedachte wijd verbreid, dat de geliefden van alle eeuwigheid af door zielsverwantschap met elkaar verbonden zijn; de oorsprong van deze idee ligt in Plato's Symposion, maar Rousseau en Klopstock vooral hebben haar met graagte opgenomen en uitgewerkt; in Julie, ou la nouvelle Héloise T. 1, brief 38, noemt Saint-Preux zijn beminde ‘chère et précieuse moitié de mon âme’ (uitg. ‘Classiques Garnier’, Paris 1960, p. 92).

342 Naar de opvatting van diverse 18^e-eeuwse auteurs, zoals Elisabeth Rowe (1674-1737) en Klopstock, treedt de gestorven geliefde op als beschermengel van de achtergebleven zielsvriend(in), cf. Langbroek, S. 53. Van Alphen, die blijkens zijn klaagzang op de dood van zijn vrouw (Dichtwerken II, ed.-Nepveu, Utrecht 1838, p. 17-31) dezelfde denkbeelden aanhing, werd hierom van orthodoxe zijde berispt. Hij verwees zijn opponenten in het voorbericht tot de Gedichten en Overdenkingen van 1777 (ed.-Nepveu II, p. 10-11) o.a. naar uitspraken van Haller, Klopstock, Lavater en de theoloog Walch.

343 juicht tegen: in navolging van Klopstock gebruikt Feith talrijke geprefigeerde werkwoorden (cf. Diss. hfdst. VI, p. 246), die het dynamisch karakter van de uitgedrukte handeling accentueren.

[p. 89]

 

Dat duizend levens, zwart van jamren, op kan wegen -

345

Gelukkige! elke ramp, die u om laag begrimt,

 

Wordt u een sport te meer, waar langs gij tot haar klimt!^345-346

 

 

 

Mijn ziel! voel, op dit graf, hier in dit staatig duister,

 

De nietigheid des tijds en uw verheven luister!

 

Al wat het oog aanschouwt, is slaaf van 't wuft geval;³⁴⁹

350

Uw edel hart alleen is grooter dan 't Heelal.

 

De Tijd vliegt rustloos voort van dat hij heeft begonnen;

 

Hier stort een waereld in, daar dooft zijn slagwiek zonnen;³⁵²

 

Bij u slechts vindt zijn magt, die met al 't aardsche spot,

 

Bij 't brooze van een' mensch, de wenschen van een' God.

355

Hij voelt uw meerderheid, en zoudt ge u zelv' verlaagen,

 

Wat de Eeuwigheid u biedt, van haaren slaaf te vraagen?³⁵⁶

 

Hoe kleen is hier 't genot, hoe kort de schoone dag

 

Voor d' enklen sterveling, die hier genieten mag!

 

Ach! in 't vooruitzicht meest kan hem de vreugd bekooren,³⁵⁹

360

't Genot is daar, en al zijn blijdschap is verlooren.

 

Niets eindigs vult het hart, hoe zeer het de oogen vleit;

 

De wensch, en niet 't genot, maakt uwe zaligheid.

 

 

 

Wat is dit aanzijn, wat dit kommervolle leven?

 

Een schaduw, telkens nieuw, en telkens weêr verdreeven!³⁶⁴

345-346 begrimt: bedreigt; in deze regels treffen we de Leibniziaanse gedachte aan, dat het leed er is voor ons heil en dat het ons een hogere positie verschaft in de keten der wezens (cf. Leibniz, Phil. Schriften, ed. Gerhardt, Berlin 1885, VI, S. 606; onveranderde herdruk Hildesheim 1961); in Feiths Ferdinand en Constantia II, p. 26 leest men: ‘De tegenspoed veredelt het hart’; zij alleen is het die ‘ons hier reeds met de onstoffelijke waereld, met de waereld der geesten, gemeenzaam maakt’.

349 't wuft geval: het grillige lot.

352 zijn slagwiek: zijn vleugel; in de antieke mythologie wordt de Tijd (Kronos) voorgesteld als een grijsaard, voorzien van vleugels aan schouders en voeten, cf. het tweede vignet van Feiths De Ouderdom (1802).

356 slaaf: de tijd namelijk.

359 meest: meestal; de betekenis is dus: Ach! het vooruitzicht (van toekomstig genot) kan hem (de sterveling) meestal wel bekoorlijk schijnen.

364 Een schaduw: cf. Job 8:9: ‘Want wij zijn van gisteren, en weten niet; dewijl onze dagen op de aarde eene schaduw zijn’. en Ps. 144:4: ‘De mensch is der ijdelheid gelijk; zijne dagen zijn als eene voorbijgaande schaduw’ (beide St. vert.). In de aanhef van Het Leven (zie aant. II 407), waar hetzelfde beeld voorkomt, grijpt Feith duidelijk terug op Plato's beroemde grot-mythe uit diens Politeia, Lib. VII; datzelfde geldt voor Ferdinand en Constantia II, p. 28: ‘Verdoolde stervelingen! beuzelachtige wezens, die met schaduwen tegen den wand speelt!’.

[p. 90]

365

De ziel staart door zijn' nacht, en zonder dit verschiet³⁶⁵

 

Waar 't leven haar een vloek en droeg zij 't aanzijn niet!

 

Beminnelijke deugd! gij trekt hier 't voorhang open,³⁶⁷

 

De toekomst blaauwt voor 't oog, en wij - wij zien ze en hoopen;³⁶⁸

 

Het leven lagcht ons aan met al zijn' tegenspoed,

370

Gelijk de zaaitijd hier den wensch des landmans doet.

 

Ja, gij wordt eens geluk! - hier, hier reeds geeft gij vrede;

 

Uw voorspoed is gering, maar sleept geen wroeging mede;

 

Al wat ons de ondeugd biedt, is slechts begocheling,

 

Het luchtbeeld wijkt, en laat ons niets dan foltering.

375

ô Deugd, bij al het heil, zo dwaas op aard' gepreezen,

 

Waar 't, van uw schoon beroofd, een schande mensch te wezen!

 

Ook waar ge in kerkers treurt, of in woestijnen zwerft,

 

Schenkt gij het eenigst heil, dat in den dood niet sterft;

 

Dat eindloos als de wensch, en eeuwig als 't begeeren,

380

Met elke nieuwe zucht gestaadig kan vermeeren,

 

En de afgemeten smart, daar hier 't geluk van leeft,

 

Tot zijne duurzaamheid en bloei niet noodig heeft.

 

 

 

Te dwaaze Sterveling! die in verschoven hoeken³⁸³

 

Een ingebeeld geluk, dat u ontvlugt, gaat zoeken,

385

Die van de weelde uw heil, een nietig heil! begeert,

 

En 't goud, gelijk een' God, in al uw daaden eert;

 

Wat oogst ge eens van uw vlijt en van uw angstig zweeten!

 

Een' uiterlijken glans bij een benaauwd geweten! -

 

Onsterfelijke! is dit uw zuuren arbeid waard?

390

Is dit het hoogste wit, waarop uwe eerzucht staart?

365 zijn' nacht: zie aant. II 320.

367 't voorhang: als zinnebeeld voor de scheiding tussen hemel en aarde, die door Christus werd opgeheven, treedt dit beeld van het voorhang dikwijls op in piëtistische literatuur, cf. Langen, S. 250, waar verwezen wordt naar Matth. 27:51; in dit geval denke men echter eerder aan invloed van Goethes Werther (cf. Karl Menne, Goethes Werther in der niederländischen Literatur, Leipzig 1905, S. 50). Feith gebruikt dergelijke beelden bijzonder graag, b.v. in Julia (ed. H.C.M. Ghijsen, Purmerend 1933, waarnaar ik steeds citeer), p. 28: ‘Nog één ogenblik - en het gordijn valt - gij hebt geleefd’; in Ferdinand en Constantia II, p. 18; in Het Graf III 85.

368 blaauwt: doemt op.

383 verschoven: vergeten (letterlijk: verstoten); in Brieven V, p. 3, is sprake van ‘verschooven eeuwen’.

[p. 91]

 

Of wacht ge een eedler loon voor zulk een stoorloos zwoegen?³⁹¹

 

Een hart, dat zachtkens slaat van zalig vergenoegen?

 

Een gade, op wier gestreel de wreedste kommer vliedt?...

 

Uw God is magteloos - dit alles schenkt hij niet.

395

Hij kan een slaavenheir doen vliegen op uw wenken,

 

Hij kan de rijkste gade aan uwen gouddorst schenken,

 

Zijn hand deelt tijtels uit, schenkt magt en heerschappij;

 

Maar liefde, huislijk heil, schenkt de armoê meer dan hij.

 

 

 

Het waar geluk is stil, en bloeit het schoonst verborgen;

400

De schaamle hut van klei kent hier de minste zorgen;

 

Daar rijpt de liefde best, daar huuwt ze hier beneên,

 

Den tijd en de eeuwigheid in haar genot aan een.

 

Hoe heilloos waar de liefde in dit kortstondig leven

 

Was haar dit uitzicht door de Aartsgoedheid niet gegeven! -

 

 

405

Het menschelijk - geslacht valt toch als blaadren af;⁴⁰⁵

 

Wij worden en vergaan - de wieg grenst aan het graf -

 

Daar tusschen speelt een droom een treurspel met het harte;⁴⁰⁷

 

De smart wijkt voor de vreugd, de vreugd weêr voor de smarte;

 

De koning klimt ten troon, de slaaf buigt voor hem neêr;

410

De Dood blaast op het spel - en beiden zijn niet meer!^409-410

 

 

 

Maar neen! dees schilderij verlaagt te veel uw Eden.

 

Gij eischt meer duurzaamheid en minder tegenheden -

391 stoorloos: onophoudelijk.

405 De vergelijking van het mensdom met gebladerte gaat via Ilias VI 147 terug op een plaats van de Griekse dichter Musaeus, opgenomen in de Stromata, lib. VI van Clemens van Alexandrië; hetzelfde beeld vinden we bij Young (Night Thoughts, vert. Lublink deel II, p. 253), in Feiths Herfst-Zang van 1790 (Oden II, p. 130-141) en in zijn Nieuwjaars-Lied.

407 De voorstelling van het leven als een droom vormt een bekend motief (cf. Th. C. van Stockum in Ideologische Zwerftochten, Groningen 1957, p. 305-321). Feith gebruikt het herhaaldelijk, b.v. Julia, p. 32: ‘Ja! ons leven is een droom, en waar plukken wij hier een roosje dan in onze verbeelding?’; p. 60: ‘Ja! dit leven is een droom - een van bitterheid en vreugde gemengde afmattende droom’; Het Leven (Oden V, p. 24): ‘Sterven is ontwaken/Uit een' bangen droom’; Het Leven (Oden IV, p. 115): ‘Ja, 't leven is een droom, en al zijn bezigheid/Verschijnsel aan den wand, waar schim de schim verbeidt’.

409-410 Al even bekend is het hier optredend motief van het theatrum mundi (cf. Ernst Robert Curtius, Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter², Bern 1954, S. 148-154).

[p. 92]

 

Wel nu, dat louter vreugd den stervling hier bestraal',

 

Dat hij den ouderdom van honderd jaaren haal'! -

415

Een voorspoed zonder druk heeft ras zijn' glans verlooren;⁴¹⁵

 

Het hart bezit hem naauw of 't wenscht weêr als te vooren.

 

De vreugd verteert zich zelv', de lust sterft bij 't genot,

 

En sleepend zelfverdriet blijft ons bestendig lot.

 

Hoe zwaar weegt dan de last van eindelooze jaaren,

420

Die telkens door den dood eens vriends geteekend waren?

 

Beschouw dien Grijsaart, diep geboogen op zijn' staf -

 

De tijd ontzag zijn kruin, maar nam hem alles af;

 

Zijne eeuw, zijn geest, zijn hart, 't is saamen heengevloogen.

 

Al wat hij minde, houdt de nacht des doods omtoogen;

425

En nu, wat is zijn lot waar hij zo eenzaam zwerft? -

 

Hij treurt, verkwijnt zich, maalt, wordt wezenloos en sterft.⁴²⁶

 

 

 

O heilloos jammerdal, o beuzelachtig leven,

 

Ware ons geen uitzicht op de onsterflijkheid gegeven! -

 

 

 

O Stervling, wie ge ook zijt! van al het heil der aard'

430

Is dit alleen den wensch der eedle menschheid waard:

 

Een leven, vrij van schand', van wroeging en van zorgen;⁴³¹

 

Een vrolijke avond en een slaap tot aan den morgen;

 

Een doodbed, zacht als dons, waar nog 't herdenken streelt,

 

En waar de zielrust om de kalme sponde speelt; -

435

Zie daar den besten schat, dien de aarde ons aan kan bieden,

 

Hij blijft ons eigendom, waar jeugd en voorspoed vlieden;

 

Wie hem alrêe bezit, heeft niet vergeefs geleefd;

 

Gelukkig, die hem kent, en moedig naar hem streeft!

415 ras: spoedig.

426 Cf. Feiths wrange beeld van de seniele aftakeling in het zojuist genoemde gedicht Het Leven uit Oden V.

431 vv. Feiths levensideaal, zoals hij het in deze regels verwoordt, is sterk geïnspireerd door de Senecaanse tranquillitas animi; stoïcijnse gemoedsrust en christelijke zielrust vinden elkaar in deze volmaakte evenwichtstoestand die de dichter nastreeft.

[p. 93]

Vignet: Het oog Gods, in een gelijkzijdige driehoek gevat, vormt na de Reformatie een zeer geliefd gegeven, cf. J.J.M. Timmers, Christelijke symboliek en iconografie, Bussum (1974), nr. 16.

3 B: Dáár

7 B, C: Dat dan mijn ziel verrijz', het stof den tijd versmade, D: Dat dan mijn ziel verrijz', het stof, den tijd versmade,
9 B: eindigt met puntkomma

89 B: dáár

117 B: handvol
128 B: eindigt met een komma, C met een punt en D met puntkomma

170 B: Vóór

405 B, C en D: Het menschelijk geslacht valt toch als blaadren af: