Brieven aan Sophie

[p. 33]

Tweede brief.

[p. 35]

Aan Sophië.
Tweede brief.

‘Bespiegling?’ - Ja, Vriendin! dit 's alles wat hij biedt^(1)..
‘Maar Kant bewijst!’ - den grond, waarop hij bouwt, toch niet? -
En is die slechts gedroomd, dan stuit, bij al 't betoogen,
Hoe juist ook voortgezet, 't verstand in 't einde op logen.

(1). Eene Wijsbegeerte, die den mensch reine Rede leent, die hij niet dan in eene subtiele abstractie bezit; die beveelt, dat hij de reine Zedewet volgen zal, maar tevens verklaart, dat hij nimmer weten kan of hij zijne reine Rede aanwendt; die in de reine Theorie voorschrijft, wat in de Praktijk nooit kan gehouden worden, wijl in de eerste (op de studeerkamer) alles onbedongen geboden wordt; maar in de laatste (in de werkelijke wereld) alles aan onvermijdelijke bedingingen en bepalingen verbonden is, in één woord, eene Wijsbegeerte, die noch op de menschelijke natuur, noch op de ervaring acht slaat, moge haren Uitvinder, als Denker, de grootste eer aandoen; maar zij blijft eene bespiegeling, eene louter speculative spitsvondige Theorie, die om menschen te verbeteren, ik laat staan om gevallenen weder op te rigten, volstrekt onbruikbaar blijft. De wijze, waarop Kant eerst aan zijn idé kwam, en er vervolgens een stelsel op bouwde, is bijzonder genoeg om ze hier op te geven. Zie hier wat hij er zelf van zegt: ‘Tot hier toe nam men aan, dat alle onze kennis zich naar de voorwerpen rigten moest; maar alle proeven om over dezelve a priori iets door begrippen uit te maken, zoo dat onze kennis er door verwijd werd, gingen bij deeze veronderstelling te niete. Men beproeve het daarom eens, of wij in de opgaven der Metaphysica niet beter voortkomen zullen, wanneer wij aannemen, dat de voorwerpen zich naar onze kennis rigtenmoeten. - Het is hier even zoo mede, als met de eerste gedachte van copernicus, gelegen, die, daar het met de verklaring der hemelsbewegingen niet goed gelukken wilde, als hij aannam, dat het gantsche starrenheer zich om den aanschouwer draaide, de proef nam, of het niet beter zou gelukken, wanneer hij den aanschouwer zich draaijen en de starren in rust liet.’ Zie de Vorrede voor de 2de Uitg. van de Crit. der rein. Vern. Dit gezegde zelf tekent toch wel louter bespiegeling en stelsel? -

[p. 36]

 

Zie daar de grootste proef van 's menschen eindigheid,

 

De dwaasheid van den waan, daar zich zijn geest meê vleit!

 

Hij treedt geleidlijk voort naar 't rigtsnoer van de reden,

 

En vindt de waarheid niet, maar stuit op spoorloosheden.

 

De kleenste dwaling, eens als waar verondersteld,

 

Een dubbelzinnigheid in woorden, naauw geteld,

 

Doen hem, na 't hechtst betoog, zoo vurig ondernomen,

 

Op een besluit, zoo valsch als schijnbaar, nederkomen^(2)..

 

Hij juicht zijn stelsel toe en waant zich Waarheids Tolk,

 

Denkt, dat hij Juno heeft, en ach! omhelst de wolk!

 

 

 

Verwacht niet, dat ik hier, zoo dwaas als onbescheiden,

 

U door den doolhof van zijn stelsel heên zal leiden.

 

Bij een Sophië viel die luim mij schaars ten deel.

 

Hiertoe schat ik mijn' tijd en uwe rust te veel.

 

Een enkel voorbeeld slechts, hier kunstloos voorgedragen,

 

Zal voor 't gezond verstand genoeg mijn oordeel schragen.

 

 

 

‘Wij kunnen (dit's de grond, waarop uw Wijsgeer bouwt)

 

Bij ieder voorwerp, dat ons oog op aarde aanschouwt,

(2). Zoo dra Kant de Redelijkheid in den mensch isoleerde, en zich in zijne voorschriften enkel met dezen, louter tot de verstandswereld behoorenden, mensch, die niet dan in de speculatie bestaat, afgaf, terwijl hij den redelijken zinnelijken mensch, die juist de mensch is, zoo als hij op aarde gevonden wordt, als enkel tot de wereld der verschijnselen behoorende, daar liet; moesten de verdere gevolgtrekkingen, hoe juist ook voortgezet, op een vaslch, voor deze wereld onbruikbaar, resultaat nederkomen. Elk zal zich hier aan het bekend gezegde van baco omtrent den Syllogismus (Nov. Org. l. 1. Aph. 14.) herinneren: Syllogismus ex propositionibus constat, propositiones ex verbis, verba notionum tesserae sunt. Itaque si notiones ipsae (id, quod basis rei est) confusae sint et temere a rebus abstractae (dit laatste schijnt mij het hoofdgebrek der kritiesche School te zijn) nihil in iis, quae superstruuntur, est firmitudinis.

[p. 37]

 

Nooit tot den eigen aard van 't voorwerp zelv' geraken,

 

Of ons een denkbeeld van zijn' waren toestand maken.

 

Geen ding, zoo als het is, wordt ooit door ons gekend;

 

Die kennis blijft ons hier onmooglijk tot aan 't end'.

 

Slechts zoo als 't ons verschijnt, dit kan ervaring geven.

 

Alle onze aanschouwing vindt haar'grond, door heel ons leven,

 

Niet in het voorwerp, met wat waan 't vernuft zich voed',

 

Maar onderwerplijk in den vorm van ons gemoed.’ -

 

Dit 's beuzelpraat, Vriendin! wat Kant zich moog' vermeten.

 

't Gezond verstand besliss'! - Hoe! om hier juist te weten

 

Wat tot den reinen vorm van ons gemoed behoor',

 

Wat, na mijn scheiding, dus de zaak met regt verloor,

 

Moet mij dan 't voorwerp in zijn' aard niet duidlijk blijken^(3.)?

 

Dan kan ik wezen en verschijning vergelijken,

 

Dan eerst beslissen, wat hier slechts behoore aan mij,

 

En wat aan 't voorwerp zelv' noodzaaklijk eigen zij.

 

Ach! zonder deze kunde is al mijn vlijt verloren.

 

Het blijft mij donker, wat ik door 't vernuft van voren,

 

Wat door beschouwing, die ervaring gaf, hier winn'. -

 

Slechts eenmaal stemm' de zaak met mijn beschouwing in,

 

En dwing' mij voor haar zelf, niet voor den schijn, te buigen,

 

En heel mijn kunstgebouw ligt voor mijn oog in duigen;

(3.) Voor zoo ver onpartijdig gezond verstand hier beslissen kan, heeft Reinhard dunkt mij, in zijne beoordeeling der Kantiaansche Wijsbegeerte (l.c.) dit weêr allerduidelijkst bewezen. Ik zal zijne woorden hier weêr opgeven:
‘De uitspraak: dit of dat in ons gemoed is subjectief, is niets meer dan de in hetzelve bestemde vorm, welke aan de voorwerpen buiten hetzelve, aan de dingen op zich zelven, op geene wijze toekomt; laat zich onder de eenige bedinging of voorwaarde doen, dat eene kennis der dingen, zoo als ze zijn, mooglijk zij, dat men derzelver volstrekte gesteldheid (absolute Beschaffenheit) weten, en dezelve met den aard, waarop ze verschijnen, zoo dra zij onder de bepalingen van ons voorstellingsvermogen staan, vergelijken kunne. Want in dat geval alleen kan men dat geen, wat in elke voorstelling aan 't gemoed behoort, met gewisheid afzonderen van het geen, dat aan 't voorwerp eigen is. Is het nu ten eenenmaal onmooglijk zich van zich zelven te scheiden, den, ons eigendommelijken, aard van alles te aanschouwen en te denken te verlaten, en de wereld uit een hooger standpunt te betrachten; zou zelfs dit hooger standpunt ons van de volstrekte gesteldheid der dingen nog geen kennis geven, maar enkel eene veranderde wijze van aanschouwing vergunnen kunnen (en dat dit werkelijk zoo zij, stemt de kritiesche Wijsgeerte niet alleen toe, maar het is zelfs een van hare grondstellingen, dat het ding aan zich voor ons onbereikbaar zij) dan volgt noodwendig, dat men nooit zeggen kan, wat en hoeveel tot den reinen vorm des gemoeds alleen te rekenen, en aan het voorwerp, buiten het gemoed, te ontzeggen zij. Elke proef, om dit uittevinden, kan niet verder brengen, dan tot de bewering, dat iets in de subjectieve gesteldheid van ons wezen werkelijk grond hebbe; maar daarbij blijft het volkomen onbeslist, of het enkel subjectief zij, of met de volstrekte gesteldheid der dingen mooglijk overeenstemme; want om hierover iets te kunnen beslissen, zou men in staat moeten zijn, om eene vergelijking te kunnen maken tusschen de wetten van ons voorstellingsvermogen en de volstrekte en objectieve gesteldheid der dingen.’

[p. 38]

 

En daar ik, volgens Kant, het voorwerp zelv' niet ken,

 

Blijft eeuwig hier mijn vrees, dat ik bedrogen ben.

 

 

 

Zoo schouwt de Neger aan Afrikes woeste stranden

 

Een' spiegel in de hand van zijne Dwingelanden.

 

Hij staart het kunststuk aan, ontdekt zijn zwart gelaat,

 

En waant, dat achter 't glas een van zijn makkers staat.

 

De Onnoozle, wien verraad en list op 't zeerst verblinden,

 

Vergruist den spiegel om 't oorspronklijk beeld te vinden -

 

Verbaasd ziet hij ook daar zijn' waan te leur gesteld,

 

Beeft, dat de groote Geest zijn Beulen vergezelt;

 

Maar gist niet, dat het glas zijne onschuld hebb' bedrogen,

 

En slechts zijn eigen beeld te rug gaf aan zijne oogen.

 

 

 

Dan, laat de Wilde daar. Het eigen kunstig glas

 

Komt hier 't gezond verstand veelligt niet min te pas.

 

Verbeeld u, dat ge een Dier uit vreemde werelddeelen,

 

Te voren nooit aanschouwd, zaagt in een' spiegel spelen;

 

Verbeeld u, dat uw oog het duidlijk daar aanschouw',

 

En met het paard bijna gelijk in grootheid hou';

[p. 39]

 

Maar dat, bij al dien schijn, u 't voorwerp bleef verholen. -

 

In wat onzekerheid zou hier uw oordeel dolen!

 

Wat geeft de spiegel? veel of weinig? - mooglijk niets?

 

Kaatst hij alleen te rug, of leent hij 't voorwerp iets?

 

Kunt ge op zijn opgaaf vorm en omtrek veilig meten? -

 

Zegt niet de Rede zelf, dat, om hier juist te weten

 

Of 't glas, dat ik niet ken, de simple beeldtnis bood,

 

Of door zijn eigenschap het voorwerp sterk vergroot;

 

Ik 't voorwerp kennen moet, zijn omtrek mij moet blijken,

 

Om 't in den spiegel met zijn beeld te vergelijken?

 

Dan scheide ik wezen van verschijning veilig af,

 

Weet, wat aan 't beest behoore, en wat hem 't kunstglas gaf.

 

 

 

Dat Ruimte en Tijd in ons aan 't zinnelijk aanschouwen

 

Staêg ter bedinging zijn, zal elk voor waarheid houên;

 

Maar dat ze louter vorm der zinlijkheid hier zijn,

 

En niets, niets buiten ons, blijft onbewezen schijn.

 

Het menschelijk Vernuft, hoe ver het door moog' dringen,

 

Treft nooit den vorm der ziel, treft nooit den aard der dingen.

 

't Beslist misschien met grond, dat iets, bij ons gezicht,

 

In d'onderwerplijk' aard hier van ons wezen ligt;

[p. 40]

 

Maar of dit iets te met niet hooger zich verheffe,

 

En met het voorwerp zelv' naauwkeurig zamentreffe,

 

Hier vindt het eindig brein zich in zijn vaart belet;

 

Hier staat de grenspaal, door Gods Almagt zelf gezet;

 

En wij, wij moesten, om één stap nog voort te rennen,

 

Den vorm van onze ziel en 't voorwerp grondig kennen^(4)..

 

 

 

Zoo voert, waar trotsch vernuft ons vaak van 't spoor verleid,

 

't Eenvoudige verstand ons hart tot zekerheid^(5)..

 

Schoon wij der dingen aard niet trachten op te delven,

 

Toch zijn zij ons iets meer dan voorstel in ons zelven^(6)..

 

Hun aanzijn buiten ons is hier geen louter schijn,

 

Ze zijn, voor elken zin, juist wat ze moeten zijn.

 

Schoon ze in de daad niet zijn, zoo als ze aan ons verschijnen,

 

't Gezond verstand zal nooit hun aanzijn ondermijnen;

 

't Beslist, dat alles is, zoo als het wezen moet,

 

Zal 't ons verschijnen, als het werklijk aan ons doet.

 

Hier houdt zijn doorzicht op omtrent den aard der dingen.

 

't Erkent zijn magtloosheid om verder door te dringen;

 

Te vreden, dat het hart geen waarheid ooit ontbeert,

 

Die onze stand hier eischt, of onze deugd begeert.

(4). Uit het straks bijgebragte van Reinhard blijkt dit voor elken nadenker reeds volkomen. Zie hier intusschen, wat hij 'er omtrent de twee reine zinnelijke aanschouwingen bij Kant, tijd en ruimte naamlijk, bijvoegt: ‘Men moet toestemmen, dat tijd en ruimte subjectieve bedingingen der zinnelijke aanschouwinge zijn; maar ook meer dan dit heeft de kritiek der reine Rede niet bewezen, noch bewijzen kunnen. De bewering, dat zij louter vormen der zinnelijkheid, en, buiten ons, niets zijn, is eene onbewezen aanmatiging, en onderstelt stilzwijgend de, in de kritiek zelve voor onmooglijk verklaarde, kennis der dingen aan zich. Ik behoef niet te zeggen, dat deze feil van onbewezen aanmatiging bij alles wederkomt, wat men voor den reinen, bloot subjectieven, vorm van ons wezen verklaren wil, en dat dus de oplossing van het probleem, daar hier van gesproken wordt, onmooglijk daargesteld kan worden. Men kan deze oplossing naderkomen, en het is de taak der philosopherende Rede, om zoo ver met hare onderzoekingen doortedringen, als zij kan; maar zij moet nooit vergeten, dat zij naar een onbereikbaar wit streeft, en den ijdelen trots van met alleen geldende beginselen en eenen aard van onbedrieglijkheid te pralen, versmaden leeren.’

(5). Mooglijk zijn wij alles, waarop wij, als het er op aankomt, alleen bouwen, enkel aan 't eenvoudig gezond verstand, en niets van dit alles aan eene bespiegelende Wijsgeerte verpligt. ‘Het ligt in den aard van onze Rede (zegt Kant Critiek der rein. Vern. Einl. pag. 6 und 7.) zich boven de zinnewereld te verheffen, waar ervaring volstrekt geen leidraad of onderrigt kan geven, en juist daar het liefst hare nasporingen voort te zetten, die zij, wat derzelver gewigtigheid betreft, voor oneindig voortreffelijker, en, wat derzelver doelwit aangaat, voor veel verhevener houdt, dan alles, wat het verstand in het veld der verschijningen leeren kan, zoo dat wij, zelfs bij het gevaar van te dwalen, eer alles wagen, dan dat wij zulke aangelegen onderzoekingen uit eenigen grond van bedenklijkheid, of uit geringschatting en onverschilligheid opgeven zouden. Deze onvermijdelijke opgaven der reine Rede zelve zijn - God, Vrijheid, Onsterflijkheid.’ En bij deze onvermijdelijkheid, die in den aard onzer Rede ligt, is 'er echter geen enkel bewijs voor het bestaan van God! Zeker het gezond verstand gaat zoo angstig diep niet; maar daarentegen wordt het ook door geene onvermijdelijke teleurstelling gefolterd. Het vindt voor zich zekerheid van het aanwezen Gods, en dit vindt het zoo wel bij den domsten Woestijnbewoner, als bij den verlichten Socrates. ‘On demandoit un jour (verhaalt d'arvieux Voiag. en Arabie) a un pauvre Arabe du désert, ignorant comme le sont la pluspart des Arabes, comment il s'étoit assuré qu'il y avoit un Dieu. De la même façon, repondit - il, que je connois par les traces marquées sur le sable, s'il y a passé un homme on une béte.’ En xenophon berigt ons (Memorab. socrat. l. 4.) dat Socrates tot euthydemes, die zich van het aanwezen der Goden poogde te verzekeren, onder anderen zeide: ‘Die groote God, die het Heeläl gesticht heeft, en dit groote Werk onderhoudt, daar alle de deelen in goedheid en schoonheid volkomen van zijn; hij, die gemaakt heeft, dat zij door den tijd niet verouden, maar zich altijd in eenen onsterflijken bloei bewaren; die, boven dien, nog oorzaak is, dat ze Hem onschendbaar en met eenen spoed, die onze verbeelding te boven gaat, gehoorzamen; die God, zeg ik, is zichtbaar genoeg door zoo vele wonderen, daar hij de Oorsprong van is.’
Zonder voor 't overige te beslissen, wat hier de Theoretiesche Rede alleen, wat ze, vereenigd met de Practiesche, doe (iets, dat in de daad, in een zoodanig te zamengesteld wezen als de mensch hier is, geen sterveling vermag; zie de aanhal. uit Reinhards Moral-System in de eerste Noot van den eersten Br.) is het genoeg, overtuigd te zijn, dat het gelooven aan een' God behoefte voor den hulpeloozen, ongelukkigen, met zoo vele nooden worstelenden mensch is, om het als eene weldadige inrigting aantemerken, dat dit geloof meer aan 't gezond verstand, dan aan eene scherpzinnige bespiegeling, of kunstige demonstratie, verbonden is. Wie herinnert zich hier niet aan het gezegde van bernardin de st. pière (Etud. de la Nat. Etud. 6 in fine) dat even zoo waar is, als het eene edele gevoeligheid des harten te kennen geeft: Si la terre, zegt hij, était en effêt livrée au desordre, et qu'après une infinité de combinaisons, il parût enfin au milieu des monstres qui le couvriroient, un seul corps bien proportionné et couvenable aux besoins des hommes, qu'elle joie ne seroit-ce pas pour des êtres sensibles et malheureux de soupconner quelque part une intelligence, qui s'interesseroit a leur destinées! Beattie zou in het volgende gezegde dus nog wel gelijk kunnen hebben: ‘Elk, die het onderscheid tusschen waarheid en valschheid gevoelt, moet bekennen, dat waarheid iets vasts en bepaalds is, 't geen niet van den mensch, maar van den Schepper der Natuur afhangt. De grondbeginselen der waarheid moeten derhalven op hunne eigen klaarblijklijkheid, die men beschouwender wijze door het verstand gewaar wordt, rusten. Was dit zoo niet, en moest men redeneren om dezelven kracht bij te zetten, dan moesten zij ook aan eene gedurige wisselvalligheid zijn blootgesteld, en in elk mensch onder eene verschillende gedaante voorkomen, naar de bijzondere geschiktheid en aard van zijne redeneerende vermogens. En was het zoo met de zaak gelegen, dan zou geen mensch kunnen weten, of eenig voorstel waar of valsch ware, voor dat hij alle bewijsredenen, die er voor en tegen kunnen bijgebragt worden, gehoord hadde; en dan zelfs zou hij nog niet met zekerheid kunnen weten, of hij wel alles gehoord had, dat bijgebragt kon worden. Toekomende redetwisters zouden de vorige bewijsredenen kunnen omverwerpen, en nieuwe voor 't licht brengen, die voor een wijl onbeantwoord konden blijven, om dan op haar beurt door hunne opvolgers weder over hoop te worden gesmeten.’ Natuur en onveranderlijkheid der Waarheid, 1 D. 9de St. bladz. 155.

(6). Kant is door sommigen voor een Ideälist gehouden, schoon hij en zijne Voorstanders dit altijd op het sterkste hebben tegengesproken. Ongelukkig is de Kritiesche Wijsbegeerte door al te groote subtiliteit in het speculeren zoo donker en dubbelzinnig geworden, dat men menige stelling, door middel van dezelve, even goed voor- als tegen- kan spreken. Zoo schijnt men, bij voorbeeld, Kant van de beschuldiging van ideälismus vrij te moeten spreken, wanneer hij stellig zegt, dat de verschijnselen (phoenomena) toch altijd iets, dat hen veroorzaakt (noumena, dingen aan zich) veronderstellen; maar als men hem dan weêr, op andere plaatsen, van deze noumena, van deze dingen aan zich, hoort zeggen: ‘dat het verstand ze zich slechts denkt als transcendentale objecten, die de oorzaken der verschijningen zijn, en noch als grootheid, noch reäliteit, noch als zelfstandigheid (substanz) gedacht kunnen worden; van welken het dus volkomen onbekend zij, of ze in ons, of ook buiten ons aantetreffen zijn; of ze met de zinlijkheid te gelijk weggenomen worden, of, als wij deze wegnemen, nog overig blijven zouden;’ (Crit. der rein. Vern. pag. 344); dan schijnt de beschuldiging volkomen waar te zijn. Intusschen kan men deze dorre speculatie, die toch niemand tot een' grond van zijn werkelijk gedrag neemt, veilig voor de schoolen overlaten. Elk gezond verstand, dat nog door geene eindelooze abstractiën en speculatie bedorven is, zal aan de wezenlijkheid der dingen buiten zich blijven gelooven, en het kan ook niet anders. De boom, die voor mijne oogen staat, zij verschijning zoo veel hij wil; wanneer ik mijn' Hovenier beveel om hem op een ander stuk lands te verpoten, dan kan ik toch niet twijfelen, of het ding zelf, hoedanig mijne zinlijkheid het mij dan ook doe voorkomen, wordt verplaatst. Consequent en praktiekaal kan niemand van welgestelde hersenen (welk eene rol hij als Theorist ook verkieze te spelen) twijfelen, of er dingen buiten ons werkelijk zijn; want de grootste kunsttwijfelaar handelt, zoo dra hij zijne studeerkamer of katheder verlaten heeft, terstond weder zoodanig in het daaglijksch leven, als hij niet handelen kon, wanneer hij in waarheid aan het bestaan der dingen twijfelde. Dat intusschen 't geen onze zinnen aan de dingen buiten ons lenen, het werklijk aanzijn der dingen buiten ons niet alleen niet wegneme, maar dat er zelfs eene wezenlijke analogie tusschen de dingen buiten ons, en onze voorstellingen van dezelve, is, heeft hemsterhuis, dunkt mij, door de volgende ongekunstelde redekaveling voor het gezond verstand zeer voldoende bewezen. Vooraf noemt hij de zinnelijke voorstellingen: ‘het resultaat der betrekkingen, welken zich tusschen ons en de voorwerpen, en alles wat ons van de voorwerpen scheidt, bevinden.’ Zoo zijn tusschen ons en de zichtbare voorwerpen: het licht, onze oogen, de werking onzer zenuwen enz. Dan vervolgt hij dus: ‘Laat ons nu eens voor het Voorwerp stellen het getal 4, voor alles vereenigd wat zich tusschen ons en het voorwerp bevindt, het getal 3; en voor de voorstelling van het voorwerp, het getal 12. Nu is zeker 12 (de voorstelling, het ding, zo als ik het beschouw) niet = 4, het ding aan zich. Was intusschen het getal 4 niet 4, zoo was 4, gemultipliceerd mets, geen 12. De voorstelling = 12 is dus noch de reine voorstelling van het, voor het voorwerp zelven gezet, getal 4, noch die van het, voor dat alles vereenigd, wat zich tusschen mij en het voorwerp bevindt, gezet getal 3; noch de handeling van het te samen- en op - nemen; maar zij is de voorstelling van 12. Betracht ik nu, bij voorb. een' Kogel, zoo geeft het uiterlijk voorwerp, benevens alles, wat zich tusschen het zelve en mij bevindt (de indruk te zamen met deszelfs opneming in mij) juist die voorstelling, welke ik een' Kogel noem. Betracht ik eene Zuil, zoo geeft het uiterlijk voorwerp, benevens alles, wat zich tusschen het zelve en mij bevindt, weder de juiste voorstelling, welke ik eene Zuil noem. Daar nu dat geen, dat zich tusschen mij en den Kogel bevindt, het zelfde is, wat zich tusschen mij en de Zuil bevindt, zoo moet ik besluiten, dat het onderscheid, 't geen ik tusschen den Kogel en de Zuil waarneem, zich in deze voorwerpen zelven moet bevinden’ Ik heb voor 't overige dit betoog van hemsterhuis (aangehaald bij j.m. sailer Vernunftlehre B. 1. pag. 18 en 19) hier alleen bijgebragt, om te doen zien, hoe men zelfs die grondwaarheden, welke God in den aard onzer redelijkheid ingevlochten heeft, tot een spel van louter speculatie kan maken, en ze dan, naar willekeur, verdedigen of ontkennen. Gelukkig, dat al het geen tot ons waarachtig heil behoort, enkel aan 't algemeen gezond verstand, en nooit aan eenige graaden meer of minder schranderheid in het speculeren of redetwisten verbonden zij. Na alles voor en tegen gelezen te hebben, blijven wij aan de wezenlijkheid der dingen buiten ons even zeer gelooven, als wij er aan geloofden, eer wij er iets over lazen, en den Ideälist zelven is 't onmooglijk, om niet te gelooven, dat het boek, 't geen hij ter staving van zijne gevoelens geschreven heeft, niet werkelijk besta.

[p. 41]

 

De Wijsgeer zelf, hoe zeer door twijfelzucht gedreven,

 

Blijft in zijn stelsel slechts de waarheid tegenstreven.

 

Beschouw zijn handling, zie, hoe zij terstond u meld',

 

Dat hij niet twijflen kan, waar 't eerste waarheên geldt.

 

Hij moge in zijn betoog 't bestaan der dingen wraken,

 

Hij zal in zijn gedrag hun aanzijn niet verzaken.

 

Zoo hij één oogenblik, hoe groot zijn roem ook zij,

 

Zijn Leer getrouw bleef in de daagsche maatschappij,

 

Zou elk, die nu hem volgt, hem als onzinnig vlieden,

 

En voor 't wijsgeerig kleed veelligt een zotskap bieden.

 

 

 

Sophie! uw reedlijkheid valt hier mijn oordeel bij. -

 

Geloof intusschen niet, dat ik partijdig zij,

 

Of Kant gelijk stel met dat aantal aterlingen,

 

Dat ons zijn onbescheid als godspraak op wil dringen^(7)..

 

'k Misken 's Mans waarde niet. Als Denker blijft hij groot.

 

'k Ving menig lichtstraal op, die uit zijn stelsel sproot.

 

'k Draag achting aan zijn zucht om reine deugd te kweeken^(8).,

 

En haar op zinlijkheid en laag belang te wreken.

(7). Te kennen aan hunnen trots en onverdraagzaamheid omtrent elk, die van hun in gevoelen durft verschillen; en aan hunne oneenigheid en eeuwigen twist onder elkanderen over den echten zin der Kantiaansche stellingen, welken intusschen, volgens hun voorgeven, geschikt zouden zijn, om eindelijk éénheid in de Wijsbegeerte te brengen, en den hoogen toon der Dogmatiek tot de bescheiden taal van een redelijk geloof af te stemmen.

(8). Over 't algemeen heeft men Kant regt laten wedervaren, zoo omtrent zijne poging om de Zedeleer op een onwrikbarer fondament te vestigen, als over 't geheel omtrent het destructief gedeelte zijner Wijsbegeerte, dat zeker de luchtgebouwen der vorige Schoolen heeft doen instorten en in hun niet te rug keren. Moses mendelssohn noemde, uit dit laatste gezichtspunt, den Koningsberger Wijsgeer met regt: den alles vermorselenden Kant. Ook dezen roem ontzegt hem de redelijke en onpartijdige Reinhard niet.

[p. 42]

 

Maar als hij stout zijn Leer, als onbedrieglijk, roemt,

 

En zijn beginselen voor ieder geldend noemt,

 

Dan poog ik mij vergeefs zijne uitspraak op te dringen;

 

Ik zoek naar waarheid, en ik vind bespiegelingen;

 

En volg ik hem ook dáár, 'k stort uit de hoogte neêr,

 

En vind mij zonder God en zijne ontdekking weêr.

 

Gelukkig brak hij af. Wat menschenwijsheid stichtte,

 

't Vernuftgevaarte van de vroegere eeuwen, zwichtte

 

En zonk voor hem in 't stof. Daar blonk in vollen dag,

 

Hoe luttel hier 't vernuft des stervelings vermag!

 

Maar hier ook zwijmt zijn lof. Al wat wij weêr ontvingen,

 

Al 't geen hij opbouwt, zijn weêr de oude beuzelingen,

 

En ligt, na 't stoutst verwijt hoe dwaas hier magtspreuk zij,

 

Sprak nooit de trotsheid op een hooger toon dan hij^(9)..

 

 

 

Dat elk, wien 't lust, Vriendin! zich voor die trotsheid buige

 

En d'Afgod van den dag de volgzieke eer betuige;

 

Voor mij, wien luttel roems bij meerder zielrust streelt,

 

Mij lacht geen stelsel aan, dat eens vertwijfling teelt.

 

Ik weet hoe schaars het hart, als onspoedswinden waaijen,

 

En bange nood het knaagt, zich met een schim laat paaijen;

(9). Nimmer heeft eene Wijsbegeerte zulk eene aanspraak op onfeilbaarheid gemaakt; nimmer zoo onbepaald beweerd, dat de mensch door zijne rede, niet slechts zich zelven, maar zelfs de natuur, en het gantsche rijk van redelijke wezens, wetten voorschreve. ‘Men denke de uitwerkselen eens na (zegt hier Reinhard l.c.) die deze aanmatigingen in jonge, vurige hoofden te weeg moeten brengen; den hoogmoed, welken zij daar verwekken; den tegenzin tegen alle auctorieteit, welken zij daar aanvuren; de onverdraagzaamheid omtrent anders denkenden, welke zij daar voeden; de zeldzame inbeeldingen eindelijk, waartoe zij daar aanleiding zullen geven, de inbeeldingen naamlijk, als of zich de onbepaald gebiedende wetten, met welken een kritiesch Philosoof zoo rijkelijk voorzien is, aan al de wereld voorschrijven, en Staat en Kerk zich op het oogenblik daarnaar veranderen en omvormen lieten. Men oordeele zelf, of men van menschen, wien deze geest bezielt, die in het hooge gevoel van hunne autonomie (eigen Wetgeving) niet zeer genegen kunnen zijn, om zich ergens aan eenige auctoriteit te onderwerpen, in de betrekkingen van het burgerlijk leven veel lofwaardigs zou kunnen verwachten, indien men er niet op rekenen kon, dat zij, tot geluk van hun zelven, en van de wereld - niet consequent zullen zijn.’

[p. 43]

 

Ik weet, hoe 't geen een rots in malschen voorspoed scheen,

 

Dan, als bewogen stof, daar wegzinkt om ons heên;

 

En in het vreeslijk uur, als, tusschen dood en leven,

 

De mensch slechts eeuwigheid voor zijn gezicht ziet zweven;

 

Als met zijn jongste kracht zijn wijsheid hier vergaat,

 

Hoe luttel komt den geest zijn stelsel dan te baat^(10).?

 

Ach! 't hart behoeft een' God om dan zijn' moed te stijven.

 

Genade is 't jongste vlot, waarop zijn hoop blijft drijven,

 

En, waar zijn waarde en schuld het oog niet meer misleidt,

 

Vergeving al de loon, daar zich zijn deugd meê vleit.

 

 

 

't Zegt luttel voor mijn hart, hier door 't vernuft te blinken.

 

We ontzinken aan den roem, waar we aan ons zelv' ontzinken.

 

Schouw, hoe een bolingbroke in foltrende onrust sterft^(11).,

 

En van zijn fijn vernuft geen laafdronk zelfs verwerft;

 

't Blijft magtloos, waar de nood ten toppunt is gestegen,

 

Een' enklen zweetdrop van 't verbleekt gelaat te vegen. -

 

Hoe lacht de Hut mij aan, door schamel riet gedekt,

 

De stroobos, die de leên tot eenigst leger strekt,

 

Maar die het Christendom veradelt door zijn' zegen!

 

Hoe blinken ze in mijn oog, hoe zwelt mijn hart haar tegen!

(10). Met alles, wat in die oogenblikken op geen godlijk gezag rust, gaat het ons, als het den ingevoerden Toehoorder van Cicero (Tusc. Disp. l. 1. cap. 11) ging, omtrent de bewijzen van plato voor de Onsterflijkheid der ziel. Zoo lang hij 't boek in handen had, scheen hij overtuigd te zijn; maar zoo dra hij 't weggelegd had, verdween de overtuiging, en alle de voorige twijfelingen waren weer daar. En dit gebeurde aan iemand, die vurig wenschte om van de onsterflijkheid der ziel overtuigd te worden, zelfs schoon dat gevoelen in den grond niet waar mogt zijn; die liever met plato wilde dwalen, dan met anderen gelijk hebben. Cicero had dus regt, toen hij, na verschillende gevoelens over de ziel opgegeven te hebben, eindelijk besloot: Harum sententiarum quae vera sit, Deus aliquis viderit. ‘Een God alleen kan weten, welke van deze gevoelens het ware zij.’

(11). Zie onder anderen j. oswald Beroep op het gemeen Gevoel, Hoofdst. 3. pag. 104.

[p. 44]

 

Och! zalig, zonder praal, maar tevens ongestoord,

 

Rolt daar het leven des vergeten stervlings voort.

 

Ootmoedig, zonder waan, hier met zijn deel te vreden,

 

Eenvoudig, kinderlijk in 't Heillicht na te treden,

 

Berust hij in de liefde eens Vaders onder smart. -

 

Zijn Bijbel in de hand, zijn Jesus in het hart,

 

Ziet, voelt hij, onbevreesd zijn' aardschen kerker sloopen,

 

En blijft, op zijnen God, een schooner toekomst hopen,

 

Verzekerd, dat het woord van zijn beloftenis

 

Zoo onveranderlijk, als eeuwig zeker is! -

 

 

 

Neem de Openbaring weg; Vriendin! wat blijft 'er over?

 

Ach! louter dwaling, nu eens fijner, dan eens grover!

 

Wat was eens plato, eer nog de eeuwstroom hem bedolf?

 

Wat aristoteles, descartes, leibnitz, wolff?

 

Zag beurtling de Aarde niet bij hen de waarheid blinken,

 

En beurtling hunne Leer voor 't volgend stelsel zinken?

 

Nog korts had elk in wolff de Reden aangerand;

 

Nu weert zij hem; want ziet, daar wolff stond, staat nu Kant,

 

Met hem de Onfeilbaarheid! - en vruchtloos pogen eeuwen;

 

De dwaze magtspreuk, die hem huldigt, te overschreeuwen

[p. 45]

 

Zij wraakt de groote les der vroegre ervarenis,

 

Dat Kant eerlang weêr wordt, wat Wolff reeds heden is^(12).,

 

En 't Menschdom, zonder God, hier rondtast als de blinden,

 

De Waarheid angstig zoekt, maar nimmermeer zal vinden.

 

 

 

Mijn Rede zelf, als ik haar uitspraak hulde doe,

 

Vertrouwt van voren 't reeds gerust mijn' Schepper toe,

 

Dat Hij zijn menschen, waar hun zwakke krachten zwichten,

 

Omtrent zijn' wil, zijn doel, zijn' eerdienst, en hun pligten;

 

Het zijn of nietzijn, dat bij 't graf hun ovrig schiet;

 

Bij hun behoefte en nood, niet in 't onzeekre liet.

 

Een eedle Socrates bevestigt mijn vertrouwen.

 

(Ach! altijd bleef de deugd in God haar' steun aanschouwen!)

 

Waar hier haar waarde en hoop zoo naauw aan is gepaard,

 

Scheen hem, van eenen God de naadre ontdekking waard'.

 

En ik zou, buiten God, hier naar voldoening streven?

 

Kan Wijsbegeerte aan 't hart dan ooit verzeekring geven?

 

Ach! tot dit oogenblik wordt immer nog gestreên.

 

't Verschil blijft eindloos, en de waarheid is slechts één!

 

Sophië! volg uw hart en blijf zijn uitspraak beiden.

 

Zou ijdle woordenpraal uw rein gevoel misleiden?

(12). Dat eerlang begint werkelijk reeds dààr te zijn. Elk toch, die met de Hoogduitsche Letterkunde bekend is, weet hoe veel Renegaten de kritiesche School reeds telt, en daar onder mannen van naam en grondzuilen van dezelve, als een Reinhold en Ammon onder anderen, welke laatste, naar men mij bericht heeft, alle zijne vorige werken op nieuw zou bearbeid hebben, om ze van de inmengselen der kritiesche Wijsbegeerte te zuiveren, daar hij, zoo onlangs nog, een warm voorstander van was. Sic transit gloria mundi!

[p. 46]

 

Waar vindt gij moed en troost, ook bij 't balsturigst lot?

 

Waar in het duister licht, en in den nood een' God?

 

Waar daauwt de stille Cel van ongekenden zegen?

 

Waar zwelt de dankbaarheid den zwaarsten pligt hier tegen?

 

Waar is de zielrust grootst, het hart het meest voldaan?

 

Waar juicht het bij het graf onsterflijk leven aan?

 

Is 't bij den Wijsgeer, of den minst verlichten Christen? -

 

Sophië! volg uw hart, en laat den Wijsgeer twisten!