Brieven over verscheide onderwerpen. Deel 3

[p. 52]

Tweede brief.

Betekenis van het woord: sentimenteel, voor- en na-deelen van sentimenteele schriften, over de liefde, genoeglijke en deugdbevorderende droefgeestigheid.

Het woord Sentimenteel, thans zo algemeen, in zulk eenen verschillenden zin, en veelal zo verkeerd gebruikt, is, zo ver ik heb kunnen naspooren, van eene Engelsche afkomst, en door een van de geestigste voortbrengselen van den altijd oorspronglijken Sterne, ik meen Yoricks Sentimenteele Reis, bijna in alle taalen overgezet, alom bekend geworden. Ik zou het niet beter dan door gewaarwordelijk weten over te brengen, en dan versta ik door sentimenteele schriften dezulken, in welken eigen gewaarwordingen uitgedrukt en door eenen stijl, die meer tot het hart en tot de verbeeldingskragt dan tot het verstand spreekt, zodaanig uitgedrukt worden, dat ze in de ziel van den

[p. 53]

Lezer overgaan en daar eene tedere, soortgelijke gevoeligheid verwekken. Wanneer men dit tot eene Roman gelieft te bepaalen, dan zal eene sentimenteele geschiedenis eene zoodaanige zijn, waarin de voorvallen aan de gewaarwordingen ondergeschikt zijn, en in dewelke men meer de aandoeningen beschrijft, die de Personaadjen, welke men ten tooneele voert, ondervinden, dan de gebeurtenissen van hun leven.

Uit deeze beschrijving ziet gij terstond, dat men, met een geschrift sentimenteel te noemen, noch omtrent deszelfs vrolijken of treurigen inhoud, noch omtrent deszelfs moreele waarde, iets zekers bepaale. Zo dra 'er voornaamlijk gewaarwordingen in uitgedrukt worden, is het sentimenteel; maar deeze gewaarwordingen kunnen edel en zij kunnen verachtelijk; zij kunnen deugdzaam en zij kunnen misdaadig; zij kunnen vrolijk en zij kunnen treurig zijn; in de drie gevallen bepaalt de natuurlijk uitgedrukte gewaarwording voor den kunstrechter, die het enkel als een produkt der schoone Letteren beschouwt, de waarde van het geschrift, als een sentimenteel geschrift aangemerkt, en hij zal uit dit gezichtspunt een Roman, daar slechte, maar natuurlijke, gewaarwordingen in vertoond worden, den prijs

[p. 54]

geven boven eene andere, daar deugdzaame, maar onnatuurlijke, zonder gevoel nagebootste, gewaarwordingen in verspreid zijn; even gelijk hij Ovidius, ook waar hij zijne Corinnaas bezingt, als Dichter boven Sluiter, in die eigen betrekking, verkiezen zal, schoon de eerste voor de ongebondenheid en de laatste voor de deugd en godvrucht gezongen heeft. Aretino is zo wel een sentimenteel schrijver als Young, schoon de een voor de Hel en de andere voor den Hemel geschreven heeft, en de aangehaalde Sterne is in de beschrijving van zijne anecdote met de Fille de Chambre van Madame de R... niet minder sentimenteel, dan in de uitmuntende gewaarwordingen, welken hij Oncle Tobie zo dikwerf in het hart legt, en die elk rechtschapen Lezer de edelste traanen afpersen. Wanneer ik derhalven een boek alleen afkeur om dat het sentimenteel is, handele ik of partijdig of zonder kunde. Want niemand, die juist denkt en billijk oordeelt, zal het schilderachtig voordragen van edele gevoelens en aandoeningen afkeuren, en met een geschrift enkel sentimenteel te noemen, heb ik nog niet te kennen gegeven of de sentimenten, 'er in voorgedragen, deugdbevorderende of het tegendeel zijn.

[p. 55]

Het tot hier toe beredeneerde komt mij zo duidelijk voor, dat ik uw oordeel zou waanen te beledigen, indien ik 'er langer op staan bleef, en gij begrijpt van zelven, dat ik, het sentimenteele verdedigende, bepaald dat verdedige, 't welk aan de deugd gewijd is, terwijl geen rechtschapen mensch zich immer tot voorspraak van het andere opwerpen, maar het veel eer als een schandlijk misbruik van de kunst veroordeelen en afkeuren zal.

De wezenlijke vraag komt dus hier op neêr: zijn sentimenteele schriften, waarin prijswaardige gevoelens voorgedragen worden, al of niet nadeelig? en de knoop, zo als duidelijk is, ligt in het sentimenteele; niemand toch keurt het voordragen van edele gevoelens af, maar men sloot zich aan de wijze, waarop het in diergelijke geschriften gedaan wordt, dewijl ze rechtstreeks op de hartstochten en driften werkt, en de ziel des Lezers juist de eigen schokken mededeelt, welke de Vervaardiger van deeze geschriften onder zijnen arbeid gehad heeft.

Alle de bedenkingen, die ik tegen het sentimenteele heb hooren aanvoeren, komen op deeze twee hoofdzaaklijk neêr. Door louter drift en verbeeldingskracht te zijn, stelt

[p. 56]

men gewaarwordingen voor, die in de natuur niet gevonden worden, die veele Lezers echter voor wezenlijke gewaarwordingen houden en hier door, in de eigen drift ontstoken, een hersenschim nalopen, welke nergens aan te treffen is, hen voor mindere aandoeningen verstompt; en aan eene zekere werkzaamheid zo wel als aan het geluk, dat nog voor hen op deze waereld gezaaid was, ontrukt. Hier komt in de tweede plaats bij, dat men, eenmaal eenen zekeren graad van gevoeligheid in den smaak gebragt hebbende, oorzaak is, dat duizend menschen het gevoel poogen natebootsen en hier door tot die menigvuldige grillen vervallen, die wij in verschillende schriften der Duitschers, onder anderen in zekere Brochure über die Empfindeleij, zo geestig vinden ten toon gesteld.

Indien men door gewaarwordingen voortestellen, die in de natuur niet gevonden worden, verstaat onnatuurlijke gewaarwordingen te schilderen, aandoeningen, die nimmer in het menschlijk hart plaats hebben of kunnen plaats hebben; maar die de schrijver, zonder ze te gevoelen, uit zijn geheugen, als 't ware, daarstelt - dan tast men met deeze tegenwerping alleen het valsche sentimenteele, het nagebootste gevoel aan. En men behoeft niet

[p. 57]

te vreezen, dat dit de Lezers vervoeren zal. Indien het gezegde van Horatius waar is: zo gij wilt dat ik schreien zal, schrei gij dan eerst ⁽¹⁾; dan kan geen sentimenteel schrijver immer de harten medesleepen, of de gewaarwordingen, die hij uitdrukt, die hij in de ziel van anderen poogt te verwekken, moeten eerst in zijn eigenhart gewoond hebben en daar uit lijnrecht op zijn papier gekomen zijn. Het gevoel laat zich van alle dingen het minst nabootsen. 't Heeft zijne eigen natuurlijke wending, zijn eigen kunstelooze taal; eene zekere stilte en kortheid van stijl, mag ik mij zo uitdrukken, die tot in de kleenste trekken karakteristiek is, en zelfs een enkel overtollig of niet juist uitdrukkend woord haat. Niemand zal hieromtrent ligt bedroogen worden. Gevoel werkt altijd op gevoel. Zo een sentimenteel schrijver onwillige traanen uit de oogen weet te lokken, dan moet 'er wel waar gevoel in zijne schriften zijn; zo hem dit mist en de ziel zijner Lezeren koud blijft, heeft hij, bij al zijn kunst, zeker zelf niet gevoeld, en niets kan dit gebrek in zijn werk herstellen.

Maar mooglijk doelt men in deeze te-

(1) - Si vis me fiere, dolendum est
Primum ipse tibi.

[p. 58]

genwerping op die hooge gewaarwordingen, die maar enkel en bepaald in harten van de eerste groote gevonden worden. Ik heb reeds meermaalen toegestemd, dat elke gewaarwording aan een' Lezer romanesk en geoutreerd voor moet komen, zo dra ze uit een' hooger graad van gevoel geboren is, dan hij bezit. 't Is hieromtrent met de deugd zelve juist als met het gevoel gelegen. Men schetse het karakter van eenen edelen Vaderlander, die voor zijn land en medeburgeren alles wat hij bezit, prijs durft geven; die meer durft doen, die, door heerschende vooroordeelen vervolgd, ook de algemeene achting aan zijnen pligt blijmoedig op kan offeren, en dan nog, te midden van deeze schijnbaare rampen, zo zalig is, dat de rijkdom en heerlijkheid eener blinkende waereld voor den hemel, die in zijn hart woont, als de morgenschemering voor de zon, verdwijnen. Hoe weinig stervelingen zullen dit karakter natuurlijk en niet boven het menschlijke vinden? Het Fragment uit Julia kan hier in een ander opzicht ten proeve van verstrekken. Een jongeling, die naast het eenigste meisje, dat hij lief heeft - in een gevoelverwekkend boschje - bij het vertederend avondrood - eenzaam en bemind - geheel mensch, lou-

[p. 59]

ter gevoel, zeker van niets vergeefs te zullen wenschen - echter uit eene verheven liefde voor de deugd - uit een gevoel, dat 'er geenzuiver genot zonder zielrust mooglijk zij - de magtige zinnelijkheid onder zijne voeten treedt en voor eene, nog zo verwijderde, onsterflijkheid eene tegenwoordigheid, blinkende van geneuchte en wellust, de waereld en den tijd verachten kan; - aan hoe veel jongelingen moet dit karakter, niet slechts als een louter ideaal, maar zelfs als een onnatuurlijk, geoutreerd ideaal, voorkomen? Hoe menig een zal, dit lezende, in zijn hart zeggen: Eduard bestaat niet, of zo hij bestaat, is hij de grootste dwaas geweest. Helaas! waarom moet ik belijden, dat ik zelf dit meêrmaalen heb hooren zeggen!

Ondertusschen ziet gij, mijn vriend! dat ook in dit geval het gevaar van Lezers in de eigen gewaarwordingen mede te zullen slepen, weer niet zeer groot is. Zo dra het voor de meesten onnatuurlijk is, zullen 'er de meesten niet door ontvlamd, niet door vertederd worden. 't Zal hen koel laaten en zij zullen 'er om lagchen. Een tegenovergesteld tooneel, zo algemeen in onze Romans voorkomende, zou meer Enthusiasten en Navolgers vinden. Let hier inmiddels eens op de ongerijmde gevol-

[p. 60]

gen, die uit de stelling, dat men niet dan karakters en gewaarwordingen moet vertoonen, zo als ze gewoonlijk in de maatschappij gevonden worden, voortvloeien. De edelste karakters raaken dan op den laagsten trap en de verhevenste aandoeningen moeten het minste vertoont worden, want beiden vindt men weinig helaas, enkel! - in de gewoone zamenleving. Een Roman zou dan vol moeten zijn met laage, verachtelijke, louter dierlijke gewaarwordingen en daaden, daar, om de honderd bladzijden, eens een eenzaam blinkend starretje dien nacht van duisternis kwam doorbooren. En zo het waar zij, gelijk het onbetwistbaar waar is, dat het lezen van diergelijke soort van schriften het hart en de gevoelens der Jeugd meer vormt, dan men denkt, zou men eerlang, de verbastering geduurig meer toenemende, om natuurlijk te blijven, schriften voor den dag zien komen, die de menschlijkheid tot oneer, tot verdere waare verwoesting, zouden verstrekken. Neen, om harten voor de deugd en het waar geluk, dat op de deugd alleen rust, te winnen, moet men de verhevenste gewaarwordingen (dezulken naamlijk, die in de daad dit zijn, en niet die het vooroordeel naar de voorschriften van onze Eeuw, welke, door de weel-

[p. 61]

de en uitwendige vertooning voorgelicht, een eigen systema van deugden ⁽²⁾ heeft weten te vormen en gezag bij te zetten, 'er voor houdt) zo beminlijk, zo uitlokkend, afschilderen, dat derzelver toverkracht zich tot in de ziel ook van zodaanige Lezers doet gevoelen, die tot hier toe, door de zinnelijkheid aan een verkeerd eigenbelang geklonken, hunne laage driften tot de eenige gidsen op den weg naar 't geluk koozen, en daar van lieverlee die uitwerking doe, dat eindelijk de zucht om waarlijk rechtschapen te zijn de eenige zucht om waarlijk gelukkig te zijn bij hen worde en deeze al den flikkerglans der aanlagchende weelde en wellust in hunne harten overhale.

't Is mij onmooglijk om hier alle de

(2) Zoude ik te veel zeggen, als ik staande hield, dat in de waereld thans alles naar het uitwendige alleen beoordeeld wierd, zonder dat iemand zich over de drijfveeren en het inwendige bekommerde? Uit dit fraaie gezichtspunt veranderen bijna alle deugden en ondeugden van gedaante en helaas! mooglijk hebben zij dit reeds bij de zogenaamde beschaafde Volkeren gedaan. Onverschilligheid wordt dan Wijsbegeerte; indolentie, gebrek aan gevoel, berusting in de beschikkingen der Voorzienigheid; geeuwende en doodlijk verdrietige bijwooning zachte en vreedzaame Huwlijksliefde, enz.

[p. 62]

gewaarwordingen, waaromtrent men den sentimenteelen schrijver beschuldigt dat hij de teergevoeligheid te hoog drijft, na te gaan, 't zal ook minder noodig zijn, als men in aanmerking neemt, dat de hevigste beschuldiging de Liefde betreft, en dat wij dus, hieromtrent onze gedachten medegedeeld hebbende, billijk verwachten kunnen, dat elk oordeelkundig Lezer ze van zelven op de overige gewaarwordingen toe zal passen. Ik wil u eerst de beschuldiging in haar geheel opgeven. Dus leeze ik ze bladz. 70 van de Gedachten over het sentimenteele: ‘Vooral zoekt men de teergevoeligheid der liefde (somtijds onder den voorgrwenden naam eener gevaarlijke en ligt verleidende Vriendschap ⁽³⁾ tot zulk eene hoogte te drijven.

(3) Indien de Schrijvers dit onder den naam eener gevaarlijke en ligtverleidende Vriendschap doen, is 'er geen vrees dat hunne pogingen zeer sterk gelukken zullen. Zij waarschouwen dan ten minsten nog al ter goeder trouwe dat de vriendschap, die zij prediken, gevaarlijk en ligtverleidend is. Elk ziet dat de Schrijver, zich hier wat duister uitdrukt. De Schrijvers, die men in deeze woorden gispen wil, prijzen de Vriendschap tusschen persoonen van verschillende sexen nergens aan onder den naam van eene gevaarlijke en ligtverleidende vriendschap; maar zoo beschouwt ze onze Schrijver. Inmiddels heb ik tegen deeze geheele passage, dat ze eene kwaade trouwe toeschrijft aan de sentimenteele Schrijvers, als of deezen tegen hun beter weten handelden, en uit roemzucht of nog verkeerder oogmerken met de verdorven driften der menschen hun voordeel poogden te doen. Zulk een liefdeloos oordeel staat, zonder de allerduidelijkste bewijzen, niemand vrij. Ik ben zeer overtuigd, dat men naar zijn geweten handelen kan, en teffens eene sentimenteele liefde boven alle anderen verheffen. En niemand keurt zulke verderfelijke bij oogmerken, als hier bedoeld worden, welmenender af dan ik doe. Tegen die Vriendschap, welke de schrijver hier aantast, heb ik zo veel dan iemand gewaarschouwd, gelijk men, als ik over den moreelen inhoud van Julia spreken moet, zien zal.

[p. 63]

Vooral leggen de Schrijvers het daarop toe. En geen wonder; 't is het zekerst middel om te behaagen. 't Is vergif, dat zij in den beker schenken; maar elk bemint dit vergif. Zulke overdreven tafereelen ondertusschen maaken de Liefde tot afgoderij, en de teergevoeligheid tot eenen beul, tot eene bron der allerakeligste lotgevallen’. Hier moeten wij eenige oogenblikken bij stil staan.

Wat zijn hier overgedreven tafereelen? Dezulken, die hooger gaan dan men ze thans in onze verbasterde zamenleving - eene fraaie natuur waarlijk! - vindt? Zeker zul-

[p. 64]

ke tafereelen van Liefde zullen de meeste menschen doen zien, dat ze de Liefde nimmer gekend hebben, en ik wil niet ontkennen, dat 'er eene verbaazende omkeering in het stuk van Echtverbindtenissen voor zou vallen, indien men de jeugd op deeze schilderijen kon doen verlieven. Maar de vraag is of deeze verandering nadeel aan het geluk en aan de deugd zou doen? Zo ja, weg dan met deeze fraaie tafereelen, die, terwijl ze het hart onreiner zouden maaken, zich in de natuur tot onherstelbaar ongeluk van den ijlhoofdigen zoeker, nergens laaten aantreffen. Zo neen, gezegende schilderijen dan, welke ons aan eenen wezenlijken rampspoed onttrekken en het waar geluk en de deugd leeren kennen. Zien wij hoe het hieromtrent in de natuur bij ons gelegen zij, welke tafereelen van Liefde de Sentimenteelschrijver of Dichter ophangt, en eindelijk welke natuurlijke gevolgen 'er uit de verkleefdheid en zucht om deeze tafereelen voor zich zelven met de daad waar te maaken, op de Liefde en echtverbindtenissen onder ons voortvloeien. Dan, en dan alleen, zullen wij veilig kunnen beslissen of het schilderen van zodaanige tafereelen goed- of af- te keuren zij.

Oorspronglijk begrijp ik dat de wederzijd-

[p. 65]

sche genegenheid des harten de eenige en zuivere drijfveer tot echtverbindtenissen waar. 't Geen wij hieromtrent in het oudste Boek der waereld vinden, is genoeg om dit gevoelen te staaven. De tafereelen van liefde en huislijk geluk van den Patriarchaalen tijd zijn zo aandoenlijk, zo treffend, dat ze door alle eeuwen heên een gevoelig hart, 't welk ze leest, de traanen uit de oogen zullen persen, en 'er het zelve al de heerlijkheid der aarde gewillig voor doen afstaan. Naar maate de weelde de behoeften des Menschdoms vermeerderde en het goud een noodzaaklijk vereischte tot het geluk werd, weken de Echtverbindtenissen van haare oorspronglijke instelling meer en meer af, en thans kan men veilig zeggen, dat ze, over 't algemeen, een koophandel zijn, welke door de Eerzucht en Geldgierigheid voorgedraagen en geslooten wordt. Schoonheid, Verstand, Talenten, Deugd - voordeelen van den ouden tijd in eene vrouw! nu komt de ongelukkige, welke niets dan dit bezit, in geene aanmerking om gezocht te worden. De Zottin integendeel die van alle deeze gaven beroofd is, maar schatten aanbrengt, verwart in het aantal en de keus haarer aanbidderen. De meeste Ouders gaan in hunne kinderen van jongs

[p. 66]

af de vatbaarheid, als ik het zo noemen mag, van eenmaal vrij en overeenkomstig de zuivere keus van 't hart te beminnen, tegen. Reine Liefde belagchen ze in hunne tegenwoordigheid als een romaneske gril - sympathie als een vooroordeel der duistere midden-eeuwen. Indien ze rijk zijn, zullen ze hun kroost aanvuuren om zich nimmer dan aan een aanzienlijk en vermoogend Geslacht te vermaagschappen, even als of rang en geboorte ommer de plaats der zalige tevredenheid vervangen konden. Zijn ze minder door de Fortuin bedeeld, zij zullen aan het zelve eenen aanstaanden echtgenoot of Gade voorstellen, alleen verdienstelijk naar maate dezelve met tijdelijke goederen voorzien is. Het gevolg is, dat rijkdom en vermogen altijd boven deugd en verdienste in hunne pogingen gelukken zullen, en dat men in eene verbindtenis, welke een geheel leven duuren moet, daar ons tijdelijk geluk of ongeluk - en hoe vaak ons eeuwig! - alleen, volstrekt alleen, van afhangt; op alles ziet, uitgenomen op het eenige, dat aan eenen zaligen echt onontbeerlijk is - overeenstemming des harten naamlijk, en eene juist naar elkander berekende maat van gevoel en verstand. Zou de uitkomst van zulk eene re-

[p. 67]

denlooze en gelukverpestende handelwijze minder rampzalig kunnen zijn, dan wij ze daaglijks onder onze oogen zien? Waar zijn de gelukkige huuwelijken onder ons? Ten minsten, hoe gering is hun aantal, als men het bij de menigte slachtoffers van de vooroordeelen onzer Eeuw hieromtrent vergelijkt? Uitwendig, ik belijde het, vertoont zich dit altijd niet. Maar deeze schijn moge den dwaas verblinden, hij, die de geringste mensch- en waereld-kunde bezit, weet dat onze behoeftige Eeuw sederd lang het rampzalig middel heeft weten uit te vinden om haare afzichtige ellende in eenen prachtigen mantel te verhullen. Ondertusschen behoeft hij de woning eezer ongelukkigen niet binnen te treden noch hen in hunne pijnigende en verdrietbaarende eenzaamheid te volgen om overtuigd te zijn, dat hun beker vergiftigd is, en zij zich onderling tot beulen verstrekken. Hij ontdekt in het oog den worm, die rustloos aan het hart knaagt, en beeft van de ledigheid te rug, welke hij in de zielen dier beklaaglijke Echtelingen gaapen ziet - eene ledigheid, die al het goud der aarde noch de uitstekendste eerbewijzen vervullen kunnen!

Rampzalige Sexe! - gij vooral, gij zijt

[p. 68]

het onschuldig slachtoffer deezer gevloekte denkwijze. Wij weten ten minsten door welke drijfveeren wij in onze aanzoeken gedreven worden; maar gij wordt aangezocht; u zweert men liefde - eene liefde, sterker dan de dood - en gij zijt eenvouwig genoeg van te gelooven, dat het vuur, 't welk onder deezen kunstigen eed uit de verraaderlijke oogen straalt, door uwe verdiensten ontstoken zij, terwijl de onlijdelijke dorst naar uwe schatten het in de ziel alleen branden deed. Of behoort gij onder het getal dier oppervlakkige Meisjes, welke een' man eenen man rekenen en haare voortreffelijkheid naar de wolk van wierook, daar ze in omzweeven, afmeten ⁽⁴⁾ - o dan, dan is uw onheil

(4) Ik kan mij niet onthouden u hier een brok uit zeker hoogduitsch werkje, ten tijtel hebbende: Sittenlehre der Liebe und Ehe; medetedeelen. Dezelve verspreidt nog een nader licht over de tegenwoordige geschiedenis onzer Echtverbindtenissen, en is, naar mijn inzien, overwaardig om door dat gedeelte van de Sexe gelezen te worden, 't welk eenmaal in den Echt haare gelukzaligheid denkt te vinden. ‘Ik weet niet (zegt de Schrijver) wat voor eene, in haaren oorsprong goede, maar in de aanwending doorgaans ongelukkige Staatkunde het tot eene heerschende grondstelling gemaakt hebbe, dat het eene schande zij niet begeerd, en een roem van meerder jongelingen en in den eersten bloei der jeugd begeerd te worden. Zo zeer de natuur der zaak en het belang der bevolking dit vooroordeel schijnen te begunstigen, zo zeer verleidt het aan den anderen kant tot overijlde en al te voorbarige huuwlijken. Als men slechts, denken de goede meisjes, ras eenen man bezat, wat ligt 'er aan gelegen wat het ook voor een man zij? Op zijn best zien ze hier bij op eenige uiterlijke voortreffelijkheden - is hij rijk? is hij van goeden huize? heeft hij eene bevallige gedaante? - Het moreel karakter, deugd, verstand, zeden - daar aan denkt men zelden, even als of dit bij alle jongelingen gelijk, of bij geenen van hun te vinden ware. Ondertusschen herinnert ons de daaglijksche ervaaring, dat juist de onverschilligheid in dit stuk de ellende van geheele Huisgezinnen uitmaakt. Zo onzinnig is menigmaal de jeugd, dat zij de bedwelming van een kortstondig genoegen met het verdriet van lange jaaren, van een geheel leven, betaalt; dat zij aan den schijn der gelukzaligheid gaarn de gelukzaligheid zelve opoffert.
Kon ik ze allen opeischen zodaanige jonge gehuuwden en hunne wederzijdsche ouders, welken zich dwaaslijk wijs maaken, dat men werkelijk gelukkig zij, wanneer men het slechts in de meening der menschen zijn kan; ik begeleide ze uit de Assembleën, van de vrolijke partijen, van de concerten, van de speeltafel, uit de toiletkamer, in een woord, van het tooneel, waarop zij eene vreemde rol speelden, achter den voorhang - in het eenzaam vertrek. Hoe veele Ouders wenschen niet, dat hunne kinderen ongetrouwd, hoe veele Echtgenooten, dat ze vrij mogten zijn? Daar, waar de gelukzaligheid in het huis, als in haar binnenste heiligdom, op het aantrekkelijkst zijn moest, daar wordt zij door huislijke zorgen, door huuwlijksoneenigheden, door nijd en ijverzucht, door klagten en verwijtingen, door verdriet en zelfvervelendheid, door kwaade luimen en onverschilligheid, door de wanorde en kommer derhuishouding medogenloos op de vlugt gedreeven. Daar haat men zich, hoe meer men zich zelven bedroogen heeft. Daar is een Echtgenoot juist het tegengestelde van het geen hij als minnaar geweest is. Vergeefs vleit men zich zijne liefde te zullen behouden, zo als men dezelve verkregen heeft. En waarom dit? Rijkdom? Dewijl het gebruik daarvan den Man van rechtswegen toekomt, wat behoeft hij om die reden de Vrouw nog verder goede woorden te geven? Familierang? Wat weten haare verwanten, en wat kunnen zij 'er tegen, als de Echtgenoot zijne Gade in 't geheim verachtlijk of als een dwingeland behandelt? Vrolijke partijen? Deeze houden of na den Echt op, of zij verliezen de toverkracht der nieuwheid. Schoonheid - de roozen der wangen, de trotsche golving der hairlokken? Ach! mijne Vriendinne? hoe onverschillig wordt de minnaar niet voor de uiterlijke aantrekkelijkheden, wanneer hij ze op den duur ziet en 'er zich, om zo te spreken, heer en meester van weet? En even zo, wanneer een Vrouw niets achtingwaardigs aan haaren man kent, dan zijne goederen, zijne aartigheid, zijn' rang; wanneer hij in haar onbepaald bezit de voorige galante oplettendheid, de voorige aanvallige en voorkomende dienstvaardigheid vergeet; welk een nutteloos en overlastig meubel moeten zulke Echtgenooten zich onderling niet worden? -’

[p. 69]

niet afteweeren, of liever, dan kunt gij, bij gebrek van gevoel, nimmer geheel rampzalig worden. Maar voelt gij uw hart voor een verheven genot gevormd - maak dan uit

[p. 70]

liefde tot uw geluk uwe hoofdstudie van menschenkunde te verzamelen, en beproef, beproef, eer gij u zelve aan schijnschoone laaghartigheid en list ten prooi werpt. Vooral

[p. 71]

vergeet niet, dat een Lovelace en een Grandison in onze beschaafde eeuw dezelfde taal spreken.

Wat zou nu de Schrijver, dien men zo zeer veroordeelt, moeten doen, indien hij zijne tafereelen van liefde en huislijk geluk naar de natuur, die hem omringde, schikte? Eene liefde vertoonen, enkel op gouddorst gegrond, en die echter niet naliet het hart te vervullen, en zalige huuwlijken te maaken? Zeker dit zou naar den smaak van onze Eeuw zijn, en hoe veele Ouders zouden zulk eene lectuur aanprijzen! maar helaas! het zou schandlijk bedrog en logen zijn, en wee hem die 'er zich aan vergaapte! - Den zedenmees-

[p. 72]

ter uithangen, en onbeschaamd prediken, dat men zijne liefde plaatsen moet, daar waar het een hebzuchtig Vader beveelt, en dat men zijn geluk in het volbrengen zijner pligten vinden moet? - Fraai geredeneerd! - alleen de genegenheid van 't hart laat zich ongelukkig niet bevelen; behalven dat dit laatste den mensch veel te vroeg tot Engel zou maaken, iets, daar men zo veel tegen heeft. Zeker ik eerbiedig den edelen sterveling, die zijn tijdelijk geluk aan zijn' pligt opoffert - maar dan moet het pligt zijn, en is dit hier het geval? Is het pligt reine genegenheid voor vuige gouddorst te onderdrukken - de natuur tegen te gaan om aan eene staatkundige gewoonte te gehoorzamen? of, overeenkomstig het liefderijk oogmerk des Scheppers, zo duidelijk in het eerste huuwlijk doorstraalende, eene Echtvriendin te kiezen, bepaald, op dat zij, onder alle de wederwaardigheden van dit ondermaansche, eene hulpe tegen ons over zij, voor welke wij Vader en Moeder vrolijk verlaaten om ze, een geheel leven door, eenig en alleen aantehangen? Helaas! ik vrees zeer, dat men het voornaamlijk op het sentimenteele gemunt heeft, om dat het ons te veel tot de natuur te rug zou brengen, welke ongelukkig met onze

[p. 73]

driften en behoeften in contrast geraakt is.

Maar zien wij nu welke tafereelen van liefde de Sentimenteel-schrijver ophangt - ophangt, om 'er alle zijne Lezers en Lezeressen op te doen verlieven.

Onderlinge eenstemmigheid des harten - zie daar de eenige bron, daar hij oprechte liefde uit laat voortvloeien. Wederzijdsche volmaaking en gelukzaligheid - zie daar het eenige wit, dat zich zijne gelieven voorstellen. Alles voor elkanderen zijnde, heeft deeze aarde geen doornen meer voor hen, zo lang zij dezelve hand aan hand doorwandelen mogen.

Onderling voor elkanderen geschapen, kan hen de tijd van één scheiden, maar de eeuwigheid verzamelt hen weêr, en daar zijn ze één, onafscheidelijk één. Daar heên gaan hunne liefste gedachten, hunne strelendste bespiegelingen. Een enkele traan, welken het rein gevoel storten deed; een enkele onstoffelijke kusch, het loon eener edele gedachte; zie daar hunne hoogste genietingen aan deeze zijde des grafs - genietingen, daar de onvolkomen zinvermaaken, de groove inoogstingen der driften, voor weg stuiven en in hunne nietigheid wederkeeren. In een woord, hier vervangen zich de Gelieven onderling

[p. 74]

het heelal. Waar ze elkanderen bezitten, is de ellende, te midden van de stormen des noodlots, hunne harten vreemd. De Winter is hun Lente - de middernacht dageraad - de wildernis een Eden - de hut een hemel - de waterdroppel nectar - het kruimpje brood ambrozijn. Waar ze zich missen, is de geheele natuur hun een rijk des doods. De trilende grashalm stond in betrekking tot het beminde voorwerp, en zij waren zich onderling de belevende en bezielende geest der geheele schepping. Niets - niets kan hun dit verlies vervullen - dan de Eeuwigheid, voortaan het eenige verschiet, waar hun traanend oog vrolijk heen zweeft ⁽⁵⁾.

(5) Ik twijffel geen oogenblik of duizenden zullen deeze beschrijving romanesk vinden. Inmiddels zal men alles nog toegeven, maar dat juist ziel voor ziel geschapen zou zijn - dat deeze zielen, zij mogen zich dan hier aantreffen of gescheiden blijven, zich onderling in de eeuwigheid zeker vinden, en in onafscheidelijke vereeniging volmaakt gelukkig zijn zullen - dit kan men met geen mooglijkheid verduuwen. Ik gevoel al het moeilijke om dit aan de menigte te bewijzen. Ook is dit mijn oogmerk hier zo zeer niet. Zo dra ik den invloed van deeze denkwijze, schoon dan ook harsenschimmig, op den Godsdienst en de deugd zal bewezen hebben, heb ik hieromtrent aan mijne taak voldaan. Alleen wil ik niet, dat men zich verbeelde als of mijne gedachten over dit onderwerp eenig en vreemd waren. Neen! ik zou mij op een aantal van de eerste Vernuften kunnen beroepen, die dezelve openlijk voorgestaan en verdedigd hebben. De volgende brief van een groot man, aan Klopstock, kort na den dood zijner Echtgenoote, geschreven, mooge hier thans alleen ten getuige van verstrekken:
‘Wij beiden, zeer beminde Klopstock! komen daarin overeen, dat het tegenwoordig leven een kweekschool is, alwaar wij door menigvuldige oeffeningen en worstelingen tot hogere bestemmingen, tot hogere volmaaktheden, voorbereid worden. Of laat mij het, als beter strookende met mijne tegenwoordige denkbeelden, vergelijken met de eerste tooneelen van een schouwspel, welke slechts het toebereidsel maaken tot het geene zich naderhand heeft te ontwikkelen. Maar ik moet u, om het volgende duidelijk te maaken, nog eerst met een paar woorden ten minsten een half denkbeeld van eenige zonderlinge veronderstellingen geven, die ik wel zelf voor het geene ze wezenlijk zijn, houde; maar die echter aan mijne tegenwoordige gedachten den oorsprong en de gestalte gegeven hebben. Ik ben om verscheiden redenen genegen te gelooven, dat 'er een zeker onderscheid tusschen de zielen van beide geslachten ook in het toekomende leven zal plaats hebben, dat als dan haare verbindtenis van een veel nader en volkomener slach zal zijn, en beide misschien niet zo zeer twee ten vollen van elkander gescheidene en elkander geheel ontbeerlijke wezens, als veeleer één volkomen geheel zullen uitmaaken. Men zou zeker nog moeten aannemen, dat de minste verbindtenissen onveranderd, zo als ze hier zijn aangegaan, zouden voortduuren. Want hoe zelden vinden zich zielen, die echter voor elkanderen geschapen waren;

Verre hemelen zijn dikwils 'er tusschen bei,
Dikwils lengte van eeuwen ook.

Volgens deeze zelfde begrippen, zou men die verbindtenissen voor de gelukzaligsten moeten houden, waarin de beide deelen, ieder in zijnen eigen kring, eene even groote geschiktheid ter volkomenheid bezitten, en welke den grond tot hunne eeuwige vriendschap reeds in dit leven gelegd hebben. Welk eenen magtigen invloed het een en ander op hunne gelukzaligheid hebben moete, laat ik aan u zelven over om te bedenken. Gij vermoogt het op 't beste. Uit dit gezichtpunt moet gij, beste Vriend! een der gelukzaligste mannen worden. Want was zij niet, gelijk C* voortreffelijk gezegd heeft, in vrouwelijke schoonheid Klopstock? En daarom ben ik verzekerd, dat haare verbindtenis eene van de weinigen is, welker duuring eeuwig zal wezen. Daarom moest gij elkanderen nog op de aarde vinden, en u zo lang bezitten, als noodig was, om den stevigsten grond tot eene eeuwige, tot de tederhartigste en innigste Vriendschap, te leggen. Hoe schoon hebt gij dit oogmerk volbragt! Dan op dat andere inzigten insgelijks mogten verkregen worden, moest zij eer, dan haar Vriend, in de waereld der geesten verplaatst worden. 'Er moest nog eene ziel zijn, welke van u ontsprooten ware, en voor welke zich uw beider liefde ter vermeerdering haarer gelukzaligheid vereenigde. Op dat ook deeze haare eigenhoorige volmaaktheden hebben mogte, werd zij hier op de aarde slechts uit het eerste bekleedsel van haar bestaan ontwikkelt, en, zo dra de tedere keen genoeg gevormd was, om ten moederlijken schoot uitbrekende te voorschijn te komen, in eene schoonere luchtstreek verplant, en van zijne, met hem verklaarde moeder en de Engelen opgetoogen. Zonder eene vaardigheid om te doolen en te zondigen, komt deeze jonge Engel, welke veelligt een evenbeeld van de vereenigde eigenschappen der geenen is, van welke hij ontstond, in den omgang en de onderrichting der volmaakten; is van de sterflijke hutte vrij; en leert de Godheid met hoogere vatbaarheden, en de waereld met gezuiverder en fijner zintuigen kennen. De tederhartige Moeder zal veelligt eens haaren verlatenen Echtgenoot met deezen Lieveling tegenkomen; dat hoop ik zeker na dezen van u te vernemen, indien ik niet veelligt zelf een aanschouwer van dit hemelsche tooneel zal wezen. Alle deeze invallen zijn, naar mij dunkt, ten minsten overeenkomstig met de evenmaat. Alle gelukzaligheid, welke aan schepselen uit elkanderen toevloeit, ontstaat uit hunne menigvuldige verscheidenheid in eenige, en eene groote gelijkvormigheid of onderlinge medeneiging, in andere stukken. Wanneer nu diergelijke verdichtingen aangenaam zijn, zonder ons waar te schijnen, zo geven zij ten minsten deezen zwaai aan onze gedachten. Zijn gelukzaligheden van enkel menschelijke schepping zo schoon, hoe heerlijk zullen die niet zijn, welke hij, wiens gedachten en wegen oneindig hooger zijn, dan de onzen, den geenen bereid heeft, die hem lief hebben; zaligheden, die naar zijne eigen genadige toezegging, nog in geen menschlijk hart zijn gekomen, enz.’

[p. 75]

Zie daar zijn tafereel. Zeker overgedreven, wanneer men het bij de zogenaamde Liefde onder ons vergelijkt. Maar welke gevolgen, zodra het gevolgen heeft, moet het lezen

[p. 76]

van diergelijke schriften nu op de denkwijze onzer Eeuw en op onze volgende Echtverbindtenissen hebben?

[p. 77]

Deeze, dat het onze jeugd overtuigt, hoe 'er door de liefde een waar geluk te smaaken zij, een geluk, dat alle de overige aardsche genoegens overtreft, en waarvan deeze laat-

[p. 78]

sten volstrekt afhanglijk zijn; maar dat deeze liefde zonder de deugd niet bestaan kan, en zonder den Godsdienst op de gedachte des doods hoogst rampzalig, en altijd van haare betoverendste vooruitzichten geheel verstoken zou zijn. Dat geen driften ons immer bestendig voldoen kunnen. Dat ééne edele gedachte, één verheven gevoel, door de liefde ontstoken, meer wezenlijk vermaak aan het hart geeft, dan dierlijke wellust en zinnelijke geneuchte immer schenken kunnen.

[p. 79]

Dat drift inmiddels zeer dikwerf de gedaante der Liefde aanneemt, maar dat het zeker geen waare liefde is, die buiten zich nog eene enkele begeerte in het hart overlaat, en op iets minder dan op zedelijke volmaaktheid mikt.

Hier door zullen de Echtverbindtenissen mooglijk minder onberaden aangevangen worden, maar het geluk en de deugd der Echtgenooten zullen 'er bij winnen. Men zal niet meer zo ligtvaardig over de liefde denken en een' Echtgenoot eenen Echtgenoot noemen. Eenmaal naar waare liefde staande, zal men van zelven poogen deugdzaamer en grooter te worden, en zich naar die voorbeelden trachten te vormen, welke men eenmaal in zich zelven waarheid wenscht te zien. Niemand zal ons voortaan door enkele uitwendige verdiensten kunnen betoveren, maar deugd en rechtschapenheid zullen onder de huuwlijksvereischten den eersten rang bekleen. Geene hand zal ooit het eerste zijn wat men geeft, zij zal nooit dan in 't gevolg van 't hart geschonken worden, en van een hart, dat door gelukkig te maaken alleen gelukkig zijn kan. Jongelingen, die, met den heerschenden smaak van ongebondenheid ingenomen, eene plegtige verbindtenisse tot hier

[p. 80]

toe versmaadden, zullen levendig overtuigd worden, dat het gemis van den heiligen en hartelijken kusch der liefde door het rijkste genot der wellust niet vervuld kan worden, en dat alleen een gerust geweten aan de genieting en aan het vermaak den betoverendsten prikkel leent. Zij zullen de verachtelijke paden der verleiding en losbandigheid verlaaten, en naar de zalige genoegens eenes rechtschapen Echts staan. In een woord, de vertooning zal hier eerlang omgekeerd worden. Thans zijn de huuwlijken uitwendig blinkende en rijk; maar van nabij beschouwd - in de eenzaame wooning - arm en schrikverwekkende; dan zou hunne uitwendige gedaante hunne minst schitterende zijde zijn - want het geluk is stil! - maar hun binnenkamer een zalige hemel.

Zo ik mij niet geheel bedrieg, zijn deeze gevolgen vrij natuurlijk. Inmiddels blijven 'er nog twee tegenwerpingen overig, die ik wil poogen opgelossen.

Wanneer men de teergevoeligheid der liefde zo hoog drijft, wordt ze een beul voor 't hart - Dit kan ze worden, stem ik toe, wanneer ze eenmaal in een hart post gevat heeft, en door het beminde voorwerp niet beantwoord wordt. Doch, let wel, om dit

[p. 81]

onheil te veroorzaaken, moet het waare Liefde zijn. Deeze kan door geen boeken in het hart geplant worden, en uit romaneskheid sterft niemand. Ondertusschen leert de ondervinding, dat de ongelukkige slachtoffers deezer hartstocht gewoonlijk toevallig, zonder een door lezen opgewonden gevoel, in weerwil van hun zelven, beminden. En in dit geval zal het gevoel, naar maate het fijn en kiesch is, meer voordeel dan nadeel doen. Behalven dat het de verkeering der beide Sexen met elkanderen minder gevaarlijk maakt, door het hart voor uitwendige aantreklijkheden te wapenen, en eenen blinden indruk voor te komen; hebben wij reeds gezien hoe eene sentimenteele liefde, enkel door gelukkig te maaken, gelukkig zijn wil, en zonder dat zachte harmonische der deugd, 't welk haar als 't ware tot voedzel verstrekt, niet bestaan kan. Welke hulpmiddelen ter overwinning, hulpmiddelen uit de natuur der zaak zelve genomen, biedt hier derhalven het sentimenteele niet aan! Voor welke uitersten bewaart het een lijdend hart niet! En wordt de liefde beantwoord, dan is ze, ver van een beul voor de ziel te zijn, de aanminnige hand, die roozen op het hobbelig levenspad strooit en den mensch met dit traanendal

[p. 82]

en de Voorzienigheid ras verzoent. Terwijl sentimenteele schriften, door de drijfveeren tot het huuwlijk zuiverer en edeler te maaken, ook hier dit voordeel in de indrukken, welke ze in 't hart nalaaten, nog hebben, dat ze de liefde, door haar aan de deugd alleen te verbinden, bepaald daar doen vallen, waar het geoorloofd is 'er aan te beantwoorden. Zij bevorderen dus de gelukkige echtverbindtenissen, en maaken de treurige geschiedenissen, welke, helaas! niet dan te veel de rampzalige gevolgen van huuwlijken zonder liefde zijn, waarin pligt en genegenheid, de eisch der Liefde en die van den Echt lijnrecht tegen elkanderen inloopen, minder.

Maar men voegt 'er nog bij, dat de liefde, zo hoog opgewonden, afgoderij word. Indien men hier door zeggen wil, dat de Liefde boven alle andere aandoeningen in het hart den boventoon voert en hetzelve geheel vervult, dan stem ik deeze afgoderij toe; maar dan is waare Liefde altijd afgoderij; want waar eene eenige andere drift den boventoon in 't hart heeft, woont, wat men zich dan ook verbeelden moge, zeker de Liefde niet. Doch, wil men 'er door te kennen geven, dat de teergevoeligheid der Liefde verwijfd, werkloos, en voor alles verlooren maakt,

[p. 83]

dan ontken ik hartlijk, dat zij afgoderij is. Dat elk, die haar immer gekend heeft, hier mijn getuige zij! Waare Liefde alleen maakt de moeilijkste pligten gemaklijk en den zwaarsten arbeid ligt. Hoe veel voorbeelden zoude ik hier voor kunnen bijbrengen! Herinner u alleen maar de gelukkige tijden van de Ridderschap. Wanneer is de teergevoeligheid der Liefde ooit tot zulk eene hoogte gedreven, en wanneer heeft zij ooit arbeidzaamer en dapperer gemaakt? Wanneer zijn 'er ooit doorluchtiger daaden door haar uitgevoerd en ondernemingen volbragt, daar het kloekmoedigste hart, zonder door die edele hartstocht bezield te zijn, van te rug zou gebeefd hebben? Ongelukkig de ziel van klei, welke hier de volle waarheid van het geen Klopstock zijn Semida tot Cidli doet zeggen, niet levendig gevoelen kan!

Gij waart, Hemelsche! mijn! voor geene kortere duuring,
Dan voor de eeuwigheid, mijn! Dat noemde ik voor mij geschapen!
Elker deugde verhevener wenk, mij anders onzichtbaar,
Leerde ik door uwe liefde verstaan! Met siddrende zorge
Volgde mijn hart den gebiedenden wenk. De stemme der pligten
Hoorde ik van verre. Haar wordend gefluister, haar wandlen in stilte,
Haaren godlijken klank, als niemand haar hoorde, vernam ik!

[p. 84]

 

En niet vergeefs! Als een kind vol onschuld, geboogzaam van harte,

 

Volgde ik de ligte wet van de zachtgebiedende stemme,

 

Om de bezitting van u, die mij dierbaarer waart, dan alles,

 

Wat de schepping bevat, door geenen misstap te ontwijden.

Uit dit alles zou ik veilig kunnen besluiten, dat het schilderen van tafereelen eener zuivere en sentimenteele Liefde meer goed- dan af- te keuren zij. Het gewigtigste toch wat men tegen dezelve in te brengen heeft, is, dat ze te sterk contrasteert met de tegenwoordige behoeften der zamenleving, en hier door te veel de oogen opent, en zien doet, dat men blinkende ellende voor wezenlijk geluk omhelst. Schikt u naar den geest der tijden, waarin gij leeft, zegt men ons. Kunt gij de beschikkingen der Voorzienigheid veranderen? Maar terwijl men dit zegt, vergeet men, dat deeze geest der tijden meer dan iets de getuige van onze verbastering en van ons diep zedenbederf is - dat de oogmerken, die ons thans in het aangaan van Echtverbindtenissen bestieren, geene beschikkingen der Voorzienigheid, maar de gevolgen eener weelde zijn, welke het aantal onzer behoeften tot eene maatlooze hoogte heeft doen steigeren. Zonder genegenheid des harten zich door eenen onverbreekbaaren band te

[p. 85]

verbinden, is tegen het plan der Voorzienigheid lijnrecht aan te druissen. Verre zij het van mij, (zegt eene zeer verstandige Vrouw tot haare Nicht ⁽⁶⁾) dat ik u zou raaden met iemant te trouwen, voor wien gij geene liefde gevoelt. Een huuwlijk, voor geld gekocht, is niets anders dan eene vervloekte schaamteloosheid, dan eene schandelijke overgeving van zijn eigen lijf tot ontucht. En wie voelt niet, dat het, ver van eene gewoonte, die op onze zedelijke verbastering rust, aan te vuuren, de pligt van elken zedekundigen schrijver zij, om, zo veel hem doenlijk is, mede te werken, dat ook in dit zo gewigtig stuk de zaaken tot haare oorspronglijke inrichtinge wederkeeren.

Maar ik wil nog verder gaan. Ik wil onderstellen, dat de tafereelen eener sentimenteele Liefde, eens alles vervullenden Echts,

(6) Zie Brieven ter verbetering van het Gemoed, door Mevrouw Chapone 6de Brief, bladz. 99. ‘Hoe meer geluk of ongeluk van de naauwe vereeniging der beide geslachten afhangt (zegt Gellert Sammtl. Schr. 7 ^ter. Th.) des te voorzichtiger moeten wij in onze keus zijn, en des te strafbaarer zijn die geenen, welken ons tegen onze neiging, door goedgemeende maar tijrannische beweeggronden, tot den echt dwingen of 'er van te rug houden.’

[p. 86]

ideaalen, loutere harsenschimmen zijn. Dan nog durf ik veilig vraagen, of derzelver invloed op de deugd niet meer voor- dan nadeelig zij? Men is, ik beken het, dan met eene chimere ingenomen; maar deeze ingenomenheid beveiligt ons voor laage en verachtlijke gevoelens en daaden. Hij, die naar een geluk staat, dat aan grootheid en edelheid van ziel alleen verbonden is, schoon dit geluk dan ook louter denkbeeldig zij, zal zijne laatste pogingen aanwenden, om deugdzamer en grooter te worden. Hij, die de onsterflijkheid voor het eenige waardige tooneel der Liefde houdt, en deeze waereld slechts als een voorportaal aanmerkt, waarin harten, die voor elkanderen geschapen zijn, zich onderling opspooren en kennen leeren, zal gemaklijker dan iemand het stof en de laage driften onder zijne voeten treden. Het is dan met deeze hersenschim in een zeker opzicht als met de tijden der zo even genoemde Ridderschap gelegen. Duizend berispingen heeft men tegen deeze wonderbaare vevroering, welke zich eenmaal door geheel Europa van de geesten meester maakte, ingebragt; maar de onpartijdigste en kundigste Schrijvers komen toch daarin overeen, dat ze meer goed dan kwaad veroorzaakt hebbe,

[p. 87]

en de bron van tallooze deugden, en vooral van eene goede trouwe geweest zij, die thans vruchtloos naar een voorbeeld zou zoeken.

Quand nous ne serions redevables' aux croisades (zegt d'Arnaud), que de cet amour de l'honneur, une des émanations de la chevalerie, & que forme la base du catactère national, nous devrions être plus circonspects dans nos déclamations critiques; nous tâcherions surtout de nous transporter dans un siècle où la métaphijsique n'avoit pas tué les images, & où l'on se contentoit de sentir fortement.

Begrijpt hij na dit alles, lieve Vriend! hoe het mooglijk zij, dat men zich in onze dagen zo zeer tegen sentimenteele geschriften verklaare? Ja, zij vertederen, maar zij vertederen voor de onschuld en voor de deugd. De stille droefgeestigheid, welke ze in de ziel verweken, wordt wellust voor 't gevoelig hart ⁽⁷⁾ - en zou ook deeze na-

(7) Mooglijk herinnert gij u hier eene schoone plaats uit the Pleas. of Imagin. van den Engelschen Dichter Aikinside, ‘Vraag den getrouwen Jongeling, waarom de koude lijkbus van haar, die hij voorheen beminde, zo vaak in zijne armen is, waarom hij zo dikwerf in de stilte zijne langzaame schreden stiert om de treurige schatting zijner traanen te betaalen; ach! hij zal u zeggen, dat de rijkdommen van waerelden zijne ziel nooit zouden kunnen verlokken om dat geheiligd uur ongenoten voorbij te laaten gaan; dat uur, waarin hij, zich aan het gedruisch, de zorgen, en nijd onttrekkende, zijn doorgriefd hart door eene zoete herinnering en de tederste gevoelens der deugd gestreeld, en zijne traanen in verrukking ziet veranderd’.

[p. 88]

deelige gevolgen voor 't zelve hebben? Hoor wat 'er de zo straks aangehaalde Schrijver ⁽⁸⁾ van zegt: Le plaisir de répandre des larmes auroit il une douceur, que n'ont point les autres voluptés? Je l'ai observé: cette tristesse si chère, surtout à la jeunesse dont l'ame neuve reçoit avidement les premieres impressions, ne peut que nous porter à la vertu; tout ce qui nous fait sentir notre coeur, nous oblige en quelque sorte à devenir plus humains, à nous approporier d'avantage les plaisirs ou les peines d'autrui, & cette espece d'élan hors de nous-même, nous y ramene toujours plus attendris & nous dispose

(8) Lettre sur Euphemie. Van hier dat de oordeelkundige Abt Du Bos in zijne Refl. sur la Poesie & sur la Peinture Tom. 1. Ch. 1. met recht aanmerkt, dat de Dicht- en Schilderkunst dan alleen alle stemmen voor zich vereenigen, wanneer het haar gelukt ons bewogen en treurig te maaken.

[p. 89]

conséquemment à devenir meilleurs.

Maar hoe veel onbegrijpelijker wordt dit, wanneer men in aanmerking neemt, dat 'er mooglijk geene Natie is, die meer laage, onkuische, en zedenverpestende Romans bezit, dan wij; dat het deeze fraaie geschriften waren, welke men, tot dat het sentimenteele dezelve verdrong, onze jeugd naauwlijks uit de handen slaan kon, en dat men zich thans, zo min als ooit, niet tegen die schandschriften van een onrein hart en van eene verdorvene verbeeldingskracht, maar tegen het sentimenteele verklaart - het eenige, dat den smaak onzer Jeugd verbeteren en bij haar de plaats hunner voorige lectuur vervangen kan; want de Jeugd wil toch Romans lezen ⁽⁹⁾: zij verkiest beeldtenissen boven redeneeringen, en schoon deeze

(9) Dat men dit toch vooral niet uit het oog verlieze. Het is niet genoeg middelen voor te schrijven, hoe uitstekend die middelen in hunne soort dan ook zijn mogen; men moet teffens verzekerd zijn, dat de lijder ze gebruiken en innemen zal. Ik verbeelde mij, dat eene waare wijsbegeerte altijd verkiezen zal met mindere middelen, maar die naar onze vermogens en zwakheid berekend zijn, uitwerking te doen, dan met verhevener, maar die niemand aanwenden wil noch kan, te schitteren.

[p. 90]

schilderijen dan ook al driften in haar verwekken mogten, wie is partijdig genoeg om staande te houden, dat deeze driften, in nadeeligheid, bij die, welke de gewoone Romans verwekken, haalen; wie ziet niet veeleer, dat de eersten uit hunnen aart de laatsten tegenstaan en verdrijven?

Hier mede achte ik de eerste zwarigheid, die men tegen de teergevoeligheid, en vooral die der Liefde, aanvoert, opgelost. De andere zal ons minder lang ophouden. Door eenmaal eenen zekeren graad van gevoeligheid in den smaak te brengen, veroorzaakt men dat duizenden het gevoel zullen poogen natebootsen, welken hier door tot geduurige grilen en buitenspoorigheden vervallen, die even bespottelijk als nadeelig zijn.

Al wat ik hier op antwoorde, is, dat ik mij hartlijk verheugen zal zo dikwerf men het nagebootst gevoel ten toon zal stellen; dat ik zelf niets belagchlijkers vinde dan deeze gemaaktheid; dat ik nimmer toe zal stemmen, dat het waar gevoel zij om eene stervende vlieg of mug te weenen, terwijl men zijnen armen Evenmensch onder zijne oogen van gebrek en kommer hulploos ziet vergaan. Dat de Schrijver über die Empfindeleij deeze en diergelijke zotheden gispe, zij verdienen

[p. 91]

het, ik zal 'er 't eerst om lagchen; maar dat men niet eische, dat wij afstaan het waare gevoel te verfijnen en in aanzien te brengen, louter om dat men het niet zou nabootsen. Dan zou ook men de Deugd niet mogen aanprijzen, uit vrees dat de huichelaar haare gedaante mogt aannemen. Doch genoeg hier van. In den volgenden brief zullen wij dit geheele onderwerp tot eene enkele algemeene stelling poogen te brengen, en dan dezelve van eenen wijsgeerigen en Godsdienstigen kant nader beschouwen. Thans wil ik u alleen nog herinneren, hoe zeer ik ben, enz.