Ta him dyn begearte

[p. 415]

Oer skriuwer, boek en útjeften

De skriuwster

Ypk fan der Fear waard op 15 febrewaris 1908 as Lipkje Beuckens yn in grifformearde húshâlding te Sondel berne. Har heit-en-dy, Klaas Beuckens (1873-1962) en Ypkje van der Veer (1876-1957), hienen dêr doe noch in winkel, mar waarden rillegau boer, earst noch yn Sondel, mar yn 1912 te Rotsterhaule. Se koenen it lykwols net foar elkoar hâlde, en ferfearen om 1920 hinne nei 't Hearrenfean, dêr't se wer mei in winkel begongen. Lipkje hie ûnderwilens op 'e kristlike skoalle yn it oeren rinnen fierderop lizzende Aldehaske west en rekke doe nei de trijejierrige mulo op It Fean. Dêrnei learde se foar skoaljuffer op 'e kristlike kweekskoalle te Ljouwert.

Nei in tydlike betrekking fan fjouwer moanne te Hilaard waard se yn 1925 juffer oan de kristlike skoalle te Hoarnstersweach en yn 1930 oan dy op 'e Jouwer. Underwilens hie se yn 1926 har lettere man Wigle Post (1903-1993) kennen leard, dy't doe op It Fean kleanmakker wie. Se trouden yn 1937 en setten har it oare jiers nei wenjen te Feanwâlden, dêr't se fierder har hiele libben wenne hawwe. Se krigen fiif bern. Nei de oarloch, doe't se help yn 'e hûs krigen hie, gong se wer foar de klasse. Dat hat se oant har fiifensechstichste dien, earst hieltyd tydlik as ynfalster oan legere skoallen, letter fêst oan in vglo-skoalle te Ljouwert en oan de kristlike kweekskoallen te Dokkum en Drachten. Se joech dêr skriuwen (dêr't se in middelbere akte yn helle hie, en mei-ien ek in ûnderwiismetoade foar gearstalde), mar ek Frysk en godstsjinst. Yn har Drachtster tiid regissearre

[p. 416]

se alle jierren it toanielstik dat de Drachtster skoalle yn de Lawei opfierde. Foar de vglo hie se yn 1965 de legere akte Ingelsk helle. Sûnt wie se tige ynteressearre yn de Ingelske literatuer, bygelyks yn de romans fan Iris Murdoch (1919-1999). Dy har The unicorn hat spoaren neilitten yn De dei isjong (1978).

Nei in lange slopende sykte, dy't him oppenearre hie yn 1977, stoar se yn 1983. Se waard begroeven te Sondel yn it har och sa dierbere Gaasterlân. De simmerfakânsjes hie de famylje dêr ek altyd al trochbrocht, yn letter jierren yn in eigen simmerhúske te Harich.

Literêre ambysje ûntwikkele se doe't se sa'n fyftjin wie en siet te harkjen as Fedde Schurer en Gerben Brouwer by Inne de Jong op besite wienen en gedichten foarliezen. Inne de Jong (1894-1975) wie in neef fan har en waard letter foaral bekend as de skriuwer fan it berneboek Jonges jen Gaesterlân (1941). Fan grutte ynfloed hawwe yn har kweekskoalletiid ek de ynspirearjende lessen yn Nederlânske literatuer fan Hindrik Algra west. De boeken fan Bosboom Toussaint lies se doe allegearre. Yn 1937 helle se de legere ûnderwiisakte Frysk, dêr't se foar leard hie by Jan Piebenga. In earste foarm hie har literêre talint doe al fun yn it skriuwen fan bibelske ferhalen foar bern, mar op oanstean fan ds. G.A. Wumkes hie se dêrfan ôfsjoen en wie se begongen mei histoaryske ferhalen oer Gaasterlân. Dy waarden publisearre yn Sljucht en Rjucht en yn 'e Jouster en Balkster krante. De literatuer liet har lykwols net ûnderdrukke. Fan 1936 oant 1938 ferskynden ûnder de namme fan Ypk fan der Fear yn Yn ús eigen tael, De Stim fen Fryslân, en it Frysk Jierboek in stikmannich opmerklik realistyske sketsen oer de earmoede yn 'e Súdeasthoeke, folge troch in samling fan in pear derfan yn it boekje Utskot (1943). Mei in ferhaal út dyselde krite hie se yn 1928 yn De vrije Fries (in grifformearde krante út Drachten) ek debutearre.

Fuort nei de oarloch sloech se de wjukken breder út. Mei seis oare jongere skriuwers, as Freark Dam, Geart Jonkman en

[p. 417]

Anne Wadman, publisearre se yn 1951 de shortstory- en thrillereftige, koartsein: Amerikaansk ynspirearre ferhalebondel Sawn is in galgefol. Se moast neat hawwe fan wat se yn in krityk op Bouke Tuinstra syn bondel sketsen Earste keur (1949) it smûke en it smoute fan foar de oarloch neamde. Alhiel yn oerienstimming mei de nei-oarlochske geast fan fernijing fûn se dat der ferlet fan dynamyk en elemintêrens wie. Pittich wie se ek yn de wyklikse rubryk yn it Friesch Dagblad oer dingen dy't har as frou dwaande holden. Dêr wie se fuort nei de oarloch yn 1945 as Frou X mei begongen, en dat hold se fol oant 1980. As de tsjoenster Beitske Bûterblom hat se yn 1946-'47 ek noch út froulik eachweid wei in stikmannich selsbewuste stikken ‘oer it Fryske mêd’ foar De Stim fan Fryslân skreaun, in wykblêd dat ûnder redaksje stie fan E.B. Folkertsma, en as Gelke(') Meintsje die se dat sûnt maaie 1948 ek nochris lyts twa jier foar de rubryk ‘Foar de frou(lju)’ yn Frysk en Frij, it wykblêd dêr't Poortinga doe redakteur fan wie. Hoewol't se doe net de iennichste frou wie dy't skreau (men kin bygelyks tinke oan J. Spanninga-Posthuma, Boukje Fokkema, Ria (Postma-) Stolk en G. Spaanderman-Wielinga), kin men wol sizze dat se fan de froulju it meast nei foaren kaam. Yn ien fan de Beitske Bûter-blom-stikken hat se de gek mei it feit dat it allinnich mar manlju binne dy't de redaksjes fan tydskriften besette.

Underwilens wie nei lang wachtsjen by útjouwerijen, einlings, noch krekt foar Sinterklaas 1949, har earste roman útkommen, it boek dat hjir op 'en nij útjûn wurdt. Dêr wie se ek nei de oarloch mei begongen, yn 1946. Der soenen noch njoggen romans folgje, en ek noch in bondel ferhalen en trije dichtbondels. Dêrneist hat der noch wurk west dat nea útjûn is. Sa hie se begjin 1948 in roman Sûndebok ree, en oan de ein fan datselde jier bea se Laverman alwer in nije, nea ferskynde roman oan, Wylgenhout (of soe it in bewurking fan Sûndebok west hawwe?), en in healjier letter in likemin útkommen novelle. Boppedat socht har hertstocht in útwei yn poëzy. Har earste fersen ferskynden yn 1954, yn it eksperimintearjende en fernij-

[p. 418]

ende tydskrift Quatrebras. Dêrfoar keas se as pseudonym Ella Wassenaer.

De produktiviteit fan Ypk fan der Fear wie dus grut. De rykste jierren hawwe dy tusken 1946 en 1955 west. Doe binne ek berneboeken, harkspullen en in toanielstik fan har útkommen of útfierd, en boppedat noch in geakundich wurk oer Gaasterlân, Land en volk van Gaast en Klif (1947), dat lykwols weromgong op stikken dy't se al earder publisearre hie, in boek oer de skilder Martin van Waning en in oersetting út it Platdútsk fan Wilhelmina Siefkes. Eksploaten út de Wâlden, in samling folks- en spoekferhalen mei tekeningen fan har sweager H. Post, lei yn 1949 ek yn hânskrift klear, mar is net útkommen. Nei dy perioade fan grutte kreativiteit en produktiviteit waarden de boeken lytser en it ferskaat minder. Ek krige stadichoan it dokumintêre mear plak yn har wurk. Dat hat trouwens ek yn har romans altyd in foarnaam plak ynnommen. Dokumintêr fan aard lykas de boeken oer Gaasterlân en Van Waning wie de biografy dy't se oer Atsje Keulen-Deelstra skreau (1974). Har beide lêste boeken wienen ek biografysk fan aard. It iene wie in autobiografy fan har jeugdjierren en it oare in ‘vie romanceé’ fan de dichter Salverda, dy't beide postúm ferskynden.

Yn 1979 krige se foar har hiele wurk de Gysbert-Japicxpriis. Dat hie dus wol lang duorre. Oan proazaskriuwers gongen har earst noch foar E.B. Folkertsma, Jo Smit, Trinus Riemersma, Paulus Akkerman en Rink van der Velde. Doe't Jo Smit de priis krige, yn 1963, droech Anne Wadman syn roman De smearlappen oan har op: ‘Foar Ypk fan der Fear, dy't literairderwize net krige dêr't hja minsklikerwize rjocht op hie.’

Men kin wol sizze dat Ypk fan der Fear foar literatuer en skriuwen libbe hat. Har niget gong meast út nei histoaryske stof en dan foaral nei it libben fan markante, gauris miswoeksen frouljusfigueren. Sels wie se har dêr al ier fan bewust. Sa skreau se J. Laverman yn 1948, doe't se dy in nije roman oanbea: ‘Wol giet it oer frjemde minsken. Mar ik skyn nou ienkear foar-

[p. 419]

bistimd to wêzen oer nuveren to skriuwen. Gewoane minsken ynteresseare my ek noait. Der moat in stekje oan los wêze.’ Har frouljusfigueren brekke mei har sterke langst nei God en leafde altyd dwars troch alle fatsoen en gefaren hinne en bliuwe ek altyd allinnich.

Wat de wurdearring foar har wurk oangiet, dy hat wol altyd goed, mar noait echt grut west. Dochs docht it jin nij dat se gjin plak krigen hat yn Freark Dam syn bydrage oer de Fryske skriuwers yn De Nederlandse en Vlaamse auteurs (1985). Dat lot dielt se mei guodden as Sjoerd van der Schaaf en Piter Terpstra.