|
| |
| |
| |
Trije
Der waard ús fan en ta foarhâlden, dat wy neat ferkeards fan minsken sizze mochten, want dat wie rabjen en allegearre wiene skepsels fan God, lit stean fan har útskelle of neiroppe om ien of oar brekme: lju mei bochels, of âlde minsken, dy't krom of heaks mei in stôk rûnen fan in libben lang swier arbeidzjen. Mar as oare bern it al diene en ik hâlde my stil, wat tochten dy bern dan fan my? Heit en mem hiene it wolris oer har âlden en net altyd yn geunstige sin, mocht dat wol?
‘Dêr leit leafde en wurdearring efter,’ makke mem my dúdlik. ‘It soe oars wêze, as wy der frjemden yn behellen, mar it bliuwt tusken dizze muorren. Wy meie ús miening wol oer eigen minsken hawwe.’ Binnen dizze muorre, dêr lei wer yn, dat wy net út 'e hûs prate mochten.
Krityk op foarige generaasjes ûntkomt gjin minske oan, noch om te jaan, noch om te ûndergean. Is it net in bytsje tragysk, dat wa't der net mear is, him ek net mear ferdigenje kin?!
Yn in praterige rite sei heit bygelyks tsjin mem: ‘Us heit wie in string hearskip, hy brûkte syn hannen net om ús te straffen, mar syn pet en dêr sloech er raak mei.
Nuver man, earst gyng er oer mei de dolearjenden, letter kaam er dêrfan werom, om't it him dêr ek net nei it sin gyng. Hy siet fol grime, om't er it yn it libben net troffen hie, miende er. Gjin grut wûnder as syn famylje op grutte pleatsen wenne en him foar syn grutte húshâlding amper in arbeiderswenning mei wanluzen barre mocht. De oarsaak lei yn it ferline, ús pake syn mem wie rintenierske, hja hie jild by de rûs, mar pake waard ûnturven, om't er mei in Joadinne troude, ien fan it folk, dat ús leaven Hear fermoarde hie.’
‘Us leaven Hear,’ sei heit en dat mocht er net sizze! It ûntervjen begriep ik neat fan en Joadinne wie foar my itselde as Wâldsjer of Klaiker: bargedúts.
‘Ik ferwyt him noch,’ ferfette heit, ‘dat er my keard hat om foarút te kommen yn 'e wrâld, it bytsje, dat ik by de boer fertsjinne, sliet ik oan 'e klompen wol ôf.’
‘Mar hja hiene jo net mear op 'e kost,’ fûn mem, dy't it gewoane foar kar naam boppe foarútgean.
‘Oars ek net mear,’ antwurde heit, ‘wy moatte begryp opbringe, mar ik haw it nea net hawwe kinnen, dat er ús mem ek wol lije liet ûnder syn ûnfrede. Koe hja der foar?’
Heite eagen gyngen nei beppe pertret oan de wand, in fergrutting yn in
| |
| |
moaie brúnhouten list mei bewurke hoeken. As ik nei dat pertret seach, like it soms, oft hja nei my glimke, mar ek wol, oft hja tsjin it skriemen oan wie. Dat hong ôf fan hokker kant ik seach. Ik fielde my minder oan har ferbûn as oan de beppe, dêr't ik nei neamd wie, suske wie har namgenoat. Dy oare beppe sieten pertretten fan yn ús album, ien mei gewoane eagen en ien, dêr't se mei inket yn tekene wiene.
‘Wat siet mem oer my yn,’ sei heit, ‘as ik even thús wie en sa graach by har bliuwe woe.’
‘Ik kin dy sok streksum iten net jaan, Iebele en dû moatst ynhouten krije, moatst langer mei as hjoed en moarn.’
‘Ik hie by har wol op koalrapen libje wollen, it iten by de boer wie my ynearsten fierste dreech, ik haw der wol heal mislik fan west. Lokkich hie 'k in goede boerinne troffen, dy't hert foar my hie. Mem hat har faak iensum field by heit allinne mei al har bern om utens, ien wie sels koloniaal yn Ynje. Ik wie de lêste, dy't kaam om ôfskie te nimmen, nei 't ik my as skippersfeint ferhierd hie, om't ik wat fan de wrâld sjen woe. Sa wiene wy, sels ús famkes. Hja loek wyt wei, doe't ik der mei oankaam. Hja hie my sjen moatten by in fûle stoarm yn in lyts wif roeiboatsje, dat efter it skip oan hoarte en sinke woe. Der wie gjin eazjen tsjin. Ik bin út mysels wer oan board klaud dêr't de skipper my de hûd om fol skold. Earlik is earlik, hy hat my ek net weromstjoerd. Mar ik hie it oer ús heit. Hy koe arbeidzje as de bêste en wie ek goed sekuer. Lange dagen makke er foar in grypstehealstoer, no ja, neat minder as oare arbeiders mei nei hûs ta namen. Wa't notiids klaget en kliemt moat him skamje, doe hiene hja reden, mar koene de mûle net iepen dwaan, oars gyngen hja de leane út en net ien boer, dy't har wer nimme soe, of it moast in strieminnenien wêze, dy't gjin folk hâlde koe.’
Op har beskieden wize hie mem ek krityk op har folk, as woe hja neat minder as heit wêze, mar hja hie sa gjin earmoede kend lykas hy. Wol hie hja ûnderfûn, dat stiemem de healbruorren ensusters boppe har en omke Roelof, as jongsten, begeunstige fan har heit syn jild. Hja wie pake syn twadde frou, muoike neamde mem har.
‘Us Fouk, Eauw en Jiers hawwe der heit op wize moatten, dat wy winters fierste tin klaaid wiene op ús lange reizen nei de kristlike skoalle ta. Mar doe't it him ûnder eagen brocht wie, hat er der goed wat fan sein. Ik wist net hoe noflik ik it hie yn de kjeld mei wat waarms om my hinne. Och, heit hie it fierste drok om soks út himsels te ergerjen, by dei en by nacht wie er yn 'e wapens.’
‘Nachts foaral,’ liet heit him smeulsk ûntfalle, der op sinnend, dat pake
| |
| |
trije kear troud west en by syn earste frou fyftjin bern hân hie, wylst nûmer twa op har jierren noch miskreammen krige.
‘Sa mâl hoecht it net,’ warskôge mem mei in each op my.
Ik brocht syn wurden yn ferbân mei ferhalen oer pake syn reizen as er earne in hûs, in skoalle, in tsjerke oan it bouwen wie en it measte berinne moast. Oft er wier sa frousk wie, haw ik nea út ús mem krije kinnen. De muoikes hoegde ik der ek net mei oan te kommen, sokke fragen waarden net steld, har eagen soene sprutsen hawwe, doogde it wol mei mysels?
‘Wêrom sprieken jim net mear op tsjin dat minske?’ frege heit, mar hy koe memme aard dochs wol!
‘Om't wy te fatsoenlik en hearrich wiene oan wa't boppe út stiene,’ antwurde mem wat stúmsk.
‘Mar goed,’ sei heit, ‘dat hja sa hastich weirekke is, oars wie der neat oerbleaun, syn lêste frou frege neat foar harsels, wy moasten har in bernepart noch oanprate.’
‘Hja wie ek wol goed,’ ferdigene mem, ‘as ik der noch oan tink, hoe't hja my oan it laitsjen hie. Us heit woe it altyd stil yn 'e hûs hawwe as er thús wie, wy mochten skraachwurk prate. Sa gau't hy in foet yn de keamer set hie, wie de sfear spand. Dan koe it minste der net wêze, of ik koe my fan 'e senuwen net ynhâlde en dat trof fansels altyd ûnder it Bibellêzen nei iten. Krekt hie 'k mysels yn 'e macht, of hja stoarre my oan en knypeage. Hoe faak haw ik net yn 'e gong stien om te bekommen en sa gau liet ik wer in stikje fan my sjen, of it spultsje begûn fan foaren ôf oan.’
‘En dat neamstû goedens?’ sei heit smeulsk.
‘Wat soe 't oars wêze moatte,’ antwurde mem.
Hja gyng fierder mei har ferhaal: ‘Sa ier as ik myn mem ferlern haw, slimmer kin in bern net oerkomme. Dy earme mem fan ús, sa't hja altyd mei har steat foar God ompakte. En dat hja hjir noch sa rûm weirekke is!’
Heit koe it net litte dêr wat ôf te skrabjen: ‘Der binne hiel wat minsken mei in ynbylde himel de hel yngien!’ As hie er se teld. Der gyng in raar gefoel troch my hinne by syn wurden.
‘Jo moatte ophâlde, ik moat der net oan tinke,’ sei mem, ‘en ik leau it ek net foar ús mem.’
‘Dat mien ik net,’ treaste heit, ‘ik soe earder oan jim heite steat twivelje as oan jim mem harres, al hie er suver in fêst sit yn de âlderlingebank. In frou as jim mem moast fan al dat bernkrijen fan jier op jier en de ferliezen der mei mank, mei har fyftichste wol skjin te'n ein wêze.’
‘Dêr moatte wy ôfbliuwe,’ sei mem, ‘dizze dingen regelet God.’
Heit sei: ‘Wy hawwe ús ferstân meikrigen om it te brûken. En wat ús âl- | |
| |
den oanbelanget, der moat ús allegearre in heap ferjûn wurde. Doe't myn freon út Hollân my fan 'e merke fandele en ta ynkear brocht en ik gjin útwei seach om myn sûnden, sei er: ‘Der stiet nearne yn de Skrift, dat de himel foar hilligen is.’
Doe krige mem it te krap en der kaam my wer yn brok yn 'e kiel. Ik freegje my no ôf, soe de krityk, dy't hja op har âlden hiene mei feroaring fan situaasjes net mei ham en gram oerpleatst en op harsels tapast wurde kinne? De neiteam sil likense beswieren tsjin ús oanfiere, as hja yn nostalgyske buien ús ris op it harspit nimme.
‘Kinst mar better in lytse poarre wêze,’ sei heit tsjin my en seach my sa guodlik oan, dat ik wer slokke moast. Der woe wetter yn myn eagen komme, lykas by mem. Ik seach har oan, oft hja it ergere, mar hja lake no sa blier nei my! Hja brûkte it âlde siske: ‘Kleine potjes hebben ook oren, kunnen ze niet zien, dan kunnen ze wel horen!’
Heit tocht, dat it by my it iene ear yn en it oare wer út gyng. Noch even ferfette er it petear oer syn mem, dat hja net nei tsjerke ta woe, om't hja har skamme foar har suterige klean, mar doe't har de ôfdroegene, mar noch kreaze spullen fan in tsjerkfâdsfrou yn 'e hûs brocht waarden, wie har dat wer te raar. Of te min? Hja gyng lykwols net hinne. ‘Foar it neiste hat hja net oer in obstakel hinne komme kinnen en heit wie der de man net nei om har in triuwke mei te jaan.’
Ik moast wol begripe, dat heit it net stie mei har, by har fertsjerren hie hja har ek net útlitten. Heit hie altyd ferkundige, dat men oan de fruchten de beam koe. Hiene der by beppe dan gjin goede fruchten west? My tinkt fan wol, mar hy hie oare fruchten yn 'e holle as ik: tsjerkegean en bibelpraat.
‘Jo moatte it oerjaan,’ besocht mem him te helpen, ‘tink mar net te lyts oer Gods genede.’
Hy siet likegoed oer syn heit yn, wat dat oangyng.
‘Heit liet it plak op 'e earmebanken foar yn tsjerke ek faak leech. Jild om in plak te hieren, hie er net. Mei foarbylden as dy fan heit en mem hawwe wy as bern ús ek net sa drok makke om 'e tsjerke. It tsjerkefolk wie fan alles op te sizzen, dat die der ek gjin goed oan. De Heare hat my as in striebrân út it fjoer ritst. In minske kin der frjemd by komme, mar ik haw wolris tocht, dat de ivichheid my fierste lang duorje soe. Ik wit no better, ik sil him mear as nedich hawwe om de Heare foar myn behâld te tankjen.’
Ik koe my dat mei him yntinke, want wat wie heit faak koartkearich as it wurk him oer de fûst rûn. Dan wie er rinpen mei it fee en reage it hynder batsk oan 'e kant. Dat koe de feint net hawwe en fan gefolgen spul, dêr't
| |
| |
mem by moast om del te bêdzjen. Hja moast ek wol frede stichtsje tusken him en ús, of leaver ús tsjin him yn beskerming nimme, al mijden wy him sokke tiden. As er my ris poer hie, doarst ik by it âlder wurden noch net iepenlik tsjin him yn ferset te kommen - as folwoeksen minske eins noch net iens - mar brette ik it ferkearde aai yn 'e iensumens út. Dan sei ik sunich flokwurden foar my hinne en tocht der by: ‘Ik flok moai en it is syn skuld.’ It wurd ‘heit’ woe 'k net brûke. Ik fûn sokke tiden ek wol fergoeding mei te tinken, dat heit om my wol dea gean koe, dan soe ik mem wol helpe de kost te fertsjinjen. Mar ik krige dan al gau meilijen mei mysels en seach my al yn in tryste, swarte roujurk rinnen. De minsken soene begrutlik oer my mûskopje: hja hat gjin heit mear! Ik seach de postrinner mei steapels leedbrieven fan hûs nei hûs gean, elkenien soe it no lêze. En Otte leedomsizzer of deabidder soe op yndrôve toan oan elke doar syn Hollânsk leske fan in stik papier oplêze, dêr't stil, earnstich, hast earbiedich nei harke waard. As er der mei klear wie, waard der oer it gefal praat. Hy wist krekt, hoe't it om en ta gie, hoe't de famylje der ûnder wie en sa. De toan fan it petear waard frijer, mar bleau passend, it hong by einsluten alle minsken boppe de holle. Yn myn fantasy kaam it net ta oan de kiste oer de flier mei stille heit der yn, want as it dêr oan ta wie, skode ik der gau in grut blyn foar. My kaam yn 't sin hokke goede maten ik mei heit west hie foaral oan 'e kant fan it wetter mei de angels yn 'e hân, hok in ferlichting it wie, as er lang weibleau en der einlings oankaam. Ik skamme my foar myn tsjoede oerlizzings en wat moast de Heare fan my tinke?
As sierlike flinters, mar ek as tryste gûnsmiggen driuwe de oantinkens hieltyd machtiger boppe. Ik sil karút dwaan moatte.
Op in jeugdpertret sjoch ik heit stean as in foech hearke, in tin snoarke ûnder de koarte, bûgde noas, in kwier huodsje op 'e brede holle, in tyskersstokje yn 'e hân: it is in ôfbylding út 'e tiid fan syn ‘wereldgelijkvormigheid’. Fan mem is der ek in pertret út dy jierren, hja hat in earizer op, mar hja hat it net droegen lykas har susters. Alle jongfammen krigen it doe as hja santjin of achttjin jier waarden. It izer stie har eptich, mar de dracht rekke út 'e tiid. Faak haw ik it yn himmelerstiden bewûndere, as hja it út 'e brúne boardpapieren doaze helle om it te briljen en dan wer foar in hiel jier yn it kammenet op te bergjen. Yn it begjin fan de lêste oarloch hat hja it ferkocht oan keaplju, dy't it plattelân redenryk en moai brutaal ôfstrúnden en sa faak guodkeap gelok krigen. Dêr hat hja spyt fan hân, net iens, om't hja der letter folle mear foar barre kind hie, mar benammen om't hja it bûten de bern om dien hie. Ta ferûntskuldiging mei har ûnderfining út 'e earste wrâldkriich tsjinje, dat men bûten de buorke- | |
| |
rij der mei grou jild tsjinoan moast om itende te bliuwen en doe bleau it geweld noch bûten ús grinzen, no wiene wy sels yn 'e draaistream bedarre! Heitendy libben doe stil, hja koene har rêde, mar it hâlde net oer. De ‘a.o.w.’ wie fyftich gûne yn 'e moanne, oars wol in moaie ynstruiing, dêr't hja wiis mei wiene.
Op it earizerpertret en ek op ien yn 't hier, in rûne tûfe boppe de foarholle, hie hja in kreas regelmjittich antlit, de noas wat oan 'e lange kant, mar dêr sei hja sels fan, dat in goede gevel it hûs fersierde. De ynbannige, hast bange eachopslach hat hja har libben lang hâlden. Lieding sasear gyng der net fan har út, mar wy koene har miening en hâlden der rekken mei, boppedat hat hja altyd in reewillige klankboaiem foar ús west, al hâlden wy, ik alteast, it neiste foar ússels. Har ynfloed kin maklik ûnderskat wurde. Us heit, no begjin ik ek al mei hifkjen en oardieljen, hie wat fan de potentaten, dy't manlju generaasjes lang west hawwe. Hy koe min oer tsjinspraak en alhiel net fan de bern. Almeast seach er de wrâld te folle wyt-swart, as bestiene der gjin oare en gjin tuskenkleuren. Troch syn ynstelling moat er ús mar heal kend hawwe en hat sadwaande gâns mist fan wat de wille fan in heit útmakket. Wy doarsten ús net tsjin him te uterjen en woene it ek net. By ús wie der ferset tsjin it âlde, hy woe dat mei alle geweld beethâlde. Wol wie er grutsk op ús as wy wat prestearre hiene, mar ik moat lykwols fêststelle, dat er as in kokon yn eigen weefsels ferweve siet, dêr't it fûler arbeidzjen, dat it bestean doe ferge mei minder frije tiid, net by fergetten wurde mei. Gelegenheid om wat te bekommen waard de minske fan doe amper gund, ek gjin tiid om ris distânsje te nimmen en it libben yn perspektyf te sjen. Op in bepaalde manear wie er tige wiis mei ús, lit it besitsgefoel west hawwe, mar dan noch en dêrom tink, wie er deabenaud, dat wy it saneamde ferkearde paad op gean soene. Siet der earsucht mei mank? Hy joech gjin fertrouwen en gyng ús wegen nei oant yn it bjusterbaarlike. Lju, dy't oer ús ‘klikten’, altyd simpele en eins tige natuerlike saken, fûnen in willich gehoar. Somliken fan har hiene sels bern, dy't út 'e foegen rekke wiene, mar dat soe heit net útspylje. Doe't er âlder waard en ta rêst kaam, foel der mei him te praten, as kaam doe syn wiere, oannimliker aard boppe, dêr't mem it wol oer hie. En binne wy net allegearre sawat op 'e poatsjes, dy't heit as goed ornearre, telâne kommen? Spitigernôch net allegearre by de tsjerke bleaun. Lit my net ferjitte te fertellen, hoe't de wrâld fan heit en mem yninoar siet mei potten en pannen en tsjettels, it wie in heane tsjerkemienskip, elkenien koe elkenien en de wrâld fan it stedsje, dêr't ik it no oer haw, wie och sa lyts. Wat wiene it ûnnoazele dingen, dêr't oer yn sitten waard, ferlike mei wat der
| |
| |
tsjintwurdich by de jeugd om en ta giet. Of begjin ik no al wer lykas heit? Ik doar wol mei heit en mem sizze: as ús foargeslacht de eagen nochris iepen dwaan koe, wat soene hja raar om har hinne sjen! Neffens mem wie heit koartswilich fan aard, doe't er jong wie en dat wol my wol oan, as ik tink oan syn broer, dy't in kwast wie yn de goede syn fan it wurd. Wat âlder heit waard, wat guodliker er waard. Doe't de soargen om it bestean belune wiene, kaam it âlde wer boppe. Doe krige er himsels ek wat langer wat mear ta in befrijend, bliid leauwe, al bleauwen ûnder- en eftergrûn skuldbesef en twivel. Bern fan God, wie dat net te folle eare foar him? Grappige ferhalen koe er altyd al fertelle, soms wat te folksaardich, lykas dat fan de boer, dy't syn hoanne dronken fuorre om't er sels fan de frou net in slokje los krije koe. De hoanne stapte wol sa eptich oer de poat en hy kraaide as in bern yn de widze, dat heit koe der noch wol om laitsje. Drank wie kweadrinken trouwens.
As jong maatsje hiene hja him ekris dronken fuorre. Mislik as in kat hie er der alles útspuid oer in hikke hinne, in hûn hie it opslikke en nei tiid al sa nuver oer it hiem stutele. Sels yn syn tiid fan sûnder-God-of-Syn-gebod, hie heit gjin drank, dat makke, wer oanroerd. Letter waard er gehielûnthâlder.
Grutske minsken mocht heit net lije. Sa fertelde er fan in faam, dy't in blaumoandei yn Hollân tahâlden hie en net mear Frysk prate koe. Hja stie hjir earne op in perron op 'e trein te wachtsjen, doe't der lamkes yn in wein laden waarden.
Hja frege oan in spoararbeider: ‘Wat zijn dat voor diertjes?’
De arbeider, dy't har koe, antwurde: ‘Dat zijn kippetjes met wol.’
En dan syn spoeketelsels. Hy hie yn 'e ûnderwâl lein te mâle lûden meitsjen om froulju bang te krijen en wie hiel wat kearen foar de Kweade útmakke.
‘Ja,’ suchte er wol, ‘en dy Kweade haw ik tsjinne. As myn freon der net west hie! Ik krige in twadde hûs by him en hoegde de strjitte net mear op foar fertier.’
Hy hie yn dy snuorje ferkearing mei in frommes, dat stapel op him wie en hy net sa slim op har. Mei it ûntwyk fan syn freon yn 'e rêch hie er har net mear nedich. Doe't er it op in jûn útmeitsje woe, drigeminte hja, hja soe har fersûpe yn 'e haven, mar safier hie hja it wyslik net komme litten. De freon, in lyts skuonmakkerke, koe syn húshâlding skraachwurk itende hâlde, mar heit mocht altyd mei oan tafel sitte, al naam er ek wolris wat mei fansels.
‘It wûnder fan de bekearing haw ik minsklikerwiis sprutsen oan him te
| |
| |
tankjen, al hat jim mem der harres ta dien. Doe't ik har frege en hja my net ôfsneutere, koe 'k it my hast net yntinke,’ sei er ris.
Ik mocht de brieven fan de freon altyd lêze, fjouwer kantsjes fyn beskreaun, it earste gyng oer wrâldske wederwaardichheden, frou en bern en freegje nei de wolstân, de oare trije wreiden út oer Gods goedens, genede en barmhertigens sûnder ein en oer de striid tsjin sûnden mei foarbylden fan Bibelhilligen, dy't ek wol faald hiene, dus moed hâlde.
Heit skreau ek trou en minstens sa wiidweidich oer deselde dingen yn syn finich, skerp hanskrift. Ik sjoch noch, hoe't er de pinne yn 'e mûle wietmakke en dan ynstippe, de hâlder hie er tusken foarste en wiisfinger. Dat wietmeitsjen die er ek mei it blauwe poatlead as er rekkens fan leveransiers neiseach en der oantekeningen by makke.
De freon hat mei frou en beide bern, jonkjes, ris by ús útfanhuze. Goede dagen, heit en mem op har sneinsbêst en by dy minsken siet alhiel gjin kwea. De rook fan de grutte stêd hong oer har besite, ik achte har foarnaam, frâl om de taal, de tale Kanaäns, mar de jonkjes wiene ek sa moai yn 'e klean: it ûnderskie doarp en stêd wie grut yn dy tiid.
Op in dei naam heit my mei nei it swaaigat om grint op te heljen en dêr wie Wypke Bochel ek mei in wein. Alhoewol't er no tichteby wenne, seagen wy him minder faak. Doe't de weinen fol wiene, gyngen wy mei de skipper yn it roefke fan syn skip om ôf te rekkenjen. Dêr haw ik my de eagen út 'e holle sjoen, sa lyts en popperich it der wie, wylst ik it thús ek net iens grut wend wie. Ik kaam op in nau bankje tusken heit en Wypke yn te sitten. Doe aaide Wypke my oer de knibbel wat ik ûndergyng as hiel wat raars, mar ik doarst neat te sizzen. Mar heit hat wat eane, want hy sei: ‘Lit dat, Wypke.’ Soe er sûnder syn ôfhinklikheid fan Wypke oars fanwegen komme wêze? Hy gyng wol fuort oerein, naam my beet en liet my foargean it smelle treppentsje wer op. Wypke folge. Ik seach him omheech kommen en tocht oan de kelder, as in mol kaam er no ek wer op it ljocht ôf. Hark, wat sei er dêr?
‘Ik koe mysels wol fermoardzje!’
Heit antwurde: ‘Better dy sels as in oar.’ Hie heit in foarútsjend each? ‘Ik freegje my ôf,’ sei heit tsjin mem, doe't wy thúskamen, ‘wat dy Wypke yn 'e kop ommeallet.’
‘Dat witte wy ommers wol,’ sei mem soarchlik.
‘Hawar, wy kenne him,’ en dêrmei sette heit in streek ûnder it petear. Ik mocht heit graach hearre oer de buorkerij, benammen as der besite fan oare boeren mei har froulju wie. Tinkend oan sokke dagen, krij ik de rook fan sigaren yn 'e noas. De manlju sels rûkten nei tabak, om't hja ornaris
| |
| |
piipsmokers wiene, wat heit nea west hat. Dy boerekeardels hiene swiere stimmen en sterke hannen, hja tilden my fleurich oan de griene balken fan de keamer ta. As in hûntsje rûn ik efter heit en har oan as hja nei it bûthús of it lân gyngen te buorkjen. En heit mar beare: safolle kokealtsjes en mar ien bollekeal, as hie er it sels sa stjoerd. Sytske III joech in sjou molke mei heech fet. As de kij op 'e stâl stiene rûn er mei de kunde by de rige lâns yn it grut en lyts bûthús en fertelde fan allegearre wat. De nammen stiene mei kryt efter de kowerêgen op 'e rûne balke skreaun. Mûs hie in mûskleur, Sleauke wie wat stadich, dy seach de kat út 'e beam foar't hja molke joech, as er der net by wie ek noch kealferlizzer. De measte hiene gewoane famkesnammen. Ik wie al trijeris ferneamd mei I, II en III en beskôge myn genamten in bytsje as partikulier eigendom.
‘Wat tinkt jim,’ frege heit ris, ‘sil ik it ek op bargen smite?’
‘Bist tûke boer genôch om dat sels út te meitsjen,’ wie it antwurd. Lij wetter yn syn earen! Ek as hja him priizgen om't er de sleatten moai skjin hie en syn hiem der sa opreden by lei. Hy wie net foar arbeider yn 'e widze lein, mar foar boer. Ik twivelje, oft hja mei krityk delkomme doarst hiene, sjoen heit syn opsternaat wêzen, dat bekend wie. Mar in kloeke boer wie er sûnder mis.
Yn ús moaie keamer siet mem mei de froulju. Hja hie de stuollen, dy't altyd mei de efterste poaten op 'e plint in bytsje foaroer hongen, ik wie wol bang, dat se falle soene, by de tafel helle. Doe't ik mei de manlju fuort soe, rôp mem heit efternei: ‘Goed op har passe, hear.’
‘Hoe soene wy net om sa'n skoander famke tinke,’ joech in manljuslûd werom ta beskie.
Soks flijde my, ik sil wol wer kûltjes yn 'e wangen lake hawwe.
Oan 'e ein fan de middei sieten hja oan 'e boerejonges, dy't mem nei âld resept makke hie fan grutte blauwe rezinen mei pitten op brandewyn mei krûden, fjirtjin dagen op syn minst hiene hja stien te trekken. Ik hie it lid fan de kûm al in pear kear optild om te sjen, hoe moai de fruchten opwâlen en it rûkte ek sa lekker. Wy bern krigen in bytsje reade likeur sûnder alkohol út in karaf yn in romer, guon froulju hiene dat ek leaver. Heit naam de rezinen, al wie er gjin drankoargel, sei er. Soms krige ik fan him of fan immen oars it ûnderste út in romer, ik moast ek witte, hoe alderivichste hearlik dat guod smakke. Ik snobbe it op mei har lytse leppeltsjes. De manlju krigen soms sterker guod, ‘bitter’ waard it neamd. Ik leau, dat hja it leaver hiene, op heit nei, dy't in wjeraks tsjin drank hie. Fan ‘bitter’ dielden hja ús net mei, ek net, as hja it mei sûker namen. Suske woe net fan in oar syn leppeltsje slikje. Ik koe my dat net begripe, mar hja wie der
| |
| |
fiis fan en ik soe it ek mar litte, sei hja. Oft ik it doe al litten haw, wit ik net, mar it sette my al oan it tinken. De hiele keamer rûkte no swiet nei drank, mar ek nei pipermintsjes en rûkersguod. Popkje sei, dat it nei tsjerke rûkte op 'e drank nei, mar ek nei begraffenis, dat lêste hie hja der om my net by sizze hoegd. Sa wennen goed en kwea, moai en raar al wer ûnder ien dak.
It petear fan de besite draaide, nei't de nijtsjes oer libbenen en deaden wiidweidich oereide wiene, om de bern en it buorkjen en as it frouljuswurk syn gerak krigen hie, gyng it oer it leauwen, oer ûnwissens, oer hoe't hja der foar stiene, sterk Godsfertrouwen seach mar by in inkeldenien om it hoekje. Dy krige warskôgings, in minske koe him licht fersinne. ‘Oarsom ek,’ hearde ik immen antwurdzjen en dat fûn ik moai. De humor briek ek wol troch, doe't it ferhaal dien waard fan in tige fromme man, dy't op 'e mjitte fan in psalmferske oan it beamseagjen wie. De psalmen waarden (doetiids) op lange, hiele noaten songen, dat it eine net. In oare net minder fromme man oars, naam him de seage út hannen en sei: ‘Sjong leaver “Helder op, Michieltsje, earst wat op dyn ribbekast en dan wat op dyn sieltsje”.’ De rest fan it ferske wie ‘en ik zal nooit weer dronken wezen en ik zal nooit weer dronken zijn en dat komt van die klare jenever en van die stinkende brandewijn’, mar dat hoegde der net by om oan te poenen. Heit hie it ek yn in soartgelikens ferhaal oer ‘Hup Marianneke, stroop in 't kanneke, laat de poppetjes dansen, één voor pa en één voor moe en dan gaan we naar oom en tante toe!’
De geastlike dingen gyngen it folk fan doe oan, wiene in yngreven part fan har tinkwrâld, mar altemets kamen der hite hollen fan, want guont wiene dolearjend en guont wiene de âlde tsjerke trou bleaun. Kamen hja op 'e Doleânsje, dan koene wy ús mar ree meitsje. It wie net sa, dat hja gjin gedoente mei inoar hawwe woene, al leine somlike famyljes der om út elkoar. Oan petear oer dy dingen naam mem ek diel, want pake wie de klandyzje fan in Slot kwytrekke om syn dolearjen en dat siet mem heech. Lykwols as hja mar opljeppenens eane sloech hja foar, om in slach om it hûs hinne. Hja tochten ek ûngelyk oer kristlike skoallen, benammen de Herfoarmen rûnen net sa waarm foar de skoalle mei de bibel, sa't it my bybleaun is.
Allegearre liezen ek gjin kristlike krante, mar de Hepkema wol, hiel inkeld de âlde Ljouwerter. Wy waarden beklage om ús lange reizen nei skoalle ta, wylst in steatsskoalle sa tichteby wie. Wie dy dan sa ferkeard, hiene hja der sels net hinne gien? As de mieningen mear of minder mei heftige stim tsjin elkoar oan gyngen, fielde ik de grûn ûnder my triljen.
| |
| |
Sa'n hjitte diskusje skynde lykwols net lang kwea bloed te setten, neitiid waard der wer gewoan praat, al gyng it earst wat stroef.
Net lang nei it ferfarren gyngen wy noch in kear op besite nei it âlde gea, om't der noch wat regele wurde moast. Dat barde mei de glêzen wein. Op 'e hinnereis rûn it reinwetter by de finsters del, dat ik neat sjen koe, mar op 'e weromreis wie it opklearre en hie ik niget oan de plakken, dêr't wy trochrieden. Heit op 'e bok, klapte út en troch mei de swipe, dy't er graach ris út 'e stander helje mocht. Brune Bles draafde in tsjotteltsje. By wer in doarp draaide heit him alle kearen om en neamde de namme. En doe rôp er: ‘It sjit al op, wy binne al yn Reahel!’
Ik moat wol raar sjoen hawwe, dat mem en suske begûnen te laitsjen. Mem neamde my in tutte en suske song:
Dêr komt Tutte mei de linten oan!’
Al sa njonkenlytsen wie ik op it nije plak wer like hurd dwaande as foarhinne op it berteplak. De sleatten loeken my oan, mear noch de puozzen, dy't nei in reinbui op ús ûnigaal hiem efterbleauwen. Doe't ik my ris oer sa'n puozze bûgde, seach ik der hiel djip de loft en de wolkens yn. Ik bûgde my fierder foaroer om better te sjen, mar stie dan mysels yn 'e wei. Ik frege mem, oft der ûnder de grûn ek in loft wie.
‘Fiel der marris mei de klompe yn,’ sei mem.
Dat die ik foarsichtich, ik woe der net yn falle, mar as it wetter beweegde, wie de loft fuort en mei de klompe fielde ik grûn. It waard noch ûnbegrypliker, doe't heit it oer minsken hie, dy't alhiel oan de oare kant fan 'e wrâld wennen: ús tsjinfuotters. Har fuotten tsjin uzes oan? En foelen hja der net ôf? Dan rûnen hja dochs op 'e kop! Ik fielde itselde as doe mei heit by de see. Heit fertelde ek, dat wy om de ierde hinne rinne koene, want dy wie rûn. As wy trochrûnen, bedarren wy fansels my de minsken ûnder ús. Dus de kime wie de himel net? En de reinbôge wie gjin brêge nei de himel ta?
Heit sei, dat de ierde in hiele grutte heinderbal wie, deis wennen wy der boppe op en nachts ûnder. En foelen wy der dan ek net ôf?
Mem lei út, dat de reinbôge in teken fan de Heare wie. Ien kear hie Er de ierde fergean litten troch in wetterfloed en doe wiene alle minsken op 'e ierde ferdronken op in lytse keppel nei, dy't yn in arke opsletten sieten. De Heare hie Sels de doar op slot dien. Ik hie wolris in arke yn it wetter lizzen sjoen, krekt as it skip mei poppeguod. Wy hiene in album mei
| |
| |
printjes oer de wetterfloed fan 1825, dat ik koe my sa'n sûndfloed wol yntinke. It wetter kaam heger en heger, de minsken flechten yn 'e beammen en op it dak, mar ek dêr kaam it wetter en op it lêst koene hja nearne mear hinne. Wat in gelok, dat dat net wer barre soe en de reinbôge dêr boarch foar stie. Sa net, it wie de minsken fan doe har eigen skuld, hja hiene like-goed skûle yn 'e arke krije kinnen as de oaren, mar hja hiene der de gek mei hân en net leaud.
‘En,’ sei heit, ‘God lit net mei Him spotte.’
Minsken, dy't neat fan God witte woene, waarden sûnder pardon straft. Dat koe 'k begripe, mar it bleau foar de oaren ek oppassen, want suske ferlytse de wissichheid: de wrâld soe wol net wer troch wetter fergean, mar wol troch fjoer. De hel? Ik seach it oan alle kanten barnen. Suske sei: ‘De hel is op in hiel oar plak, mar der komt in nije ierde en wa't dêr op wennet, barnt net. Tink mar oan de arke. It is safier noch net, earst moat de bazún blaze.’
Mar dat koe elke dei barre! Gjin wûnder, dat mem-en-dy der oer yn sieten. Neitiid bleau ik bang foar it lûd fan de bazún, dy't, in skelle trompet, oer hiel de ierde te hearren wêze soe. De loft soe dan barne. Dêrom beseach ik de loft mei in skealk each. Sa lang't der wolkens te sjen wiene, wie it safier noch net.
De wolkens. Simmers lei ik op 'e rêch yn it waarme gers fan finne of greiden te sjen nei it blau fan de loft, dêr't de wolkens yn allerhanne fatsoenen, dy't hieltyd feroaren, oerhinne skoden. It faakst seach ik der de grutte kop mei moanjes fan in liuw yn, dêr't ik in printsje fan hie.
De lannen efter ús hûs oant it Unlân, bûtenlannen neamde heit se, wiene faak myn boartersfjild, fiif greiden efter elkoar skaat troch sleatten, dammen en hikken.
Hjerstmis waarden de sleatten heakkele. Ik mocht fan mem net om in hikke hinne skaaie om fan it iene lân yn it oare te kommen, want dan koe ik efteroer yn it wetter tûmelje en net ien soe it ergerje. Ik rûn al sa faak mei de hannen fol blommen. Nee, ik moast der oerhinne klatterje of iepenlûke as it koe.
Skaaie, sei mem, as ik op 'e flier siet en besocht myn skonken sa fier mooglik út elkoar te krijen, mocht ik ek net. Ik doarst net fierder as it tredde lân te kommen, oars kaam ik te ticht by it Unlân, dêr't Wypke mei oare, der útrinnende lju wenne: foddelju, fellekeaplju en sokken dy't by de doarren lâns kamen te biddeljen of mei in bakje hannel oan de kost kamen. Graddus wenne der mei Mine, syn frou en har soan Sjors. Graddus hie in fioele, dêr't ik niget oan hie, om't er hiel oars harke as in harmoanika.
| |
| |
Heit en mem koene it har net yntinke dat Wypke him by sok folk del joech, wylst er wol twa boargerhuzen oan de streek betelje koe.
‘De stakker hat har nedich,’ fûn mem.
‘No, stakker?’ antwurde heit.
Doe't it as diggelfjoer troch it doarp rûn, dat Wypke ferkearing hie, koe nimmen der by, mar it frommes wie der nei en op jild út. Hja hiet Tite Hof en wie in tutte. Tite Tutte waard hja neamd.
Popkje sei: ‘Hja hat in kearsrjochte rêch, mar is te fiis om mei in tange oan te pakken.’
Ik seach it al.
‘Hy komt út in goed skaai,’ fertelde mem.
Dêr yn 'e lannen lei ik wolris oan Wypke te tinken. Soe er in betsjoende prins wêze? Dan koe er op it ûnferwachtst by my stean sûnder bult en hoegde er net te wachtsjen oant er yn 'e himel wie. Mem achte mearkes net goed foar bern, sels sûndich, it wiene leagenteltsjes. Spoekeferhalen net? Dêr wie hja ek net foar. Popkje koe it net litte om my mearkes te fertellen, om't ik alles altyd leaude oer kabouters, feeën, ierdmantsjes, reuzen en draken. Al socht ik der om, ik seach nea net ien. Feeën soene oars mei my boartsje wolle, reuzen mochten weibliuwe, ik soe net lykas Lyts Tûmke wei mei har witte. Draken sieten yn hoalen en dy wiene hjir net. Of wol?
Yn de lannen wie 'k ek oan it fearren sykjen, dy't de fûgels falle litten hiene. Ik aaide der oerhinne mei de tried mei. As se wiet west hiene, wie it moaie der ôf, hoe't ik ek besocht se wer yn 't fatsoen te striken. As ik mei in boskje fearren yn 'e hân stie of mei blomkes, en ljippen en skriezen fleagen oer my hinne, dan rôp ik har ‘tankewol’ efternei. Soe in prinsesse se altemets ek efterlitten hawwe kinne? Fûgels koene ek fan alles wêze.
In ljip- of skriesaai haw ik nea net fûn, mar heit die ek net oan de aaisikerssport. Hy hie der in hekel oan as frjemdfolk oer syn lannen wâde. Ik stie faak wat heech op in polderdykje te fielen, hoe't de wyn my om 'e holle en troch myn donkerblûn, slûk hier wyndere en harke nei de lûden fan fee yn 'e fierte, ek wol minskestimmen. As wy kij yn in lân hiene, mocht ik dêr net komme. Wol hûke ik letter del by de kowestrontplakken, dy't hja efterlieten, as hja it lân keal fretten hiene, en striek der mei in stokje de droege koarste ôf: kij hiene weake stront, hiel oare as dy fan hynders en bargen: alle stront wie oars en rûkte oars. Heit neamde in lyts parmantich minske, Wypke ek wol, in opsette bargekeutel. Dat koe 'k my foar Wypke yntinke, dy't mei syn langwerpige holle efteroer, hast op syn bochel, der mar eigenwiis hinne stapte, sa mishipt er wie.
| |
| |
As hynders krekt wat falle litten hiene, kaam der reek ôf, as stie it in bytsje yn 'e brân, mar flam joech it net. Yn de kowestront sieten wite rûpkes lykas ûnder de grouwe stien en yn de pûde mei boekweitenmoal, dêr't mem my yn sjen litten hie en in raar wurd om sein hie. Yn de plakken ûnder de koarste krigen hja ek gjin lucht!
It wie soms benearjend stil yn de greiden, dêr't ik soms samar ynienen yn it wylde wei tsjin begûn te skreauwen en der dan nei harke oant myn stim weiwaard. Sa haw ik it echolûd ûntdutsen, doe't ik tichte by hûs ris myn stim útsette en lûd werom krige, mar op it hiem wie net ien. Neitiid waard it in spultsje. Wie ik fier út 'e reek en bekroep it my, dan seach ik nei ús pleats, dêr't ik wist, dat mem wie. Hja makke iten foar ús ree, wat soe 't hjoed wurde? Ik mocht it leafst jirpels, earpels sei mem, mar oars pankoeken, potstro of stro út 'e oven fan de swarte kôkkachel.
Ik mocht net yn in lân komme, dêr't kij weiden, al wie ik net bang foar fee, mar oer de bolle oan it izeren tsjoar siet mem net yn, as ik mar net te ticht by him kaam. Mem fûn wol, dat ik der gjin euvelmoed yn hie, wat al en net koe by bisten. By brune Bles, dêr't gjin kwea by siet, hie ik ek al te dryst west. Ik hie op it hiem efter him oan jachte en op 'e naad in traap fan him krigen. In hynder wie gjin pod!
Op it efterhiem hie heit sleuven om in kuilbulte hinne groeven, dy't wy brûkten om te ljeppen. Op in sneintemiddei haw ik dêr al ljeppende in sulveren rinkje weibrocht, dat ik op 'e jierdei krigen hie. It wie op 'e groei kocht en ik hie it eins net drage mocht. Wat wy ek sochten, wy fûnen it net werom. Suske woe hawwe, it famke, dat by ús te boartsjen wie, soe der mear fan witte, hja hie der sa oer beard! Dat jierren neitiid haw ik dat famke der noch op oansjoen en it koe likegoed yn de weake modder weiwurden wêze.
By it âlder wurden hoecht in bern him op in boerehiem ek net te ferfelen. Heit hie sels in slypstien oantúgd en ik mocht de stien troch it brune wetter draaie, wylst hy der syn ark tsjin hâlde. De stien stie efterhûs tsjin de muorre oan tichteby it ynkûle gers, - kuil, dy't stonk - dat ôfdutsen wie mei modder en dêr't planten mei lytse giele blomkes op bloeiden. De hinnen tripken der al pikkende oer mei har licht gewicht, mar doe't ik ris by de slypstien weifleach om in pear fan sokke blomkes te ploaitsen en der ien foet yn sette, sakke ik der yn wei. Heit fûn dat in goede straf, om't ik him yn 'e steek litten hie.
It lytse apelhôf, dêr't wy noflike skaadplakken opsochten om op hite dagen te bekommen, mei ik net ferjitte. Ik mocht net yn 'e gleie sinne lizzen gean, as ik dat al wollen hie, want dan koe ik brún barne en dat wie min
| |
| |
foar de hûd, bûtendat stie it goar, as soe ik my nea waskje. Mei in skean each seach ik sadwaande nei bern dy't swart fan brunens wiene. Op sokke hite dagen ieten wy dêr ek by in âld tafel út 'e fjoerhutte. Dat wie in pree! Dêr't wy yn it skaad fan fruchtbeammen sieten en de fruchten rûke koene, hie ik ek it gesicht op readebeibeamkes, op leaf fan jonge woartels en raapkes en koalplanten, allegearre hearlikheden! Ik iet farske sprútsjes en koalsbleden, soms moast ik der earst griene, weake rûpkes ôfsykje, dy't gatsjes yn de blêden bieten, hoe koe dat mei har ûnnoazele bekjes?
‘Dû likest wol in geit,’ sei heit as er my iten seach.
De skuorre wie der mei it lege gol of fol mei hea, dat wol begûn te rikjen en dan wie alles op ien ein: heabroei! Mei lange izeren stangen gyngen heit en de feint, holpen troch buorman yn it hea oan it dollen. Hja makken gatten midden yn it hea om it te kuoljen.
Wy weagen it net om by de hege ljedder op om in apel te grissen, mar dêr wiene ek altyd mûzen, dêr't de kat efteroan siet. Op in dei seach ik ien fan ús katten, dy't wy al mist hiene, dêr wei kommen mei in hiele rist jongen, allegearre reade, efter him oan. Doe kaam de feint, dy't faak minne kerweikes opknappe moest, mei in sek en in balstien om de katsjes by de mem wei te heljen. Der mocht mar ien by bliuwe, wy hiene al te folle poesen. Doe't it oerbleaune katsje wat grutter waard, krige it fan de feint in snee yn it ear tsjin de kattesykte.
It heucht my ek, dat de feint in grutte falle mei in rôt der yn nei de sleat ta droech en it hiele gefal in skoft ûnder wetter hâlde. Ik kniep de eagen ticht, doe't it wetter begûn te brobbeljen, mei't de rôt sa oangyng. Lykwols wie de feint gjin wreed hearskip. Doe't er ris efter in rôt mei jongen oan soe, barde der wat, dêr't er net op rekkene hie. De rôt skynde yn 'e gaten te hawwen, dat der gefaar drige, want wy seagen him mei it iene jong nei it oare yn 'e bek hieltyd nei de oare kant fan de sleat swimmen om har dêr yn feilichheid te bringen.
‘No hat er my by it hert,’ sei de feint, ‘sa'n trou bist kin ik net dea meitsje.’
Op in boerebedriuw barre gauris lytse ûngelokjes: heit sloech himsels mei de hammer op 'e tomme, hy ferkocht himsels in jaap mei de seine by it harjen, fan en ta hie er in bloednoas, in kopke fol bloed kaam der út, ek briek der wolris in ierke yn syn eagen, dan doarst ik him net oan te sjen. Doe't heit, as ien fan de earsten, in meanmasine kocht hie, warskôge mem him, hy soe goed om de útstykjende messen tinke en my, dy't algeduerigen om him hinne strúnde, der by wei te hâlden. Ik frege heit, oft ik even op 'e reade panne sitte mocht, mar myn gat wie te lyts, ornearre er. Sines
| |
| |
paste der yn, as wie it der om getten, seach ik. De masine wie read en giel. It wie sa wat nijs, dat der guon boeren út it doarp kamen te sjen. It like har wol wat om djoere meanders út te sparjen. Mar der waard ek grute, dat it gers der minder fan waard. Sommigen hiene it jild der net foar oer, of it mocht har net barre, oaren mochten sels sa graach meane en woene dêrom sa'n ding net iens hawwe. De kift, sei heit. Heit skepte op, dat hy ek graach meane mocht, mar sa gyng it hurder. Op in Jûne, doe't de buorlju by ús op it hiem stiene foar wat praat, fergen hja heit op syn meanen, hy moast marris tsjin Kleis fan buorman. Om't alle gers by ús al meand wie, hawwe hja mar om it hurdst rûn. Heit wûn it krekt, dêr't ik om stie te dûnsjen fan wille. Mem en Popkje kamen der foar út 'e hûs, it waard hast in simmerjûnsfeest. Happening soe it no neamd wurden. Popkje hie al sa'n nocht, hja woe mei mem oan it rinnen. Mem glimke mar wat. Ik begryp it no wol, hja wie swier fan broerke.
Op mylde jûnen kamen de buorlju faker del om oer it waar, it gewaaks, it nijs gear. Hja wiene ek wol oerémus as Jan Hut en syn maten oan it operearjen west hiene en de Hepkema der lange ferhalen oer yn 'e krante hie. Ek warskôgen hja inoar, as der sigeuners yn de streek sjoen wiene. Mei dat folk wie mem tige op har iepenst, dan mocht heit amper fan it hiem ôf, hy en oars de feint moast by hûs bliuwe. Sa gau't hja har de reed delkommen seach, sels de fierst fan de wei ôflizzende boerepleatsen soene hja net oerslaan, of mem helle my yn 'e hûs, as soene hja my stelle wolle en nei't hja de manlju warskôge hie, gyng hja breed yn it doarsgat stean: der yn kamen hja net, want hja stielen as raven en wiene fingerfluch. Hja kamen wol fiifrisom del om ien amer wetter, om ien kanne molke. Mem sei: ‘Allinne om de gelegenheid ôf te taasten.’ Faak stjoerden hja ek har bern, dy't sa alderleafst biddelje koene, mar nea tefreden wiene: ‘Heeft de vrouw ook een oude jurk, er mag best een scheur in zitten, mijn moeder kan goed naaien.’ Hiene hja de jurk, dan woene hja graach in skelk hawwe of ûnderklean en it lêste wie fodden. En dan fregen hja om een ‘boterham’, hja hiene dy deis noch neat hân. De frou koe wol sjen, dat hja it sa goed net hiene as dat grouwe famke dat heal efter de frou har rokken weikroep. Dat grouwe famke fielde har net misledige, mar krige begrutsjen en poende har mem oan om iten te jaan.
By sa'n gelegenheid sei mem ris: ‘Ik jou myn spullen leaver wei oan Mine fan it Unlân, dan wit ik, wêr't it bliuwt.’ Mar dat is har bekoarre. Ik haw dat grif goed yn 'e earen knope, want doe't Mine net lang neitiid by ús oan 'e doar kaam en mem efkes nei buorfrou ta wie, haw ik Mine wat al te goed te reden stien. Hja frege nei mem, oft ik har roppe woe,
| |
| |
mar dat koe net. Ik koe Mine sa ek net gean litte, miende ik. Doe helle ik memme iennichste mantel út 'e kast efter yn 'e gong en joech him oan Mine.
‘Us mem hat him dochs hast nea oan,’ sei ik.
Ik fûn it frjemd, dat Mine sûnder in wurd te sizzen, net iens tankjewol, hastich fan ruten spile mei de mantel op in rôle ûnder de earm. Hokker goede died ik ek miende dien te hawwe, ik doarst der net tsjin mem oer te begjinnen.
Mar hja frege my: ‘Ik haw Mine gean sjoen, hat hja hjir west?’
Ik knikte.
‘Dan hat hja it net troffen.’
‘Mem draacht de mantel net, no mem?’ kaam der in hoart letter skrutel út myn mûle.
Ik seach memme antlit belûken en it fielde fier fan noflik, doe't hja rimpen nei de kast ta rûn, der yn omskuorde en my oanseach. Hja wie net iens echt lilk, seach ik ta myn rêst. Wol draafde hja daalk it hiem oer, dêr't heit oan it dongkroadzjen wie en krekt neitiid seach ik him op 'e fyts fuortriden. Hy kaam sûnder mantel werom.
‘Earst wie hja nearne te finen,’ fertelde hy, ‘en doe't ik har einlings te wurd kaam, hie hja him sabeare al ferkocht.’
‘It falt my ôf fan Mine,’ sei mem sneu.
‘Dû tinkst altyd te goed oer de minsken. Sels dyn eigen bern...’
Mem kearde heit, doe't er my geweken nimme soe.
‘No ja,’ sei er, ‘hja hat it goede hert fan dy meikrigen, moatte wy mar tinke, mar hja moat al witte, wat kin en net kin.’
It fergryp wie te slim om straf foar te jaan, hat mem my letter útlein. ‘Dû joechst boppedat út dyn goede hert,’ sei hja. Mar hja hong ek net oan klean en uterlike dingen likemin as heit, oars as suske en ik, doe't wy grutter waarden. Hja brocht my oan it ferstân, dat wy weijoegen, wat wy sels net mear brûke koene, mei de klamtoan op koene. Dat koe 'k net rymje, oare minsken mochten ôfdrage, wat ús te min wie? Mar ik sei it net, no't ik sa fier bûten myn boekje gien wie. De fraach foar my wie, wêrom't Mine de mantel ferkeapje woe, want dan hie hja der gjin ferlet fan hân en wêrom hie hja dat dan net sein. It hat lang duorre foar't mem in nije mantel krige, hja fûn it net nedich, der wiene safolle froulju, dy't it der sûnder stelle moasten. Mar salang hâlde ik myn skuldgefoel. It hat ek lang duorre, foar't Mine wer by ús oan 'e doar kaam en doe hie hja twa reiden kuorren mei snypsnaren op ús gielstiennen strjitsje stean. It losse jok hong har oer de skouders. Mem kocht in pear lytse dinkjes, wat fei- | |
| |
lichheidsspjelden en in blauwe kaart mei wite bân. Mem kocht ek fan har, doe't hja mei de sinteklazekuorren oan 'e doar kaam, mar dêr waard ik by wei band, om't ik net sjen mocht, wat mem foar taai en sûkerguod ynsloech.
Sinteklaas! In spannende tiid, dêr't ik my wolris oer ferwûnderje, dat wy dêr oan meidiene. Mar Sinteklaas hie wier bestien en wie gjin mearke, mar in goede biskop. Dat er Roomsk en ús fijannich west hie, wie tink al te lang ferlyn. Ik lei net sa rêstich yn it bedstee, as der kâns wie, dat Sinteklaas of swarte Pyt sa tichteby troch de skoarstien komme koene en hoeden kipe ik moarns om it doarke hinne oft der ien by myn klompe mei hea west hie en hie er foar it hea betelle? Ik haw ek wol yn 'e skoarstien omheech sjoen, hoe't mooglik wie, dat dêr in hynder en in minske trochklauwe koene, mar yn mearkes koe safolle barre!
De moarns fan de seisde desimber wiene suske en ik oan it sykjen - earst oanklaaie, bern - wat in wille as de stove mei ynhâld ûnder it naaimasinekleed ûntdutsen waard en wy útpakke koene. In lange taaiman stiek der fier boppe ta út, de lytse pakjes hie 'k it measte belang by: in sûkeladeletter en in boarstplaat en sûkerbistjes, rose, wyt en brún, de brune fan sûkelade wiene it lekkerst. Wy diene wa't it langst noch wat oer hie, al wie it mar in stikje sûkerwiif. Dan pangelen wy elkoar wat ôf en doarsten net nee sizze.
Op in moaie middei yn de maaitiid wie ik nei it tredde lân ta pesjantele om wat iere blomkes te sykjen. Ik stie te rûken oan in boskje bûtergieltsjes yn myn hân, doe't der yslike lûden út it Unlân wei kamen. Hja makken my sa bang, dat ik hals oer de kop nei hûs ta fleach, sa hurd myn koarte skonkjes my drage koene. By de jister efter ús hûs doarst ik pas yn te hâlden, mar doe hie ik Popkje al stean sjoen by de bûthúsdoar. Ik socht skûle by har en frege, foar de wissichheid tink, oft heit thús wie en fûn der neat oan doe't hja sei fan ‘nee’.
‘Hy is mei it hynder nei de smid,’ fertelde hja, ‘dû hiest moai mei kind, mar wiest safier de lannen yn, dat jim heit it him net oan tiid die dy te roppen. Mar dû kinst wol mei my nei Tryn Pûde.’
Dat woe 'k wol graach, ik tocht oan de stopflesse mei suertsjes en de bus mei salmiakjes op har reade toanbank njonken de leechhingjende koperen skealjes en de koperen wichten fan grut nei lyts yn in langwerpich houten blok. Tryn krige se altyd by de knopkes beet, de hiele lytse brûkte hja nea. By ús thúskomst kaam heit der ek krekt oan mei it reau. Hy fûtere, dat de nije smidsfeint noch hiel wat leare moast, sa lang hie er wurk hân mei it beslaan. De wein kaam yn it weinhok, it hynder yn it lân en doe ferskynde
| |
| |
heit mei feint en arbeider yn 'e keamer om de flaubyt en wat drinken foar it melken, tee mei molke. Wy sieten moai by elkoar om 'e tafel hinne, doe't wy Kleis oer de hikke springen seagen, even letter stie er by ús oer de flier. Allegearre seagen him ferheard oan, Popkje wie oerein en nei de keamersdoar flein, hokfoar ûngemak soe der no wêze?
‘Wypke hat moarde!’ rôp er oertsjoer.
‘Nee, dochs!’ sei heit.
‘Jo moatte ophâlde, Kleis,’ sei mem.
‘Wa?’ frege Popkje.
En ik tocht oan heite wurden, dat er better himsels fermoardzje koe as immen oars.
‘Tite woe it útmeitsje,’ hime Kleis, ‘en doe hat er har smoard. Earst koe hja noch fuortkomme, mar hy hat har wer krigen. Doe't der folk by kaam, wie it te let. Hja moat sa moarte hawwe!’
‘Dat haw ik heard,’ rôp ik yn de stilte, dy't fallen wie.
Even gyngen de eagen myn kant út, ik soe al begjinne oer de mâle lûden, dy't my beneare hiene, doe't hja allegearre troch elkoar begûnen te praten en myn wurden wei waarden. Allinne hearde ik Popkje har stim: ‘Sy hat wat heard, sy wie yn 'e lannen.’
En tsjin my: ‘Wêrom hast it net tsjin my sein, fanke.’
Nimmen frege der op yn ta myn spyt.
Kleis krige it wurd wer mei te fertellen, dat Wypke nearne te finen wie, de polysje wie al oan it sykjen.
‘Hy doart hjir net komme!’ stelde heit mem gerêst, dy't bangich seach. Dêr hie 'k net iens oan tocht, de skrik sloech my om it hert, soe er wier net komme doarre?
‘Hy kin yn alle droege sleatten ferside sitte,’ sei heit.
Mar ik wist wol, dat der net folle droege sleatten wiene, ien lân stie sels splis fan it hege bûtenwetter.
Doe kaam buorfrou, ek dravenderwize, mei it nijs dat hja him al hiene. Hy hie hiel gewoan op Tite har húske sitten, de koalle. Twa man hiene him der ôflûke moatten.
Ik seach it foar my en syn himd, dat er oer my hinne slaan woe, kaam my yn 't sin.
‘Och hearken,’ suchte mem, mar har lûd klonk al oars as niis.
It harke benei fleurich, doe't hja klage: ‘No is hja wei en hja soe noch mei him by ús komme.’
‘Dan hiene wy wille hawwe kinnen fan sa'n besite,’ smeulke Popkje.
Soe it har net begrutsje?
| |
| |
‘Wat hiestû dan yn 'e holle foar Wypke?’ frege buorfrou har moai noartsk.
‘Psalmen yn 'e kelder,’ skeat nuver troch my hinne.
Om skimertiid hinne sieten wy wer yn 'e opwining, want doe bleau der in polysjeauto by ús foar op 'e wei stean. Wypke soe, om him foar it folk te hoedzjen, ús lannen troch en ús reed del nei de wei ta brocht wurde. De sânreed fierderop nei it Unlân ta wie mei syn djippe en ûnigale fuorgen min mei in auto te beriden. Hja woene him hoedzje, mar der kaam in kliber minsken op 'e auto ôf, mear as oars op Wypke.
Popkje, dy't op 'e wiuw stien hie, warskôge, dat hja der oan kamen. Mem en hja gyngen hastich foar de smelle skuorregleskes stean, want mem fûn, dat Wypke har yn dizze omstannichheden net as ien fan de nijsgjirrigen sjen mocht en Popkje doarst net, de grize gyng har oer de grouwe as hja der oan tocht, wat him dêr yn it Unlân ôfspile hie. Heit stie gewoan op en del by de boom fan 'e jister en ik kroep efter syn boksen wei.
Wat ik der fan ûnthâlden haw: itselde eptich rinnend mantsje op syn sneinsk mei de garribaldi op, dy't er sawat op syn bult hingje liet. Boeien hie er om 'e polsen, mar dat seach ik net earder as doe't er se omheech hâlde om heit sjen te litten.
‘Hiest net fan my tocht, Iebele! Sit mar net oer it jild yn, dat wurdt wol regele. Net om dy, mar om myn Ibeltsje.’
Ja, dat wei er: ‘Myn Ibeltsje.’ Dêrmei hie er it tsjin my, hy hie tink in skyn fan my heind. Ik hoegde net bang te wêzen, ik wie in goed fatsoenlik famke. Nuver, dat sizzen fan him makke my bliid. Hy draaide de holle in slach om ta in eachweid oer ús hiem, socht er om syn Ibeltsje? Soe sette er de hoed ôf en droech him fierder yn syn boeide hannen foar op it liif. Ynienen merkbiet ik wat in bytsje hier er mar hie. Wie dat dan fan 'e lêste tiid, dat it my net earder opfallen wie?
‘Syn bult like helte grutter noch as oars,’ sei Kleis der letter fan, ‘de punt wiisde omhegens as in ferwyt oan de Allerheechste.’
‘Sa kin 't wol ta, Kleis,’ sette heit him terjochte.
It wie ek nuver sizzen fan immen, dy't de tsjerke hast nea fan binnen beseach.
Doe't Wypke de finne sawat troch wie, begûn er healwiis mei syn efterst te wibeljen. Ien fan de polysjes, oan elke kant fan him rûn ien en beiden stieken fier boppe him út, hâlde in foech stôk boppe him. Dêr begûn ik fan te triljen, ik hie it dochs al net op polysjes stean, mar der barde neat. Heit neamde de stôk in bollepyst. Ik woe witte, wat dat wie. Popkje lake. No't Wypke al safier by ús wei wie, dat er ús net beroppe koe, kriemden
| |
| |
wy op in protsje foar hûs gear om nei de wei te kueren, hoe't er yn de auto tearde.
‘En mar prinshearlik! Hy is de earste fan ús, dy't oan it autoriden ta is, hoe soe er him fiele?’ sei heit, as wie er oergeunstich.
‘Net sa noflik, moatte jo mar rinke,’ antwurde mem, noch wat fan slach. Dêrnei gyng elk hurd syn wegen, it oereidzjen koe letter barre, it wurk gyng foar. Wiken lang bleau Wypke it ûnderwerp fan petear en doe waard it stil om him hinne.
Yn dy tiid hearde ik algeduerigen it wurd ‘finzenis’ fallen en ik woe witte wat dat wie. Ik begriep, dat Wypke dêr yn moast en tocht oan de kelder by ús. Soe er dêr no ek psalmen sjonge. Heit naam dat fan my oer, de apostel Paulus en syn selskip Silas hiene ek psalmen songen yn de finzenis, mar oars as Wypke, hiene hja in suver gewisse hân. Gewisse, wer sa'n nuver wurd. Popkje fertelde, dat Wypke no brea mei spinnen ite moast. Dêr kaam Wypke syn boarst mei rodzich krol hier my fan yn 't sin: it begûn te libjen fan spintsjes. Krige er dy op syn brea? En wat krige er op syn bôle?
‘Ek spinnen en hy krijt noch mear op syn brea.’
‘Lokkich mar,’ sei ik. Popkje lake dêr om. Wêrom eins?
Doe't Popkje noch mear sizze soe, warskôge mem har: ‘Meitsje dat bern net fan alles wiis. Jûn kin hja der net fan sliepe.’
Popkje ferdigene har mei: ‘Se hâldt fan moaie ferhalen.’
‘Fynst dat moaie?’ frege mem wat brimstich.
It is raar, dat Wypke doe, op ien of twa kear nei, folslein út ús oandacht ferdwun is. Heit skynt it liende jild neigeraden oan famylje ôflost te hawwen, safolle wie it net mear. Wypke hat libbenslang krigen en dat helle Kleis út 'e Hepkema, dy't doe noch in lyts stikje oan Wyjpke wijde, nei't de moard wol in pagina krigen hie. Mei printsjes der by. us hûs stie der ek op, dêr't heit-en-dy neat net wiis mei wiene.
Hoe lang it krekt wurden is? Miskien kin ik it nochris útplúzje. Sokke dingen wurde dochs ek earne byhâlden en bewarre?!
Ik sil Wypke der net mear mei helpe kinne, hy moat wol lang al wei wêze. Oft heit him ekris opsocht hat? Dan moai stil, it is my net bekend. Mem yn gjin gefal, hja soe net doard hawwe. En hiene kristenminsken de opdracht net krigen om de finzenen op te sykjen?
Wypke! Hy woe sa graach gewoan meidwaan, frustraasjes, echte en betochte, kearden. Sadwaande sonk er djipper en djipper wei yn it moar. Binne flokken en beaen net uteringen fan inselde geast? Tekens fan uterst ferlet? Hy sil net om 'e nocht skreaud hawwe út syn ellinde wei. Guodkeap tocht? Mar lykwols!!
|
|
Auteursrechtelijk beschermd