|
| |
| |
| |
Twa
Guont wiene famylje, wat har oangyng koe mem eins net oars, mar kunde wie hja like freonlik tsjin, al prottele hja wolris om har komst. Hja ieten en dronken mei ús en net te min neffens heit, al gunde er it har wol. Heit die bytiden wat smeulsk oer har, mar it kaam net by him op har it kommen te ferbieden. Wol ferge er mem der op, wat hja oan har hie, dat sok folk op har ôf kaam as miggen op 'e sjerp. Mem hat der sels ek mei oan west, want hoe faak stjoerden hja har húshâlding net yn 'e bulten. As hja bygelyks drok oan it himmeljen wie, de bêden der al út hie, stie bline Sijke by de doar.
Har begelieder sei: ‘Sijke woe hjoed nei jo ta. Jim bringe har jûn wol werom, net, wy binne oan it bûthúshimmeljen.’
Mem joech der har oan oer en socht stopjen of breidzjen út 'e bernebank mei flaplid tusken de foarste finsters om mar gjin ferlerne dei te hawwen, sa faak kaam Sijke no ek wer net. Wol liet hja it lid mei in klap ticht falle: har iennichst ferwar, alteast nei bûtenút.
Sijke droech in donkerblauwe bril. Ik gyng wol skean efter har stean om't ik miende, dat se my oars sa ferskuorrend oanseach. Boppedat woe ik witte, wat Sijke troch dy bril seach, want ik koe my net yntinke, dat der minsken wiene, dy't net seagen wat ik wol sjen koe. Sijke hie ommers eagen lykas wy allegearre.
Mem ferklearre, dat it ljocht der út wie, mar it ljocht kaam bûtendoar of út 'e lampe wei. Sijke miende it oars goed mei my, mar as hja de hân nei my útstiek moast mem der teantsjenderwize by komme om my te bewegen mines der yn te lizzen. Lykwols wie ik net by har út 'e keamer wei te slaan. Nijsgjirrigens sil 't west hawwe.
‘Jim famke is net sa praatsk,’ fûn Sijke.
It nuvere wie, dat Sijke wol breidzje koe, al moast mem har út en troch oanwizings jaan of in stek foar har opkrije of ophelje.
‘Sijke draacht har krús treflik,’ sei mem wol tsjin heit, as er har mei de bolderwein thúsbrocht hie en dat woe heit har net ûntstride. Dat krús soe wol by Sijke op 'e foarholle sitte, tocht ik, de tsjokke swarte tried, dy't hja om it stikje stange tusken de glezen wuolle hie, wie de koarte balke, de lange rûn fan har noas mei in djippe ronfel steil omheech, hast oan har hier ta.
Ik hie graach in jonge wêze wollen, mar in jonge hie Sijke ris in stien yn 'e eagen smiten, dêr wie hja blyn fan wurden. Doe't ik dat hearde, betommele myn winsk.
| |
| |
Op in kear, doe't Sijke werris by ús wie, kaam heit wyt as in doek de keamer yn, dat mem oereinskeat.
‘Lit my mar even,’ sei er.
By bytsjes kaam it der út. Twa jonges hiene yn de buorren oan it fjochtsjen west. Doe't de ien ferlieze soe, hie er de klompe grypt en syn tsjinstanner der mei oan 'e sliep rekke. De jonge wie omfallen. Dea.
‘Jo moatte ophâlde,’ rôp mem, ‘fan wa is 't ien?’
Sijke gûlde en bearde lûd.
‘Jonges, jonges!’ rôp hja mei har heas lûd.
Lei de dea dan sa tichteby, tocht ik en kroep om beskerming tusken heit en mem yn. Ik taaste nei myn sliep, nei't ik fan mem begrepen hie, wêr't dy siet. Ik soe der goed om tinke dat dêr nea wat tsjin oan kaam! Doe foel myn each op Sijke, it breidzjen wie fan har skoat op 'e grûn gliden en se siet dêr mar mei beide earms omheech. Om help? Ik socht it breidzjen gau foar har op en lei it foarsichtich foar har op 'e tafel del, mar se fernaam my en griep my sa stiif beet, dat ik bang waard, as soe ik net wer loskomme. Hja sei: ‘Wês bliid, datst mar in famke bist.’
‘Mar?’ frege mem.
Mar doe hearde ik heit fertellen, dat de jonge, dy't it dien hie, oanienwei roppen hie: ‘Ik bin gjin moardner, no?’
Stil wiene mem en Sijke wer. Sijke sykhelle swier, har asem wie hjit yn myn ear. Lokkich liet se my doe los, oars wie ik begûn te moartsjen en ik socht hurd myn skûle wer op, fier by har wei.
Ik wit net, wat der fan Sijke wurden is, se moat hommels ophâlden wêze mei kommen.
Fansels libbet se al lang net mear, mar ik haw har leedbrief net tusken de steapel roubrieven fan heit en mem fine kinnen.
In oantroude efter-efter neef kaam altemets ek oanwaaien. Hy wie wat op 'e doele rekke troch in faam, dêr't er syn sin op set hie. Hja hiene alle rêding en húsrie al kocht, doe't se der mei in merkeman útkniep. Nimmen hie ea wer wat fan har heard.
‘Ik moast even by Ibeltsje sjen,’ sei neef en fûstke wiidweidich mei mem en doe mei my. Ik joech in gjalp, sa kniep er myn fingers by elkoar.
Nei't er my suske hie, sei er tsjin mem: ‘Dû hast in goede ynfloed op my en dat witste.’
‘Net goedernôch,’ antwurde mem.
‘Iebele is net thús, leau 'k.’
Mem joech gjin beskie.
| |
| |
‘Komt er gau werom, hy hie oars de pronk oan.’ Neef lake wat narderich of tocht ik my dat mar yn yn myn berne brein?
Mem joech no antwurd: ‘De feint is net fier.’
‘Hoechst ommers net bang te wêzen,’ lake er, as gou it in goede grap. En dat sil 't ek west hawwe, want it wie alle kearen wer itselde tusken mem en him. As in stikje toaniel.
Ik seach fan de iene nei de oare.
‘Hast it al heard, tink? Wie it wier sa slim?’
‘Wês bliid, dat de polysje der net yn behelle is,’ sei mem.
Nei in set fan stilte, as moast er memme sizzen ferarbeidzje, klage er: ‘Wat moat ik der dochs oan dwaan!’
Letter bin ik gewaar wurden, dat neef yn in dronken bui syn behoeften samar midden op 'e wei dien hie.
‘Lokkich, dat it al tsjuster wie!’ sei mem. Neef knikte mei syn lange holle.
‘Net mear drinke, it ferstân hâlde, dêr't it heart en dat is net yn 'e drinkenstsjelk.’
‘Moai sein,’ rôp efterneef, ‘drinkenstsjelk, men soe der sin oan krije.’
Ik siet op in stove te koarkjebreidzjen, wat mem my krekt leard hie. Neef fûn my knap, soe 'k in koarde meitsje foar hynstemennen? Dan soe hy wol hynder wêze.
Trochstrings bleau er net lang, om't er heit net treffe woe, hy hâlde it mei eigen laach, sei er, mar heit hie him de doar alris útset, doe't er al te fluensk tsjin mem die. Hie er der aan fan, dat heit, lykas dis kear, wol in hoart weibliuwe soe, dan joech er him noflik by ús del. Sa gau't er tocht, dat it heit syn tiid wêze koe, begûn er op 'e stoel hinne en wer te weven, oant mem sei: ‘Ast fuort wolst, gean dan!’
Efterneef is by in fleantúchûngelok om it libben kaam, wylst nimmen wist, dat er op reis wie en dat noch wol yn in fleanmasine.
‘Altyd dronken as in kakstoel,’ wei heit syn testimonium.
‘Dat hat neat te krijen mei it ûngelok,’ sei mem wat stroef. Mem koe net folle oer har famylje ferneare.
Dronken as in kakstoel? Wy hiene yn ien sitten, doe't wy hiel lyts wiene, pake hie him foar ús makke. Hy stie no yn in hoekje fan de souder, in read houten gefal as in lytse preekstoel. Mei in brede bân sieten wy der yn fêst, dy't meijoech as wy foaroerbûgden om op 'e grûn te sjen en as it der dan op wjirre koene wy der útfalle en oan 'e bân hingjen bliuwe. Underoan in rûn lid, wy sieten der op, hong in pôt. As mem in mieltsje fan ús heine woe, helle hja it lid ûnder ús wei. Hoe koe sa'n kakstoel no dronken wêze en wat wie dronken winliken?
| |
| |
It ôfskie fan mem en efterneef wie altyd yn dizze geast: Mem: ‘Ik sil foar dy bidde.’
Efterneef: ‘Ja, doch dat, de Heare God sil nei dy harkje wolle.’
‘Heare God’ mocht by ús yn 'e hûs net heal sein wurde, mar neef naam it him net sa krekt.
Ik miende doe noch, dat elk gebed ferheard waard, mar mem relativearre:
‘Wy moatte it leauwe en net twivelje.’
‘En wa kin dat opbringe?’ suchte hja.
‘De apostel Jakobus,’ sei neef.
Doe't er fuort wie, ferge ik mem op 'e apostel Jakobus. Us buorman hiet Jakobus, wie hy in apostel? Dêr moast mem om laitsje, om dy buorman mei in apostel te fergelykjen wie der sa fier by troch! It wie mar in skriemerich mantsje.
As ik nei de bibelske wierheden frege, krige mem altyd heal en heal de triennen yn 'e eagen, dêrom betocht ik my faak as ik wat sizze soe, want as mem muoilik waard, krige ik ek in brok yn 'e kiel en fielde it sa nuver fan binnen.
Fan de ‘raren’ fûn ik Marij it slimst, om't hja bytiden mâl mei de holle wie, nei't mem sei.
Hja wie troud, hie aardige bern, in goede man, mar koe it libben net altyd oan, blaaswei as hja ek mar wie. By riten koe hja de dingen net mear op in rychje krije, hja doktere der mei, hja ‘siet’ der mei - sa neamde hja in kuer yn Súdlaren -, mar kaam der net oerhinne. Hja moast der ta ferdivedaasje faak út en sadwaande kaam hja ek by ús. Hja hie altyd spande en ûngewoane ferhalen, dêr't ik graach nei harke. Fan elkenien wist hja wol in nijtsje, moai of raar. Wie it oan in ‘raar’ ta, dan frege hja mem: ‘Wolst it net hearre?’
Hja miende dan, dat ik der net bybliuwe koe. Fansels skode mem my dan ta de keamer út. Yn de gong hearde ik de beide froulju nokkerjen en fielde my te koart dien.
Marij kaam meastentiids mei min waar, om't dat har op 'e senuwen wurke en dan koe ik net bûtendoar. Trouwens ik wachte myn kâns wol ôf om der wer yn te glûpen, as mem nei de keuken moast, of Marij nei it húske west hie.
Hja hie it oer de ‘Stichting’ oer susters en broeders. It wurd ‘broeder’ klonk my weardich yn 'e earen, mar broeder Slof hie net sa weardich west, as ik Marij hearde.
‘Broeder Slof koe net fan 'e froulju ôfbliuwe,’ liet hja har ûntfalle as in yntym nijtsje. Hja knypeage der by.
| |
| |
Ik lei oer, oft it mei lym te meitsjen hie, dy smarde mem op 'e lymstok om miggen te fangen. Mem sei, dat hja der net ôfbliuwe koene.
Heit sei dat Marij dy ferhalen út 'e tûme sûge en mem joech ta, dat hja in heap fantasy hie.
Mar mem sei: ‘Echt leagenje docht hja ek net.’ Lige waard by ús ek net sein, dat hearde by rouwe en ûnfatsoenlike taal.
Marij hie it ek oer pasjinten.
‘Wa binne dat?’ frege ik.
‘Dat binne nuddels mei skerpe punten,’ lake hja.
‘It is wier,’ sei hja tsjin mem, ‘freegje de suster der mar op nei.’
‘Stekke se?’
‘No, no!’
Ik seach al guont mei bloed oan 'e fingerseinen, mei't ik mysels alris mei in nuddel stutsen hie, in grouwe drip donkerread bloed wie der útkaam en op 'e flier fallen.
Marij klage faak oer de holle, hja hearde altyd yn 'e fierte boereweinen oan kommen en dan wie it net wier.
‘Ik moat marris wer nei myn hutsje op 'e grade,’ klage hja.
‘Dat begryp ik net,’ sei mem, ‘jo kinne dêr gjin minske beroppe. Ik soe der gjin oere allinnich wêze wolle. Foar it iene binne jo bang, foar it oare, dat folle slimmer is, net.’
Hja antwurde: ‘Yn in houten klintsje op 'e rûmte binne gjin rykdommen te heljen.’
‘Hja kinne ek op oare dingen út wêze.’
Der lake Marij om as hie mem in hiele grap weijûn.
Jierren letter, doe't ik as jongfaam ris lykme allinne in nacht yn in gebou fan de folkshegeskoalle midden yn in bosk sliepte, de finsters iepen om de waarmte, moast ik oan har tinke. Ik koe net bêst yn 'e sliep komme fanwege wiere of yntochte lûden, myn holle siet net fol mei eigen lawaai lykas harres.
Ja, wat hie ús mem oan har, dat al sokke minsken har útkarden om wat treast? Ik tink oan Wypke Bochel.
‘Wêrom neame hja my dochs Wypke Bochel en net Bocheltsje?’ frege Wypke, en hy hie krekt in únfûgenien.
Wypke útfanhuze by ús, om't er fier weikaam, mar doe wiene wy noch net ferfearn. Hy sliepte yn it bûthúsbedstee, want hy woe by it fee, ek yn 'e simmer hie er dêr syn bêd. Jûns sei er wolris tsjin my: ‘Kinst strak aansens my wol helpe om myn bochel oer de bedsplanke te skowen.’
Mar as hy op bêd gyng, lei ik al lang te sliepen.
| |
| |
Ik woe my net utklaaie, as Wypke der by wie, om't er ris nuvere dingcn sein hie oer boarsten en koarsten. Mem, en oars heit wol, lei him wol it swijen op, mar mem joech heit lykwols de wink, hy soe mar even mei Wypke gean te buorkjen.
Wypke, mishipte man as er wie, hie in fin mear as in bears by heit, om't er jild hie en heit holp oan fuotten ûnder it gat (sa neamde heit it), as de famylje wegere te skewielen.
Doe't Wypke en ik ris in kear allinne yn 'e keamer sieten, frege er: ‘Wolst myn bult ris yen?’
Fansels woe ik dy wol sjen, ik hie der alsa faak nijsgjirrich oan de bûtenkant nei stoarre, mar ik griisde der ek fan, dat ik sei neat. Mar hy helle fuort it himd ta de broek út, draaide him in slach om mei de rêch nei my ta, strûpte it himd op en sei: ‘Gau dan, foar't jim mem komt.’
Doe loerde ik foarsichtich ûnder syn himd op, mar der kaam in switlucht wei, dat ik loek de holle werom.
‘Toe no, sleauke,’ moedige er my oan.
Ik weage it wer, mar ynienen besocht er my syn himd om de holle te slaan.
Doe't ik syn opset foar't ferstân krige, begûn ik te balten en Wypke koe syn klean amper yn oarder krije, foar't ús mem op myn gemoart ôfkaam en rjocht op en del yn de keamer stie.
‘Wat skeelt har, Wypke?’ frege hja moai koart.
‘Net watstû tinkst,’ antwurde er, ‘al soe ik wol wat hawwe om sjen te litten. Ik bin wier ek in keardel. Mar sjoch, de bult, dat kring, jûke my omraak en doe't ik even kaardzje soe, begûn dat healwize fanke oan te gean, as mealde har de plasse.’
Hy seach ferwoest nei my, mar temûk knypeage er, as wie ús mem net wizer en wisten hy en ik it wol.
‘Op it bleate fel kaardzje, rink?’ sei mem.
‘Wat oars, it moat op it lêst helpe.’
Dy Wypke koe it dochs nuver fertoane. As it simmers sa hjit wie, dat de mosken nei de siken gappen, woe hy yn de kelder om te bekommen. Wy hiene in hiele grutte, djippe, dêr't alle lûden mei echo's wjerkeatst waarden.
‘Ibeltsje, ik gean dea,’ suchte er op it hjitst fan de dei.
‘Gjin minske giet dea foar syn tiid, Wypke, en mocht jo tiid der no wêze, dan sjogge wy it wol en rêde der mei.’
‘Ibeltsje kin 't moai sizze,’ antwurde er.
‘De kelder tink?’ frege mem.
| |
| |
Hy knikte en gyng op syn hakke-tean-gong rjocht op 'e lytse doar foar yn 'e gong ôf.
‘De doar op 'e warl dwaan,’ hiet er.
‘Nee, mem,’ rôp ik, it like my wol sa slim ta om dêr opsletten te sitten, mar mem draaide reslút de warl om, sa gau't Wypke it treppentsje del stoatskave. Nei in foech skoft hearden wy him sjongen en sa lûd, dat neffens mem it hûs der fan yn de bynten skodde!
‘De divel hat him werris yn 'e macht,’ sei mem begrutlik.
Mem krige har psalmboek mei sulveren beslach út it kammenet en gyng de wurden, dy't er song, nei. Soms núndere se de wize even mei.
‘Moat Wypke der lang bliuwe?’ frege ik en tocht oan de divel by him.
‘As er mar net op flokken oer giet,’ sei mem wat eangstich.
Ik switte sa, dat it my sâlt yn 'e mûle rûn. Mem sei, ik moast mar wat stil op 'e stoel sitten gean by de iepen doar, oars koe de waarmte my ek te pakken krije en ik soe wol net by Wypke yn 'e kelder wolle. Heit kaam der yn en prate mei mem oer Wypke syn wûndere oanslaggen.
Heit sei: ‘Yn 'e kelder om ôf te kuoljen, goed, psalmen sjonge om by te kommen, prachtich, mar dû hast gelyk, dat flokken kin er litte. En wat docht mynhear? Hy klaait him dêr neaken út. Ik haw it sels sjoen, spierlike neaken stie er dêr, it miste my net, al moast ik yn it tsjuster op sjen.’ Heit hie troch it keldersfinster loerd!
‘Fui, fui, jo moatte ophâlde,’ sei mem.
‘Sy woe de warl der net op hawwe,’ fertelde mem mei it each op my.
‘Dy hat in goed hert,’ priizge heit my.
Hy tsjutte ús faak oan mei ‘dy’.
‘Dû moatst trouwens net tinke, dat sa'n warl keare kin, as er kwea wol en it mâl divelsfel oan hat, mar safier sil er it net komme litte. Ik fielde my fergulde oan it goede hert, mar bibbere by heite oare wurden.
‘Psalmen yn 'e kelder,’ sei Wypke letter tsjin my, ‘moatst altyd psalmen sjonge, as der dy wat dwers sit. Mar sjoch my net sa oan, ik wit wol, dat der net folle moais oan my is.’
Ik hie besocht my him as neaken keardeltsje yn te tinken, mar dat woe net. It hie neat mei it geslacht te meitsjen, want ik hie doe noch nea iens in neaken jonkje sjoen. Wol mei de bult, dy't my altyd nytge.
Hy sei: ‘Doe't ik niis op 'e doar bûnse om der út, tocht ik dat jimme mem nea komme soe.’
‘Mem wie bang,’ antwurde ik en seach dat er gnyske.
Op it lêst wie hja oereinkommen en hie de doar skrutel op in lyts kierke set, dan koe se him, as it slim like, hurd wer tichtsmite.
| |
| |
Doe't hja seach, dat Wypke oanklaaid wie, loek se him ynienen wagewiid iepen. Bliid? Doe seach ik Wypke as in mol út 'e grûn krûpen. Heit hie my nammentlik ris by in molsheap roppen, earst kaam de kop, doe de koarte poatsjes mei lange neilen, op it lêst seach ik him hielendal. De mol soe fanwegen, mar heit hie him fongen. Hiene wy Wypke ek fongen?
‘Sa,’ sei Wypke.
‘En hat it holpen?’ frege mem sa neutraal mooglik.
‘No, nee,’ sei er, ‘ik bin him noch net kwyt, kinst wol sjen. Ik hie de klean oars al útdien, dan soe it makliker gean, tocht my.’
Dus dêrom. Mar hy glimke, it wie tûlkjen. Hie er heit merkbiten? Wypke hie doedestiids, alteast neffens myn berneöantinkens ús fredich bestean noch it faakst yn beweging. De klimaks, leaver anti-klimaks kaam folle letter. Earme Wypke!
Heit en mem hawwe him net skoudere lykas party oaren dienen, mei fansels om de fuotten ûnder it gat, dy't Wypke har skonk.
Oan 'e side fan hûs, dêr't de pod syn komst hie, wie it smelle kelders-finster, dêr't heit Wypke troch bestrúnd hie.
Doe't Wypke in oare kear wer yn de kelder siet, bin ik dêr stean gien.
Wat waard ik kjel, doe't ik op in stuit ûnder by myn fuotten moai driigjend hearde: ‘Wacht ik sil dy!’
Earst soe ik flechtsje, mar der kaam my yn 't sin, dat it Wypke ommers wie, dy't dêr dochs net troch komme koe, al hie er it finster der al úthelle. Alhoewol, hy hise himsels al in hiel ein oan de earmtakken op, ik koe syn neakene bast mei tin, rodzich kroltsjehier al sjen. Hier op in manljusboarst wie wat nijs, it koe net oars, of it moast mei de divel yn him te meitsjen hawwe. As heit it yn de ûngetiid te waarm krige, stie er net mei bleate boppelea, lykas tsjintwurdich wizânsje is, mar yn giel flanellen himd en blaustreekje ûnderbroek, dêr't de boksen fan mei bantsjes ûnder de knibbels fêstbûn sieten, de bantsjes hie heit ek wol losbingeljen. Tsjin sinnestek droech er in strieëne haaiershoed. Fan heit koe 'k dat fan it hier dus ek net witte.
Wat fûlder Wypke besocht troch it finstersgat te wrotten, wat fierder ik efterút kriemde. Heit hie sa faak beard, hoe machtich de divel wol net wie! Hoe koe Wypke sa heech by it finster komme? Mar memme tsjerne-tûntsje stie der, dêr soe er wol opklommen wêze. Syn holle stiek al nei bûten, de skouders folgen heal, de bult kearde.
‘Koe 'k dat ferjammese ding der sa mar ôfskave,’ klage er, ‘of hie 'k mar in leauwe as in mostersiedsje!’
‘Dat hat jim mem ek net iens,’ ferwiet er my.
| |
| |
Doe hearde ik him fallen, dêrnei pûsten en blazen. It wie in ferrûming, doe't ik einlings wer sjongen hearde.
Ik makke dat ik dêrwei kaam en stroffele yn myn haast benei oer de grouwe stien, dêr't dy jizzelige bisten ûnder húsmannen. It gers bleau der wyt ûnder, om't der gjin ljocht bykomme koe. Dat Wypke syn lea sa bleek wiene, kaam dêr fansels ek fan, soe er dêrom de klean útlûke? Mar yn de kelder kaam skraachwurk ljocht. It boarterssankje sei it al: ‘In de kelder is het donker, o, zo donker is het daar. Nooit ziet men de blauwe hemel of de heldere zonneschijn.’ Wêrom soene se dêr sa'n ferske op makke hawwe?
By it útklaaien dy jûns seach ik even by myn boarstrok en himd yn, mar gjin hier lokkich, dat de divel wenne net yn my. Blykber haw ik doe lang wekker lein, want folle letter gluorke ik tusken de bedsteedoarren troch nei heit, dy't him útklaaide en ta myn skrik seach ik by him in pear hierkes ta it split fan syn himd útstekken. In pear mar, treaste ik mysels. Foar alle wissichheid draaide ik de holle om foar it gefal heit it himd útlûke soe, al wist ik, dat er der altyd mei op bêd gyng. Ik haw mem de oare deis noch al frege, mar se lei my it swijen op, ik moast ekris ophâlde mei dat geëamel, sy wist alles net, sy koe alles net begripe, hoe soe ik dat dan wol kinne? Ik waard kjel fan har réaksje, sa wie hja oars net.
Ik freegje my ôf, oft yn dizze tiid de neakenfantasijen begûn binne, dy't my wol út 'e sliep hâlden. Lang hawwe se net duorre. Se gyngen oer âldere famkes, dy't ik graach lije mocht, guont mei donker hier. Ik tocht my dan har bleat efterwurk yn, dat ik by famkes fan myn jierren wol sjoen hie, as wy fier fan hûs yn 'e lannen boarten en noadich moasten, want dan gyngen wy even op 'e hûken sitten. Ik die it altyd sa, dat hja by my neat sjen koene, mar oaren joegen dêr neat om. It yntime der fan skynt my opwûn te hawwen, tink om't der by ús op tasjoen waard, dat soks goed bedutsen bleau. Wy droegen flapbroeken, de foarste flappe siet mei bannen efter fêst, de efterste foar. Se moasten mei sin strikke wurden, oars koene se los reitsje, nei ûnderen glide en mei bannen en al ûnder de rokken wei komme. Dat is my letter wolris oerkommen op it skoalleplein. Ik hie te hastich west om mar gau wer by it boartsjen te kommen. In hiele kliber bern krige ik efter my oan, dy't my nei it húske werom songen en wylst besochten de bannen te gripen, Nei't ik it yn oarder brocht hie, bin ik dêr gâns in set ferside bleaun. As de bannen ris yn 'e knoop lutsen wiene by it losheljen, koene der ek rare situaasjes ûntstean. Dêr moast altyd help by komme.
Dat ik yn broeiske fantasijen adorearre fammens bern mei har bleat gat
| |
| |
seach moat ik spannend fûn hawwe, want ik helle sa'n byld hieltyd wer foar my, oant de sliep der in ein oan makke. It sil mei seks te meitsjen hân hawwe, want dy oppenearre him yn dy snuorje ek op oare wize. Ik kuiere troch de buorren en besocht mei de tosken in stôk te skilen, doe't ik slim krampen yn it liif krige. De pine gyng oer yn in oangenaam gefoel, in orgasme. Hie dat gefoel út 'e hals of ûnder de earms wei kaam, dan hie 'k der mem nei frege, no net. Ik tocht wol ferheard, wat soe dat west hawwe?! Ik hie memme gesicht wol sjen wollen, as ik it har foarlein hie. Wêr't de bern weikamen wie in fraach, dy't my net sa slim nytge hat. Mei de earrebarre waard by ús net pield. Doe't wy in broerke krigen koe ik der net oer út en frege hoe't hy by ús kaam wie.
‘Hat jim heit foar jim mem kocht,’ antwurde Popkje en dat wie hiel wol mooglik. Sa't ik al sein haw, as heit wat meinaam, wie it wat goeds. Boppedat lei mem mei pineholle op bêd, ek hie hja in spiker yn 'e foet krigen. Letter sei Popkje, dat broerke samar brocht wie. Troch wa? Dat wist hja net, heit hie nei de doar ta west, doe't folk roppen waard en hy hie net ien sjoen. It berntsje lei op 'e strjitte. Hie er op 'e kâlde, hurde stiennen lein? It wie yn oktober en it reinde faak. Wie er net wiet wurden? Hie er wol klean oan hân? Der gyng doe in ferhaal oer in famke, dat kocht wie foar sân stoeren en in pakje tee. Sa soe heit broerke ek wol kocht hawwe en doe wie er brocht. Hoefolle soe heit foar him betelle hawwe? Dat famke wie al grut en hie fansels djoerder west. Soene hja my ek kocht hawwe? Wat soene hja foar my betelle hawwe? Mar skrik, as bern kocht waarden, koene hja ek ferkocht wurde. Wy hiene no in jonkje en heit hie it der wol oer hân, dat er in jonge brûke koe om him skielk te helpen: Suske die al hiel wat foar mem en waard dêrom priizge. My sieten de hannen ferkeard oan it liif, seine hja. Dêrom lei it yn 'e reden, dat ik earst yn 'e beneaming komme soe om ferkocht te wurden. Dêrom moast ik my mar goed ta deugd oanstelle en net oer en te folle wêze, al koe 'k neat oan myn hannen feroarje. Mei grutte minsken bleau it oppassen.
Hat ús mem doe sein, dat broerke fan God kaam? Mar dan hie in ingel him brocht en sadwaande hie heit neat sjoen. Dêr koe ik frede mei hawwe. Allinne, soms naam God bern, dy't er earst jûn hie, wer wei troch de dea, dat mei God wie it ek oppassen, noch mear as mei grutte minsken. Oars wie it wol moai, dat de bern fan God kamen, ik ek, want dan hie ik foarhinne yn 'e himel wenne, al wist ik dêr neat mear fan.
Myn tinzen gyngen noch fierder, mar dat wie letter. God woe sa en safolle minsken op ierde hawwe en dan soe der in ein oan 'e wrâld komme. Hy wie fansels no noch lang net oan dat tal ta, mar as it ienkear safier wie,
| |
| |
hâlde er skifting, want dan kaam it oardiel. Hy helle de skiep, de goeden, oan Syn rjochterhân en de bokken, de ferkearden, oan Syn lofter. Ik koe lofts en rjochts net goed útelkoar hâlde, soe ik by fersin ek oan de ferkearde kant stean gean kinne? Mar Popkje sei, wy koene sels net kieze. It wie trouwens wol oan ús te sjen, want de goeden krigen hiele moaie gesichten, mar de oaren wiene net om oan te sjen. Dêrom moasten wy ús bêst dwaan om no al te witten, wêr't wy oan ta wiene.
Ik seach it allegearre al foar my, mar ik wist net wat bokken wiene om't ik noch nea ien sjoen hie. Doe't de feint ris mei de geit nei de bok west hie, frege ik him, hoe't dy der útseach, Hy fertelde allinne dat se stonken en dat paste wol op myn stramyn. Skiep en bokken! Skielk pas! Skielk betsjutte noch lang net, sei mem, doe't ik frege nei it ferskil tusken drekt, daalk, aanstûns en skielk. It fergean fan de wrâld ien kear, moat doe wol al fallen wêze by ús, de eangst der foar hat my al hiel ier pleage. Yntsje Jans hie net fier by ús wei wenne. Lokkich wie ‘ien kear’ noch folle fierder fuort as ‘skielk’. Der wiene wolris foarsizzings fan: dan en dan sil 't wêze, soms lies heit soks foar út 'e krante. Heit syn kommintaar wie dan: ‘Nimmen kin it witte, de Skrift seit, dat Kristus komme sil as in dief yn de nacht. Ynienen sil it barre. Dat wol sizze op Gods tiid.’
Mar dan joech ‘ien kear’ ek mar heal rêst, want as it hjoed Gods tiid ris wie? Bang as in wezeling wie ik, as der oer praat waard. As ik noch by it âlder wurden bûtendoar ris in ûngewoan lûd hearde, miende ik al, dat de bazún klonk en it wie in rêst as dat lûd thúsbrocht wurde koe.
Oan hokker kant soe ik ien kear stean? Der soe in stien fan myn hert falle, as Jezus tsjin my sizze soe: ‘Kom dû hjir mar by myn skiep.’ Mar ik wie sûndich wie my yndruid, as ik gjin gewoane beneambere sûnden dien hie, dan wie der noch de erfsûnde, dêr't ik oan skuldich stie. Dêrom moasten wy nea ferjitte te freegjen om ferjouwing fan skuld en dat fersûme ik dan ek net. Allinnich, fergripen lykas myn frjemde fantasijen, doarst ik net neame, al wist de Alwittende God dêr, sûnder bycht, ek alles wol fan.
Myn nijsgjirrigens nei neaken kaam ek út yn in spultsje, dat ik mei in nij buorjonkje boarte nei it bekende patroan fan ‘Lit ris sjen’. En fierder, it bern hat ûndogens west, it bern moat straf hawwe. Dy straf wie it bleate gat sjen litte. Om barren hiene wy stout west, om barren lieten wy sjen. Wy boarten by it buorjonkje efter hûs en dêr betrape buorman ús. Hy jage my nei hûs ta, dêr't ik mei in raar gefoel en de siel ûnder de earm op it hiem omdangele. Letter op 'e dei naam heit my geweken, buorman hie him wat ferteld. Ik stie te triljen op myn skonken, mar heit sei allinne, dat ik soks mar net wer dwaan moast, hy en mem woene graach in fatsoenlik
| |
| |
famke fan my meitsje. Ik skamme my, want ik hie it spultsje betocht. Ek fielde ik my te koart dien, soe ik sels gjin fatsoenlik famke wurde wolle? Mem hat der mei gjin wurd oer rept. Hat heit it net nedich achte har der yn te beheljen? In gelok foar my, want ien en twaris spitsroeden rinne is mear as genôch foar in bern.
Bleat nytge, om't it bedutsen bliuwe moast, sels de skonken, dy't yn eigenbreiden hoazzen stieken, foelen heal en heal ûnder it taboe, holle en hannen allinne lei gjin doem op.
Nettsjinsteande wat langer wat mear tûkelteammen begroete ik de dagen mei nocht en wille. De minsken, dy't by my hearden, wiene der wer. Heit en mem wiene my eigen as myn klean, myn hûd. Heit ek, mar by him wie 'k minder wis as by mem, al beskerme er my ek. Suske wie der lokkich, al woe hja my net mei op sleeptou hawwe it doarp yn, want ik koe lang sa hurd net rinne as hja. Hja fûn my te grou en it is wier, ik haw altyd moai mûtel west om it eufemistysk te sizzen. Suske makke myn gewisse wolris út. In foarbyld: wy sieten by elkoar yn it gers, suske hie in sint, in hiel besit, en liet him falle. Ik seach him tusken de raaien lizzen en lei der temûk de hân op, ik woe him hawwe. Hja eane wat, want hja sei: ‘Moai famke, Ien wit it wol, Ien sjocht it.’ Fan dy Ien hie 'k net werom, hja hie har sint gau wer.
Troch reizen mei heit waard it nije doarp fertrouder. Guon famkes namen my ek wol mei, ienkear nei it Swaaigat by de grutte mûne, dêr't it farwetter dearûn en de skippen swaaie moasten. Der leine strontskippen te lossen, dat it stonk slim. Oer in lange, smelle planke, dy't ûnder it gewicht fan man en kroade trochbûgde, waard dong nei de wâl brocht, nea foel in kroade der by del, wêr't ik heal en heal op tidige.
Tichter by hûs waard der ek oan arbeide, om my thús te fielen. Alle dagen kaam deselde postrinner mei de krante, net mear ‘De Keuvelaar’, no it ‘Friesch Dagblad’. As er ús dy oerjoech, of in brief, brievekaart of print-kaart foar ús hie, makke er in praatsje en sei, dat ik der skoan útseach foar in lijer, wêr't ik dan oer neitocht, mar der net útkaam.
Hy hie ris ien fan Marij mei in sinterske postsegel der op. Hja ‘siet’ werris en der stie op: in tút foar it famke. Der waard oer kedize hok famke hja bedoelde. Suske fûn, dat hja it perfoarst net wêze koe, dus bleau ik oer. Tuten en tútsjes wiene by ús gjin wizânsje, ik soe net witte, wannear't heit of mem my ea spontaan in tút jûn hawwe, hoefolle noed hja oars ek mei har bern hiene. Dêrom wie ik ek net wiis mei ien fan Marij, ek net hiel út 'e fierte wei.
It hûs bleau de grutte fêstichheid, dêr't allegearre altyd wer yn weromka- | |
| |
men en dêr't mem en Popkje hast altyd te finen wiene. It waar hearde der by mei rein, hurde wyn, heil, snie en froast, hja brochten freugde. Tonger en wjerljocht dêr foaroer ûnrêst. Wie der foarhinne faker swier waar as notiids? Foar it lûd fan de tonger en foar de wjerljochtflitsen loek ik it tek oer de holle lykas foar de gemiene grypspoeken. It ljochtsjen wie sels troch de naden fan de tichte blinen yn it bedstee te sjen. Mei slim swier waar waarden wy moai ringen fan 't bêd ôf helle. It kaam hast altyd by nacht, sa stiet it my foar, dan krigen wy de klean oan en sieten nuet en bangich plat op it gat tsjin it bedsket oan, ree om der út as der wat barre mocht. Boerehuzen hiene hege dakken en der wiene wol al ôflieders, lange izeren puntstangen, mar dêr diene Grifformearden net oan mei: as it treffe moast, dan moast dat. Faaks hat it ek in kwestje fan jild west. Wol hiene wy húslok op it dak, dat ek tsjin de wjerljocht holp, mar oft wy it dêrom hiene betwivelje ik. Us leave mem wie banger as wy. Ik hear har noch útheljen by elke ratteljende, rôljende en dinderjende tongerslach, wylst it gefaar dan dochs al oer wie. Hoe kaam hja dochs sa bang, in minske mei Godsbetrouwen? Der wurdt beweard, dat bern har eangsten fan de âlders skypje, mar memme eangst haw ik net oernommen en suske ek net.
Yn de buie of as er oan it bedarjen wie, gyng heit mei de stoarmlantearne nei bûthús en skuorre om nei te gean oft alles noch yn 'e es wie en de kij net al te oerstjoer wiene. Sa net, alle jûnen ljochte er sekuer ôf en kontrolearre de doarren, foaral de mendoarren, om't de feint wolris fergeat de izeren stange der foar te skowen. Op fêste tiden meiinoar ite hearde ek by it itige patroan. Regel moast der wêze, want God wie in God fan oarder, sei heit. As wy sûn wiene, mochten wy gjin iten stean litte. Net meie bestie net en waard gjin oandacht oan skonken, ek net by suske, dy't noch altyd tier wie. Foar my as goede iter wie it gjin probleem, foar suske wol. De manear fan iten wie ek oan regels bûn, wy mochten oan de itenstafel net prate en de lofter hân hearde ûnder de tafel, wylst der mei de rjochter iten waard. Wy mochten net mei in stik bôle yn 'e hân bûtendoar rinne, lykas oare bern wol. Dêrom like my dat sa moai ta. Tuskentiids, om in oere of fjouwer, krigen wy in brogge, mar ek dy moast oan tafel opiten wurde tagelyk mei de manlju, heit, arbeider, feint as hja foar it melken noch yn de keamer kamen om in flaubyt, al waard der foar dizze spize net bidden of tanke. Wy mochten neat stean litte, mar groat mei sjerp haw ik my útiten. No noch, as ik oan dy stive groat tink, dêr't ik earst sa gleon op wie, keart my de mage om. Mem hat my op it lêst net mear presse. Sûkelademolke krige ik pineholle fan, mem leaude my net, hoe koe dat, mar parte my wol foarby. Molke mocht ik ek net, mar dêr krige ik sûpe foar
| |
| |
yn it plak, sûpe, dêr't de bûter noch op dreau! Molkesûkeladerepen mocht ik ek net, mar dat wie net slim fansels.
It fêste ritueel fan sneontejûnen wie waskje en ferskjinje, om barren nei de keuken, winters yn de keamer, as der gjin kachel yn de keuken barnde, en plaskje yn in tobbe mei waarm wetter. Tsjin de puberteit oan rêden wy ússels en seach mem net mear ta, wol fansels op skjin ûnderguod. De eigenbreide swartwollen broeken leine altyd ree, in straf om se oan te lûken, om't se sa ûnbidich stikelen. Hurd der mei op bêd en waarmje ûnder de tekkens holp, mar wy woene noch sa graach even opbliuwe en de smoarge broeken mochten sa lang net wer oan. Mei ien nacht wie it bewend en hiene wy der de hiele wike gjin lêst mear fan. Se kamen nachts net út, om't wy koarte nachtjakken droegen. Wol kamen der alle moandeitemoarnen eigenbreide swartwollen hoazzen by te pleagjen. It miste net, of der kaam strideraasje tusken mem en ús oer it stikeljen, dat heit waard der gauris by roppen en dan lijden wy yn stilte en hie mem rêst. Us âlden neamden it hipekontichheid, fan allergy hiene hja gjin weet. Suske joech har der minder maklik by del as ik, hja sil der mear hinder fan hân hawwe, mar it begrutte my ek om mem, dy't ús lamentearjen net treast wie.
Jûns wie it faak de tiid foar wurk yn 'e mande, beantsjetriedzje foar it ynmeitsjen, mar wy hawwe ek wol oan it bûgelmeitsjen foar de lysterbosk west. Heit en de feint bûgden de bjirketinen, mem makke de hynstehierren strûpen, wurk foar tinne fingers en bûn de kwikkebeien der oan, dy't ik har oerrikke mocht. Der waard dan hiel wat ôfpraat, ek bygelyks hok in skandaal it wie, dat der safolle hynstehier stellen waard, gjin hynder koe feilich oan it stek by in herberge fêstbûn stean. En dat wylst der ek wol hynstehier te keap wie, likegoed as kwikkebeien, in tûne fol foar in gûne. Wy wiene lokkich, dat wy sels hynders hiene, mar moasten har goed yn 'e gaten hâlde. Ik tocht oan tjoelekes. As ik wer ien krige, woe 'k it yn in kouwe haw, want dat hie 'k by de bakker yn 'e winkel sjoen. Ik mocht mei de feint op 'e stange fan syn fyts nei ús bosk ta en de sek iepen hâlde, as hy de deade fûgels as ripe fruchten fan de beammen teppe en yn 'e sek rûgelje liet. Ik moast hieltyd nei de deade fûgeleagen sjen, dat ik myn tjoeleke glêd fergeat.
‘Bite se ek?’ frege ik de feint.
‘Sjoch marris oft se ek tosken hawwe,’ wie syn antwurd, mar dat doarst ik net.
Dit fûgelaventoer barde noch yn it âlde doarp, heit hie op 'e falreep fan ús ferfarren in perseel oernommen fan immen, dy't siik waard en der net
| |
| |
mear oan ta komme soe. De heale fertsjinst wie foar dy man, om't hy de hier fan de bosk al betelle hie.
Ik gyng ek mei heit te fiskjen. De fisken, dy't er fong, koe er net lykas de fûgels yn Frankryk ferkeapje, fertelde er, want dêr ieten hja allinne fûgels en kikkerts. Kikkerts? Dêr hie heit de gek mei? ‘Sels slakken!’ sei er, dat Frânsken kamen by my op in minne namme. Ut Frankryk kaam de wyn wei, sei heit, wyn om te drinken, mar dy wie foar rike minsken ornearre. As Frânsken ryk wiene, wêrom ieten se dan slakken en kikkerts, gjin spinnen lykas Wypke?
Dan sei heit, dat ik stil wêze moast, want praten ferballe de fisken. Better oantinkens oan him haw ik suver net as wannear't ik mei in lyts angeltsje njonken him yn 'e berm siet: gjin minske te sjen, inkeld lûden fan natuer om ús hinne en it each spand op 'e dobber, oft er ek ûndergyng, oft der ek wat skrutel oan gnobbe waard. De wjirm oan 'e heak skowe hie 'k doe neat gjin euvelmoed yn.
Hie it krekt reind, dan woe it op syn bêst bite, mar fan gjin byt of gnobjen, waard de freugde net bedoarn. Hoe spand folge ik heite hângrepen, as er ynienen oploek en wat wie it spitich as de fisk der wer ôffoel, altyd hie it krekt in hiele grouwenien west. Heit syn opteinens as er in ieltsje oan 'e heak krige, koe 'k net folgje, neffens my hearden dy, grutte wjirms as hja wiene, by it ûnrant ûnder de stien. Mem bakte de fisken, dy't wy fongen, al wiene se noch sa lyts, ek al leine der mar in pear foar har op it seiltsje fan de keukenstafel. Wat rûkte it lekker út 'e pankoekspanne wei, dêr't de bút yn raapoalje brún bakt waard. Dan gyngen wy te gast oan in goademiel, ien, dêr't wy sels foar soarge hiene.
Ik gyng mei heit nei it lân en stie by him as er oan te seineskerpjen wie, faak koe it mei strikeljen ta, mar altemets kaam it spit yn 'e grûn, gyng er der mei de skonken omhinne sitten en behammere er de hiele seinerâne. Mei de flymskerpe seine lei er dan wer mear sweeën gers om, dêr't ik by op in distânsje bliuwe moast. Op in dei joech heit my in harke, dêr't de stâle heal ôfbrutsen wie, dat wie tenei myn eigen. Ik wie de kening te ryk! No koe 'k heit ek sjen litte dat ik in goede help wie, dêr't er gjin jonkje foar nedich hie. It moaiste fûn ik it tymjen, as de sweeën mei tou op bulten helle waarden.
‘Sjochris,’ sei heit, wylst er nei it meanen oan de ein fan it lân efkes lins naam: ‘Binne dat gjin kearsrjochte sweeën?’
Wat wie ik grutsk op him, dat koe myn heit.
Heit hie ek in hoekje bou, dêr't er weet siedde hie. Ik mocht mei om de skeaven op te heljen. Heit stiek se mei de foarke op en de feint loege. Soms
| |
| |
smiet er ien mei de hannen omheech, dy't de feint heine moast. Doe't de wein ôfladen fol wie, plante heit my boppe op de skeaven. Wat siet ik prûstich om my hinne te sjen, de wrâld like dêrwei hiel oars as oars. Wylst hoaste en skodde de wein nei de hikke ta. En doe, foar't ik it eane, helle heit my yn sân hasten ûnder de skeaven wei. Mei de hiele brot wie ik wer op it stôppellân bedarre. Hy frege, oft ik my ek sear dien hie, sa'n soarch wie ik net fan him wend. Letter wie mem oan it bearen. Ik mocht graach oer dy noed en oandacht.
Alles yn myn libben hong fan de grutte minsken ôf, hja makken út, hoe't it hearde, net sa, mar sa al. Foldie ik net oan de regels, dan wie de feilichheid brutsen en om't dat my ûnwis makke, die ik mar wat hja seine. It wêrom wol en wêrom net, waard meastentiids net oer praat, hja achten dat tink ik net nedich. It hie ek mei God te krijen. As hy om it ien of oar net geunstich oer ús tocht, krige de divel, de fersteurder fan de feilichheid út 'e keunst, kâns, it like wol oft God en divel elk oan in ein loeken. Dat brocht eangst mei, want de divel mocht it net winne. It stie allegearre yn ferbân mei goed en kwea, it goede wie in paraplu tsjin de feninich tikjende reindrippen fan it kwea.
De divel wie in ferskriklik wêzen. Wy hiene net folle boeken, mar der wie ien, de titel wit ik net mear, dêr't yn it midden fan in dûbele bledside mei in print stie fan in iepen minskehert, dêr't allegearre lytse diveltsjes, Jeroen Boscheftige figueren, yn 't rare omdûnsen mei gemiene slûchslimme gesichten. It minske fan dat hert soe de hel net ûntrinne.
Ik frege mem, wêr't pake no wie, mar gjin minske koe oer de steat fan ferstoarnen mei wissichheid prate, wol tocht se him mei al syn lek en brek yn 'e himel, hy hie in heap foar Gods keninkryk dien yn syn libben. En de himel wie op it lêst foar sûnders, dat moast ik nea ferjitte. Ik leau, dat se it lêste mear tsjin harsels sei as tsjin my. Dea fûn ik altyd noch slimmer as de divel. Oer deade pake hie suske ferteld, dat de kiste, dêr't er yn lei, op slot kommen wie, hy soe der net wer útkomme kinne, mar hy koe der ek gjin siken yn krije. Hoe't dat wie, besochten wy mei ús asem hiel lang yn te hâlden. Suske hie der wille fan, mar ik waard bang, ik tocht my yn, dat ik hielendal net mear sykhelje koe lykas pake. Doe't mem ús meneuvels yn 'e gaten krige, wie hja lilk en fûtere suske út, hoe't se sokke dingen tsjin sa'n poarre as ik noch wie, sizze koe. Protest fan my, ik wie gjin poarre.
‘Nee,’ sei mem, ‘dû bist grut, stil mar.’
Ik frege wêrom't de minsken eins dea moasten, it soe sûnder dea allegearre folle moaier wêze.
‘Dat komt fan de sunde,’ sei mem.
| |
| |
Ik wist, wat mei sûnde bedoeld waard en dat op sûnde straf stie. As wy stout west hiene, krigen wy ek straf, mar grutte minsken dan, wiene dy ek noch ûndôgens, pake ek? En, skrik, der gyngen ek wol lytse bern dea, hiele lytse ommers wol, dy't noch neat ferkeards dwaan kind hiene. Allegearre riedsels. Hoe ek, it wie de baas om goed út elkoar te hâlden wat mocht en net mocht. Der wiene mear dingen dy't net, as dy't wol mochten. De warskôgings wiene der alle dagen. Mar begriepen heit en mem net, dat ik sels ek wol yn goedens woe al slagge it net altiten. Oars wisten de grutte minsken alles altyd sa krekt. It makke my wol lilk, mar ik doarst it net yn 'e kant te setten. Driftbuien, lykas suske wol, haw ik der net om hân, wol stume ik yn mysels.
Bytiden mocht de wierheid net iens sein wurde. Doe't ús nije arbeider ris by ús oan de iterstafel siet, sei ik: ‘Wat hat Sybren in grutte noas!’ Och hea, wat seach mem my raar oan, mar heit koe it gnyskjen net litte, fernaam ik, doe't ik bang nei him seach, dat it betearde by grutte minsken ek noch ûngelyk. Sybren sels sei neat. Tink om't er mar arbeider wie.
Lykas al bliken dien hat, hat it lang duorre, foar 't mem ús oer har deade berntsjes fertelde. It wie al in pear moanne dea, foar't it komme koe. Dokter ornearre, hja moast de tiid mar útrinne. Wat moat dat slim foar har west hawwe. As hja oaren mei de bernewein tugen seach wist hja, dat hja der net mei rinne soe, al like it der op. Neitiid hie it west, oft oaren har de eagen útstekke woene mei har sûne, libbene berntsjes, sa faak kamen hja mei de bernewein foar har glêzen lâns, mar hja wie fansels oergefoelich. It is har net yn de kâlde klean sitten gien, hja hat it gauris neamd, doe't wy grutter wiene.
Net iens sa lang ferlyn haw ik de grêfregisters neisneupt, mei namme en tanamme stie it bern, in jonkje, der yn, broerke is nei him neamd. Hat it yn dy tiid west, dat muoike Jiers ris tsjin my sei: ‘Goed om jim mem tinke, hear!’ Oan de iene kant fielde ik my rekke, hoe soe ik dat net dwaan! Hie ik mysels al net in taak oplein (út eigenbelang), oan de oare kant fitere har sizzen my oan, dat ik frege mem oft ik it reaf jern, dat hja út elkoar helle hie, foar har ophâlde soe. It mocht, mar it duorre net lang, of ik moast it mar oer it bekling fan in stoel hingje. Hie 'k it net goed dien? Mem hie wol faak sein, dat ik de earms net sakje litte moast. Mar se hiene sa wurch west.
Grutte minsken koene eins mei bern dwaan, wat hja woene, har priizgje, op hat kibje, har ek wol slaan. As der him wat dwers siet, koe heit batsk fanwegen komme en sparre er ús net, as wy him foar de fuotten kamen. Ik koe heit net oan, dat wist ik, mar wie er my ris op it sear kommen, dan
| |
| |
naam ik jûns op bêd wraak mei te betinken, wa't ik leaver misse woe, mem of heit en it wie fansels heit. Mei it âlder wurden ferlei him de kar, heit moast de kost fertsjinje en dat seach ik mei mem net sitten. Ik besocht ek wol om heit yn myn jûnsgebed te ferjitten. Dan neamde ik har allegearre foar mysels op. As ik ien (heit) net neamde, hie God mei him frijspul, dêrom sei ik, al lizzende, it gebedsje nochris op foar him en krige er ynstee in aparte behanling. Ik hie noch in wraakmiddeltsje, doe wie 'k wat âlder. Ik moast sneons foar de snein alle skuon poetse. As mem se by my delset hie, makke ik, foar't ik begûn, der earst in rige fan yn de folchoarder, sa 't ik de eigeners en dragers it leafst hie. Heit sines kamen wol it faakst efteroan te stean. Mar by neitinken krige ik dêr hast wjirmen fan, want sa mocht ik net. Bidde wie tige belangryk. Ik hearde mem ris sizzen, dat hiel wat minsken har jûns deljoegen, dy't de eagen de oare moarns net wer iepen dwaan soene. Hiene sokken net om bewarring frege? Ik waard noch iviger yn it bidden. Jûns, moarns en foar en nei iten. By it iten seine wy: ‘Heere, zegen deze spijze om Jezus' wil, Amen.’ en ‘Heere, dank U voor deze spijze om Jezus' wil, Amen’. Yn it Hollânsk fansels, yn dy taal hearde de Heare oansprutsen te wurden, it wie ek de taal fan de dûmny.
‘Wêrom praat dûmny oars, mem?’
‘Dat heart sa, fanke,’ sei suske, dy't it hearde.
Heit makke in grapke: ‘Hy wit net better.’
Mem antwurde: ‘Der binne ek wol dûmnys dy't gewoan prate. Mar yn tsjerke heart it sa.’
It Hollânsk hearde dus by de dingen fan God en hearde by it ûnderskied tusken dei en snein. Sa makke ik foar mysels ferskil tusken de dagen fan de wike. De moaiste wiene tiisdei, woansdei en tongersdei, de raarste moandei as mem mei reade holle boppe de wasktobbe stie te switten en krûm bûgd stie om de lekkens en oare stikken guod op de bleek te lizzen, freed en sneon, om't mem en Popkje it dan sa drok hiene om alles kreas foar de snein te krijen: kachelkrytsje, messen en foarken skjirje, leppels poetse, koperguod, tsjettels en goatlingen ynwriuwe mei brasso en wer útwriuwe (wat blonken se dan!), flierdweilje, strjitskrobje en folle mear, dat it hiele hûs nei skjin rûkte. De snein hong tusken de moaie en rare dagen yn, ik mocht de dagen oars net raar fine likemin as it waar. Op snein lei alles stil, op melken en fuorjen nei en dan ferfeelde ik my. Doe't ik lêze koe net mear, as ik in boek hie. Nei tsjerketiid moasten wy op it hiem bliuwe, op syn bêst mochten wy in eintsje mei in kammeraatske te kuierjen. Wol waard de snein moai bekoarte mei de reis nei tsjerke ta, dy't lykwols te fier fuort wie om der twaris mei de glêzen wein hinne. Heit gyng op mid- | |
| |
dei, healwei twaën, - net letter om it melken fan de boeren - wol allinne hinne op 'e fyts. Mem hie noch altyd gjin fytsen leard op wat heal besykjen nei.
Oerdei wie der, ek op suterige dagen, wol wat op it hiem te belibjen. Der kamen keaplju om oer bargen of keallen te hanneljen, op in dei stie der in wein fol mei lytse lamkes efter hege sketten op ús hiem. Se hiene allegearre in rôze plak foar op 'e kopkes en se bletteren sa, dat hearren en sjen jin fergyng. Op in distânsje stie heit mei in keapman te hantsjebakken. Ik rûn hurd nei har ta om it wurd ‘gelok’ te hearren, want dêr sloegen hja inoar sa hurd by yn 'e hannen, dat it klonk as in klok. Doe't dat op it lêst bard wie, kamen ús lammen by de oare yn, nei't se ek mei in grouwe kwast ferve op 'e kopkes krigen hiene. Doe blêrken hja mei it hiele lammekoar. Ik ferge Popkje der op, wêr't hja hinne soene.
‘Jim heit krijt der in knoarre jild foar,’ ûntwiek hja my.
As heit jild foar de lammen barde, wie der minder needsaak om my oan 'e man te bringen, dat ik hie der frede mei, hoe wiis ik mei de bistkes west hie. Mar in grou fanke, dat oan de oare kant fan de sleat nei it spektakel stie te sjen, rôp yn in eagenblik fan wat stilte: ‘Se wurde slachte, no?’ Doe woe ik uzes werom hawwe. Ik loek heit oan 'e blaukile mei giele knopen mar hy die it him net oan tiid om te harkjen. Gûlende bedarre ik by Popkje.
‘Sykje se der mar út,’ sei Popkje.
Mar se liken allegearre op elkoar. En de wein begûn al te riden. In tryst gefoel bleau oer. En it neitinken, wêrom't ik se der net út fine koe. Liken alle bisten op elkoar? Skiep wol, bargen ek, hinnen net. As dy jûns it hinneljedderke op tripken nei har nachtferbliuw oan 'e side yn de skuorre, koe ik har allegearre oan de kleur fan har fearren. Kij liken ek op elkoar, mar hja hiene nammen, ik koe har út elkoar, ús Grinzer blêrkop rûn der út mei syn wite kop.
‘Sûnde fan dy moaie lamkes,’ sei Popkje tsjin mem, mar dat mocht hja net sizze, sûnde wie wat oars.
‘Skande dan,’ ferbettere Popkje.
Mar mem hie dat wurd ek brûkt by in kladde mei bokweiten moal, dêr't maitsen yn sieten. Sûnde lei altyd op 'e loer en foar de doar (koe ik der oer stroffelje?), hoe faak hie heit dat net sein. Hy neamde it foarbyld fan in man, dy't er kend hie en dy't priizge waard, om't er sa moai bidde koe.
‘As jim mar witte,’ hie dy man ris sein, ‘dat ik niis ûnder myn moai gebed in ko ferkocht haw. Al biddenderwize tocht ik, de keap moat mar trochgean.’
| |
| |
It paradysferhaal moat my al ridlik gau ferteld wêze, ik wit noch, dat ik meilijen mei de fallen ingels hie, om't der foar har gjin ferwin op wie. Mar hiene hja it net fertsjinne? Mocht ik op Gods beslút wat te sizzen hawwe? Ik wie bliid, dat de ingel mei in flamjend swurd foar it paradys der net mear wie, hy betsjutte eangst, al soe God him grif net op my ôfstjoerd hawwe. Lykwols stie ik God better foar oaren as foar mysels, ferstoarnen tocht ik altyd yn 'e himel en mei mysels hie 'k altyd twivels.
De oarsaak fan it ompakken mei sokke dingen lei tink yn it algeduerich praten oer it geastlike yn 'e hûs ek mei besites en der koe gjin ûnbekend persoan by ús komme en heit fernaam, dat er fan 't houtsje wie, of it gyng los. Ik hoegde dan de keamer net út, earder oarsom, want ik koe der wat fan opstrike en sa waard ik yndirekt bewurke, By oar praat mocht ik net bliuwe, mar ik siet wol ferskûle ûnder de tafel op 'e poat fan de rûne tafel en dan ergeren hja har my pas, as hja de foet ris ûnferwacht útstieken.
Oer fallen ingels siet ik yn, mar dochs ek wol oer minsken, dy't bûten it itige patroan foelen. Wypke mocht psalmen sjonge, hy flokte ek wol. Doe't ik ris tsjin him sei, dat flokkers net yn 'e himel kamen, antwurde er: ‘Woest sokken as my ek noch yn 'e himel tsjinkomme, famke?’ Wer wat om oer te tinken, mar mem sei, dat Wypke yn 'e himel gjin bult mear hawwe soe en dat wist er. Doe besocht ik my Wypke sûnder bochel yn te tinken, mar dat foel net ta. Yn 'e himel wiene ek gjin kreupelen of blinen lykas Akke en Sijke en alhiel gjin siken as Marij. Woe hja dêrom hjir graach wei?
‘Mem komt wol yn 'e himel, no mem?’ frege ik.
Mem wie mei har antwurd oan. ‘Dat hoopje ik,’ sei hja.
‘Wa komme der, mem?’
‘Wa't leaut komt der.’
‘Neef ek?’ Oer him hie 'k de grutste twivels.
‘Sûnders komme der,’ sei mem en dat joech útsjoch.
Haitse, dy't wol by ús op it bankje by de pomp yn it bûthús sitten hie te swierpraten, die himsels te koart. De man hie snoade eachapels hân, stelten allyk. Popkje sei, dat er dêr moai mei tekene wie en hja miende fan raar. Hie er it om syn eagen dien? Wie er no ferlern?
‘Dêr meie wy gjin oardiel oer útsprekke,’ warskôge mem, ‘wy witte net, wat der yn it alderlêste fan syn libben yn Haitse omgien is. Hy kin noch om ferjouwing frege hawwe. Mar mei de dea is it wol útmakke. Wat er dien hat, is in grutte sûnde, in minske mei sels net oer syn libben beskikke.’
As Haitse net flak foar syn dea bidden hie, barnde er no yn it reafjoer fan
| |
| |
'e hel, mar dêr mochten wy ús net ynjaan, sei mem, de wei nei behâld stie foar elkenien iepen, dat hie ek sa foar Haitse west. Hja neamde nammen fan minsken, dy't net sokke moaien west, mar berou toand hiene. Ruerd Passhiers fan Dyk bygelyks en sels David, de man nei Gods hert. Syn namme naam hja tige mei sin yn 'e mûle, hy wie in Bibelhillige.
Ik frege, oft de Heare, dy't alles seach, it net slim fûn om altyd barnende minsken te sjen. Tocht ik soms, dat Er it wol moai fûn om altyd nei sûndige minsken te sjen?
Neffens Popkje wennen der hiel wat kweawollende lju om ús hinne, ek tsjoensters, altyd âlde froulju.
‘Us beppe is ek âld,’ sei ik.
‘Jim beppe is al hast in ingel,’ sei Popkje en dat makke my wat bang, dan soene wy beppe miskien net lang mear hâlde. Hja kaam wolris by ús útfanhûs.
Popkje moanne my, ik soe gjin pipermintsjes fan âlde froulju oannimme. Dat wiisde net moai, want ik waard yn tsjerke mei pipermintsjes, út sulveren doaskes, troch âlde wyfkes fuorre. Hja lieten ek wol sa'n doaske by de rige lâns gean om oan te rûken, dêr siet in stikje bomwolle mei eau de cologne yn. Mem rûkte ek, al hie hja rûkersguod op har optearde wite bûsdoek.
‘Rûke let neat,’ sei Popkje, ‘mar koeke is gefaarlik. Hawar, dy jouwe hja dy dochs net yn tsjerke. Ast ea in hielen krijst, men wit it nea net, brek him dan yn stikken foarst him opytst, dan is er de tsjoenkrêft kwyt.
Gjin pipermintsjes! Popkje soe soargje, dat ik altyd in pear meikrige. Net knappe, mar sûgje, dan hie 'k der lang wat oan. Popkje wie fan apostolysk komôf en oer dy minsken gyng ek nuver praat oer wat hja yn tsjerke diene, tútsje en sa. Wiene dêr ek tsjoensters? Net mear as yn oare tsjerken, it wie kwealaster, wat der ferteld waard. Hja tsjerke doe lykwols al mei ús. As ik in pipermintsje krige en it stikken knapte, soe it dan noch gefaarlik wêze? Mar ik koe yn tsjerke net sitte te knappen, ûntkaam it my in inkelde kear, dan krige ik in kaam en seach even kjel om my hinne. Tenei smiet ik de mintsjes, dy't ik krige, fuort, wat in hiele oerwinning betsjutte. By fersin haw ik ris ien fan Sibbeltsje Pinkhôf wol yn 'e mûle stoppe en ik hie it op foar't ik besefte, wat ik dien hie.
Wie it dy nachts, dat ik skreauwend wekker waard en mem by myn bêd kaam: ‘Wat skeelt dy yn 'e goedichheid?’
‘Der lei wat swiers op myn boarst,’ klage ik.
‘It bern koe wol in nachtmerje hân hawwe,’ sei mem tsjin heit, dy't út it oare bedstee wei frege, wat der mei my wie.
| |
| |
‘Dy Popkje ek mei har healwize fratsen,’ bromde heit en joech him wer del. It wie wier, dat Popkje my ek warskôge hie foar nachtmerjes. In merje wie in hynder, hie it mei poaten en izers op my stien? Hoe koe in hynder samar by ús yn 'e hûs en sels yn it bedstee komme? Allinne de foarste poaten koe wol!
‘Komt er wer, mem?’ frege ik bang.
‘Wa, famke?’
‘De merje.’
‘Mar gau sliepe,’ sei mem, ‘it wie mar in dream.’
Mem bleau by my, oant ik wer yn 'e sûs rekke.
Krigen wy in nachtmerje as straf op sûnden? Ik frege it de oare deis oan Popkje. Mem sil der mei Popkje oer praat hawwe, want hja sei as ik goed myn bêst die ta it goede, soe God him keare en kaam er net wer.
It goede en it kweade rûnen raar troch elkoar. As ik siik waard, hearde dat by it kweade, dat oer ús komme koe, mar dêr koe 'k net foar. Ik koe de knibbel iepenfalle of in bult op 'e holle stjitte, blauwe plakken krije of in donkerreade blier op 'e finger skypje, as ik earne tsjin oan rûn of my tusken de doar knypte. By it brommelsykjen pripten de toarnen en as ik kantsjeroazen foar mem meinimme woe, krige ik skrammen op 'e earms. Der wiene safolle lytse en grutte gefaren! De grutte moast ik mar fan hoopje, dat se my oerslaan soene en der tsjin bidde, de lytse koe ik rêstich oer my komme litte, dy koe 'k wol oan. As ik mei alle lytse skytdingen by God oankomme soe, tocht Er faaks: ‘Dêr is se al wer!’ Dat sei Popkje, doe't ik har myn oerlizzings foar lei.
En wy hiene ek wol genêsmiddels. Tsjin hoastjen, pinekiel, pine yn 't liif en oare kwalen joech mem ús Haarlimmer oalje, in pear drippen op in teeleppeltsje mei sûker. Sûnder sûker woene wy se net ynnimme, likemin as de levertraan, dy't wy winters slikje moasten foar it op bêd gean. Soms krigen wy in swart klûntsje om op te sobjen as wy heas wiene. Mem hie se yn 'e hûs foar it kopke kofje mei reamme op sneintemoarnen út tsjerke wei. Sa'n klûntsje mocht net mei op bêd, dan koene wy it yn 'e kiel krije. Ek sette mem wol in wytstiennen kûm mei sûkerwetter, in leppel der yn, op 'e bedsplanke oan ús fuottenein del, dat wy ús sels rêde koene. De leppel wie maklik te finen, om't it lampeljocht der troch de skreef fan de doar op skynde. Wy fûnen, dat it omraak tsjin kocheljen holp en makken der dan ek rynsk gebrûk fan, dêr't wy elkoar goed by yn 'e gaten hâlden.
Oerdei krige ik ek wol drop yn in fleske mei wetter. En mar skodzje en mar sline. Piipdrop woe it bêste. Sa makken wy ek fleskes roazewetter om oan te rûken en op 'e bûsdoek te dwaan. Roazewetter wie ek goed om
| |
| |
sûn te bliuwen, sei Popkje. Mar al dy middels gyngen net bûten God om, want hy moast se segenje en hy die it ek, want de kwaaltsjes gyngen altyd oer.
By it tinken en oerlizzen kaam it begryp ‘dea’ altyd wer boppe. Ik koe der net goed útkomme, wêr't dy krekt by hearde, mar hong oer nei it kwea, al makke er ek de oergong nei de himel út, sjoen de earnstige gesichten, it gûlen en it roujen, der mei anneks. De iepene himelpoarten hearden oars wol by it goede, se wiene it foarrjocht fan tsjerkereizgjende minsken, ús soarte lokkich. Mar nimmen woe graach dea, sei mem, op Marij nei miskien, dy't fûn, dat de Heare sa'n stroffelblok as hja wie mar better weinimme koe. Mem sei hja moast har tiid geduldich ôfwachtsje, dat moasten wy allegearre, de Heare soe net ien ferjitte, mar wy moasten earst ús taak dien hawwe en ree makke wurde. De taak hie 'k neat op tsjin, it reemeitsjen mocht om my lang duorje.
Tinzen oer dea oerfoelen my op de frjemdste eagenblikken, mar gauris by in kleurrike sinneûndergong, as it like, oft wy dêrjinsen samar fan 'e grûn yn 'e himel stappe koene.
Fan kleuren hie 'k altyd al wei west, wyt hie 'k leaver as swart, beide wiene gewoan, mar swart hearde by rou en rôp eangst op. De kleuren fan 'e reinbôge wiene aldermoaist, gjin wûnder as er in brêge nei de himel ta wie, dêr't ingels lâns fleagen, (sei Popkje).
Soms seach ik parlemoeren skynplakken op it wetter yn 'e sleat, hoe koe dat? Ik wist wat parlemoer wie, om't mem in parlemoeren doaske, belein mei skulpen ta sieraaddoaske hie. As de petroaljeman by de doar west hie, lei der neitiid ek in parlemoeren glâns oer de modder njonken it strjitsje. Mem sei, dat wie sa mei petroalje, hja wist ek net, hoe't it kaam.
Jûns op bêd seach ik troch eachteisters nei it lampeljocht yn de keamer, dan kamen der fine streekjes kleur foar myn eagen, dy't ik langer en koarter meitsje koe, mar net sa lang, want dan brieken se. En as ik mei de eagen ticht krekt die, oft ik seach, kamen der figueren, meastentiids minskeäntlitten, dy't fierder en fierder fuortskoden en my twongen har hieltyd op 'e nij oan te heljen. Gjin freonlike gesichten ornaris, ik hie it net op har stean.
Wy waarden net bedoarn mei kleuren en ferve. Doe't ik letter op skoalle mei de wyklikse tekenles flakken mei ûnderskate kleuren fol meitsje moast - wat wie dat moai wurk - ûntdiek master tink, dat dat gâns kleuren nimme soe foar in hiele klasse, de kristlike skoalle moast ommers út 'e krapte fan eigen jild riede. Derom moasten wy ús alders freegje oft wy in doaske kleur keapje mochten. In hiele wike eamele ik der mem mei om 'e
| |
| |
holle, hja waard der dûm fan, sei hja. Mar hja wie ek lilk, om't hja net wegerje woe en der moast safolle wêze, it skoallejild, foar ien bern twa kwartsjes, foar twa sântich sinten, wie der ek alle wiken. En moasten hja mei har belesting ek net foar de staatsskoalle betelje? Dy masters koene wol wat wolle, hja hiene der gjin aan fan, hoe't gewoane minsken de eintsjes oan elkoar krije moasten. Soe hja net witten hawwe, dat it foar masters noch fan kristlike, noch fan iepenbiere skoallen gjin fetpot wie? Hawar, foar in dûbeltsje koe ik it alderlytste doaske mei fiif ûnnoazele pypkes keapje, it kin ek in stoer west hawwe. Ik hie sels de priis neamd, nei't ik yn 'e winkel frege hie, om't ik bang wie oars mei neat by master te ferskinen. Doe't er by de banken lâns kaam, naam er myn doaske mei krieltsjes krekt even achteleas yn 'e hân, skjinne hearehannen tocht ik noch, en lei it like achteleas wer del, as koe er him net yntinke, dat soks bestie. Alteast sa ûndergyng ik de situaasje en skamme my ta de teannen út. De bern hiene der ek al om lake, grif ek mear yn myn ferbylding as echt, want in soad riken sieten der net by ús yn 'e klasse. Der wie ien famke út in steechje dy't wenne yn in hûs mei gatten yn de foardoar, mei soartgelikens doaske. Sûnt dy dei fielden wy ús tink oan elkoar ferbûn, want wy hawwe in skoft kammeraatskes west, al kamen wy net by elkoar thús.
Sa die it al wer bliken, dat goed en kwea, freugde en fertriet nuver yn inoar ferweve en befrissele sieten. Wol waard der altyd wer oan in oanslach dien op wille en blydskip. Barde dat net yn it eigen rûntsje, dan wol yn de grutte rûnte om ús hinne, heit of mem, dy't fan senuwen snauden, in moard, dieverij, eangst om heech wetter en ek út de hiele grutte wrâld sipere wol wat troch, dat der net om liigde, in nije oarloch, driging fan oarloch, in ierdskodding. Dan waard ik wer konfrontearre mei it lêste fan de dagen. Netwier: oarloggen, geroften fan oarloggen, rampen. Dêr hoegde Gods folk net oer yn te sitten, want dan wie de ferlossing neiby. Mar ik siet der wol oer yn, ik hâlde de ferlossing leaver noch yn it fet. By útsûndering rekke in bewyske fan blidens om dy befrijing ek myn bange hert. Hoe bang ek, der wie altyd wol wat posityfs, dat alle soargen nei de eftergrûn ferdwine liet.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd